Soliqlar va soliqqa tortish

2018 yilgacha bo‘lgan davrda mamlakatimiz soliq tizimining rivojlanishi taniqli iqtisodchi olimlarimiz tomonidan uch bochqichga bo‘lib o‘rganilgan⁷. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi milliy soliq tizimining rivojlanishida evolyutsion tusga ega bo‘lgan to‘rtta asosiy bosqichni ajratib ko‘rsatsa bo‘ladi.

Birinchi bosqich (1991—1995 yillar) – soliq tizimining shakllanishi bosqichidir. Soliq tizimi murakkab iqtisodiy sharoitlarda shakllandi: xo‘jalik aloqalaridagi uzilishlar, resurslar markazlashtirilgan tarzda taqsimlanadigan bir sharoitda bozor munosabatlariga o‘tish, inflyatsiyaning yuqori darajasi. Bularning barchasi xo‘jalik faoliyatining natijalarida, pirovard oqibatda esa budjetga tushumlarda o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmadi.

Iqtisodiy vaziyat quyidagi vazifalarni zudlik bilan hal etishni soliq tizimining oldiga ko‘ndalang qo‘ygandi:

1) budjetning kamomadi kuchaygan, inflyatsiya ildamlab borayotgan, ishlab chiqarish hajmlari pasayayotgan va zarar ko‘rib ishlayotgan korxonalar soni ortib borayotgan bir sharoitda budjetga tushumlarni ta’minlash. Shakllanib borayotgan soliq tizimining tor soliq bazasi sharoitida mazkur vazifani faqatgina xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar zimmasiga ko‘proq soliq yukini solish hisobidan hal etsa bo‘lar edi. Soliq stavkalari nihoyatda yuqori bo‘lgan. 1990 yillarning boshida daromad (foyda) solig‘i eng yuqori stavkada – 38 foiz, JShDS – 40—50 foiz, QQS – 30 foiz, ish haqi fondiga – 40 foiz bo‘lgan. Natijada soliq undiruvlari ulushi YaIMning 40 foiziga yetgan;

2) moliyaviy mablag‘larni ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish, strategik zaxiralar bilan o‘zini o‘zi ta’minlashga erishish, tub tarkibiy o‘zgartirishlarni amalga oshirish hisobidan qayta taqsimlash. Buning uchun QQS, foyda solig‘i, aksizlar, mol-mulk va yer solig‘i singari odatiy soliq turlarining o‘zidangina foydalanilgani yo‘q. Soliq tizimi noan’anaviy soliq turlari – xom ashyo resurslarini olib chiqishga soliq, korxonalar daromadidan soliq, amortizatsiyadan ajratmalar va boshqalardan ham foydalandi;

3) narx-navo ko‘tarilishi va ishlab chiqarishning pasayishi sharoitida turmush tarzi va ijtimoiy barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash. 1991—1995 yillarda o‘qituvchilar, shifokorlar va boshqa budjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi miqdorlarini ko‘tarish to‘g‘risida 19 marta qarorlar qabul qilingan. Buning uchun esa o‘sib borayotgan summalarda soliqlarni yig‘ishga to‘g‘ri kelgan.

Shuning uchun soliq tizimi shakllanishining mazkur bosqichi soliqlarning xazinaviy ahamiyatini oshirishi bilan xarakterlanib, budjetga tushumlarni ta’minlash (fiskal vazifa), iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni saqlash (qayta taqsimlash vazifasi) uning asosiy vazifalariga aylangan. Soliqlarning boshqaruvchi vazifasi ko‘proq iqtisodiyotni rag‘batlantirish uchun emas, balki mehnatga haq to‘lash fondini nazorat qilish orqali inflyatsiya darajasini ushlab turish, xom ashyo zahiralarining arzon narxlarda chetga chiqib ketishining oldini olish, inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun qo‘llanilgan.

Tadbirkorlikka erkinlik berish, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlari sharoitida soliq tizimiga nisbatan muayyan talablar qo‘yildi. Soliq to‘lovchilar soni keskin tarzda ko‘paydi. Yuridik shaxslar – 28,3 mingdan 113,7 mingtaga, yakka tartibdagi tadbirkorlar – 49,4 mingdan 217,6 ming nafargacha oshdi. Huquqiy savodxonlik darajasi uncha yuqori bo‘lmagan va soliqlardan bo‘yin tovlash holatlari avj olgan bir sharoitda soliqlarni to‘liq va o‘z vaqtida to‘lashni ta’minlashning birdan-bir ishonchli dastagi yalpi soliq nazorati bo‘ldi. Soliq organlari oldiga barcha korxonalarni har yili tekshirish vazifasi qo‘yilgan edi. Masalan, 1992 yilda deyarli 42 mingta soliq to‘lovchi – yuridik shaxs tekshiruvdan o‘tkazildi. 1993 yilga kelib esa soliq organlari 60 mingta soliq to‘lovchini «g‘alvirdan o‘tkazishga» ulgurishdi.

Soliq solish ob’ektlari ham o‘zgardi. Masalan, davlat korxonalari mehnatga haq to‘lash shakl va miqdorlarini mustaqil belgilash huquqiga ega bo‘ldilar. Natijada mehnat haqi keskin ko‘tarila boshladi, foyda esa soliq solish ob’ekti sifatida keskin kamayib bordi yoki umuman yo‘q bo‘ldi. Davlatning munosabati ham shunga mos bo‘ldi – foyda solig‘ining o‘rniga daromad solig‘i joriy etildi (foyda + mehnatga haq to‘lash fondi).

Mazkur davrda soliq tizimining oldiga qo‘yiladigan ba’zi an’anaviy talablarga – o‘zgarishlarning bosqichma-bosqichligi, barqarorlik va soliq to‘lovchilar uchun oddiy va tushunarli bo‘lishlikka rioya qilish qiyin kechdi. Hayotning o‘zi soliqchi va soliq to‘lovchilarning ortiqcha taraddud-tayyorgarligisiz, o‘qib-o‘rganishisiz yangi soliqlarni zudlik bilan joriy etishni taqozo etardi. Masalan, bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda uning moslashuviga 3 yildan 7 yilgacha muddat talab qilinadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i O‘zbekistonda bir necha oy oralig‘ida joriy etilgan edi. Qisqa muddatlar ichida soliq tizimiga boshqa o‘zgartirishlar ham kiritib borildi. Bu yo‘nalishda uchraydigan qiyinchiliklarni soliq organi xodimlarining ham, soliq to‘lovchilarning ham yengib o‘tishiga to‘g‘ri keldi.

90-yillar boshida asosan qonunosti hujjatlar – yo‘riqnomalar, nizomlar, tartiblar, ba’zan Vazirlar Mahkamasi hujjatlari dastak sifatida qo‘llandi. Soliq to‘lovchining huquqlari to‘g‘risida hech kim o‘ylab ham o‘tirmadi. Soliq organlari va soliq to‘lovchilarning tayyorgarligi quyi darajada qolaverdi.

Yuzaga kelayotgan iqtisodiy vaziyatga tezkor munosabat bildira borib, davlatimiz soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga tezkorlikda o‘zgartirishlar kiritib bordi. Masalan, 1991—1995 yillarda «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida”gi Qonunga 18 marta tuzatish kiritilgan. Qonunlar bilan birga hukumatning ko‘plab qarorlari, shuningdek yo‘riqnomalar, nizomlar (50 dan ortiq), vazirlik va idoralarning xatlari qabul qilindi.

Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidagi dolzarb masalalarning muvaffaqiyat bilan hal etilishi, ishlab chiqarishni barqarorlashtirishni ta’minlash, inflyatsiyani cheklash 1996 yildan boshlab soliq tizimi rivojlanishining yangi pog‘onasiga ko‘tarilishga imkon yaratdi.

Ikkinchi bosqich (1996—2005 yillar) – soliq tizimining bozor munosabatlariga moslashtirilishi. Hukumat tomonidan xususiy biznesni erkinlashtirish va qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha siyosatning olib borilishi iqtisodiyotning o‘sishiga, soliq to‘lovchilar sonining ortishiga va soliq solish bazasining kengayishiga yordam berdi. Birinchi bosqichdan farqli o‘laroq, davlatimiz soliq solishning fiskal va qayta taqsimlash vazifalari bilan bir qatorda uning rag‘batlantiruvchi funksiyasini ham faol tarzda ishga soldi.

Mamlakatimiz hukumati undiruvning yuqori darajasi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va xodimlarning qonuniy faoliyat ko‘rsatishini rag‘batlantirmasligini hisobga olgan holda, soliq yukini bosqichma-bosqich tushirib borish yo‘lini tanladi. Mazkur davrda QQS stavkasi (30 foizdan 20 foizga), foyda solig‘i (37 foizdan 15 foizga), savdo korxonalarining yalpi daromadidan soliq (50 foizdan 20 foizga), JShDS (50 foizdan 29 foizga), ijtimoiy jamg‘armalarga to‘lovlar (40 foizdan 25 foizga) tushirildi.

Bu bosqichni soliq tizimida soliqlarni ixchamlashtirish konsepsiyasining boshlanish davri deb atash mumkin. Kichik biznesni rivojlantirishga alohida e’tibor berildi. Uning uchun 8—10 ta soliq turini bittaga almashtiruvchi soliq solishning soddalashtirilgan tizimlari joriy etildi. 1998 yildan boshlab uni qishloq xo‘jaligidan tashqari iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi kichik korxonalar to‘lashmoqda. 1999 yildan boshlab qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari yagona yer solig‘i to‘lovchilariga aylanishdi. Oqibatda 2006 yilga kelib, soliqlarning YaIMdagi ulushi 1990 yillar boshidagi 40 foizdan 23 foizga tushdi.

Soliq tizimi o‘z rivojlanishining ikkinchi bosqichida ancha barqarorlashdi. Bozor iqtisodiyoti tamoyillariga javob bermaydigan soliq va to‘lovlar bu tizimdan chiqarib tashlanmoqda, ilg‘or mamlakatlarning tajribasi kengroq qo‘llanila boshlandi. Daromad solig‘i o‘rniga o‘z mablag‘larini yangi texnologiyalar va ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltirayotgan korxonalar uchun imtiyozlarni nazarda tutuvchi foyda solig‘i joriy etildi. Bir nechta daromad manbaiga ega bo‘lgan fuqarolardan JShDSni hisoblash va to‘lashning deklaratsiyalanadigan shakllari joriy etilishi boshlandi. Davlat budjeti daromadlarining tarkibi ijobiy tarzda o‘zgardi – to‘g‘ridan-to‘g‘ri va resurs soliqlarining ulushi ortib bordi.

Maskur bosqich 1998 yilda birinchi Soliq kodeksi va «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinishi bilan bog‘liq. Ushbu bosqichda soliq tizimini bir tizimga solishga ilk urinish bo‘ldi, biroq ushbu qonunlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilmas – qonunosti hujjatlar ustunlik qilar edi.

Soliq boshqaruvida to‘plangan tajriba 1998 yildan boshlab soliq solish sohasidagi bir nechta qonun hujjatlaridan bitta – Soliq kodeksiga o‘tishga imkon berdi. Soliq organlari ishida to‘plangan tajribani aks ettirib, rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarning soliq solish dastaklarini o‘zida mujassam etib, Kodeks O‘zbekiston soliq qonunchiligi va soliq solish tizimini xalqaro darajaga yaqinlashtirdi. Bu hujjatning qabul qilinishi faoliyat tarmoqlari, miqyoslari va turlarining xususiyatini hisobga olgan holda soliq solishning bir nechta tizimlarini shakllantirishga, ularning rag‘batlantiruvchi vazifasini kuchaytirishga, soliqlarning rolini oshirishga va ularni birxillashtirishga imkon yaratdi.

Iqtisodiy islohotlarning rivojlanishiga qarab, soliq organlari ishining shakl va uslublari ham o‘zgardi, ular faoliyatiga yangicha talablar qo‘yildi. Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni tekshirishni tartibga solish bilan birga olib borildi. 1990 yillarning boshida barcha korxonalarni to‘liq yillik hujjatli tekshiruvdan o‘tkazishga erishish vazifasi qo‘yilgan edi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ko‘payib borishi, soliq qonunchiligining soddalashtirilishi va tizimlashtirilishi, huquqiy savodxonlikning oshib borishiga qarab, to‘liq nazoratni o‘tkazishga zarurat o‘z ahamiyatini yo‘qotib bordi. 1996 yildan boshlab mamlakatimiz rahbariyati tadbirkorlik tuzilmalarini tekshirishni tartibga solish yo‘lidan bora boshladi⁸. Davlat nazorati to‘g‘risida maxsus qonun hujjati qabul qilindi⁹. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashi tashkil etildi va rejali tekshirishlarni o‘tkazish jadvali joriy etildi¹⁰. Tekshiruvlar soni qisqardi (1990 yillarning boshlaridagiga nisbatan 2—3 baravarga), ular samaradorligi esa oshib bordi.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish va soliq yukini kamaytirib borish jarayonlarining tobora avj olib borayotgan pallasida soliqlarning yig‘iluvchanligi birgina tekshiruvlar va soliq to‘lovchilarni to‘laroq qamrab olish hisobiga amalga oshirilayotgani yo‘q. Profilaktika ishlari, xronometraj va monitoringlarni o‘tkazish, tushuntirish ishlarini olib borish – zimmaga qo‘yilgan vazifalarni uddalashda soliq organlari mana shu dastaklardan faol foydalandi.

Uchinchi bosqich (2006—2017 yillar) – bozor islohotlari va iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida soliq tizimini takomillashtirish. Ushbu bosqichda iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish hamda kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ta’minlovchi bozor islohotlari soliq tizimini rivojlantirishga asos bo‘ldi.

Soliq boshqaruvi sohasida hosil bo‘lgan tajribaga asoslangan hamda mavjud bozor munosabatlarini hisobga olgan holda 2008 yilda yangi tahrirdagi Soliq kodeksi ishlab chiqildi va amalga kiritildi. Kodeksning 1998 yildan beri amal qilayotgan eski tahriri uning normalariga aniqlik kiritadigan qonunosti hujjatlariga muhtoj edi. 2007 yilga kelib ularning soni 150 tadan oshib ketdi, bu soliq qonunchiligi anglanishini murakkablashtirib, ichki jihatdan ziddiyatli qilib qo‘ydi. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiluvchi hujjat deb e’lon qilingan bo‘lsada, biroq amaldagi ma’muriy tizim ilgarigidek qonunosti hujjatlardan foydalanish istagidan voz kecha olmadi.

Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi, tarkibiy islohotlar, kichik va xususiy biznes rolining oshishi – bularning bari mamlakatimizning «soliq konstitutsiyasi» uzluksiz takomillashtirilishini talab etardi. 2008—2017 yillar davomida Soliq kodeksiga 41 marta o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Ular quyidagilarga yo‘naltirilgan:

– ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishni rivojlantirishda soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirish, resurslardan oqilona va tejamkorlik bilan foydalanishni ta’minlash;

– samarasiz soliqlardan (ekologiya solig‘i, atrof muhitni ifloslantirganlik uchun to‘lovlar) voz kechish orqali soliq tizimini soddalashtirish hamda majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish qoidalari va to‘lash tartibini maksimal darajada birxillashtirish;

– o‘xshash daromadlarga soliq solishning yagona tartibini belgilash;

– birgina soliq bazasiga ega bo‘lgan soliqlar va majburiy to‘lovlar sonini qisqartirish;

– soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlarni ularning soliq bazasini kengaytirish uchun stavkalarni pasaytirish imkoniyatini ta’minlash maqsadida birxillashtirish, qayta ko‘rib chiqish va qisqartirish.

Uchinchi bosqichda soliq tizimini takomillashtirishning asosiy sub’ekti kichik biznes hisoblanadi. Soliq qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalarning aksariyati mikrofirma va kichik korxonalarga soliq solish tizimini soddalashtirishga, ularning soliq yukini kamaytirishga, rivojlanish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etishga yo‘naltirilgan edi.

Yagona soliq va budjetdan tashqari jamg‘armalarga majburiy ajratmalarni to‘lash o‘rniga mikrofirmalar va kichik korxonalar yagona soliq to‘lovini to‘lay boshladilar. Bunda YaST stavkasi 13 foizdan 5 foizgacha kamaydi, bu esa real soliq yuki 2,6 baravar pasayganini bildiradi.

Pensiya jamg‘armasi, Bandlikka ko‘maklashish jamg‘armasi va O‘zbekiston Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashiga to‘lovlar yagona ijtimoiy to‘lovga birlashtirildi. Kichik biznes sub’ektlari uchun uning stavkasi 25 foizdan 15 foizga pasaytirildi.

YaST va YaITni eng kam normativlarni hisobga olgan holda to‘lash tartibi joriy etildi, bu esa budjet yo‘qotishlari ko‘payishi xatarisiz hujjatli tekshiruvlarni ancha qisqartirish imkonini berdi.

Dividendlardan soliq stavkasi 15 foizdan 10 foizga pasaytirildi, 2010—2013 yillarda esa mikro va kichik korxonalarni tashkil etuvchilar uchun u nolga tenglashtirildi.

Yirik korxonalarning ham soliq yuki yengillashtirildi. Foyda solig‘i stavkasi 12 foizdan (2006 y.) 7,5 foizgacha (2016 y.) pasaytirildi. Joriy to‘lovlar miqdori chorakda 6 tadan 3 taga tushirildi. YaST stavkasi 25 foizgacha pasaytirildi. QQS (so‘nggi 20 yil mobaynida 20 foiz darajasida saqlagan holda) va aksiz solig‘i bo‘yicha joriy to‘lovlar bekor qilingan. Avvallari korxonalar bu to‘lovlarni oyiga 3 martadan to‘lashgan, hozir esa – oy yakunlari bo‘yicha 1 marta to‘lashadi.

Mikrofirma va kichik korxonalar uchun YaST to‘lash davriyligi har oylik muddatdan har choraklik muddatgacha kamaytirildi.

O«z ishlab chiqarish bazasini muntazam modernizatsiyalovchi, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlovchi korxonalar uchun soliq imtiyozlari va preferensiyalarining samarali tizimi yaratildi.

Moliyaviy, soliq va boshqa hisobotlar soni bir-birini takrorlovchi shakllarini bekor qilish, birlashtirish, shuningdek ularni taqdim etish davriyligini birlashtirish hisobiga bir necha baravar qisqartirildi. Hisobot elektron shaklda topshirila boshlangani sababli soliq inspeksiyalariga borish zarurati qolmadi.

Insofli soliq to‘lovchilar xo‘jalik faoliyatiga asossiz aralashuvlardan ko‘proq himoyalana boshlandi. Mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo‘jaliklarining faoliyati 4 yilda ko‘pi bilan bir marta rejali tartibda tekshiriladi. 2014 yildan boshlab soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni o‘z vaqtida to‘lovchi, shuningdek barqaror o‘sish sur’atlari va ishlab chiqarish rentabelligini ta’minlovchi kichik biznes sub’ektlarida soliq tekshiruvlari o‘tkazish taqiqlandi.

Umuman olganda, soliq to‘lovchilarini rejali hujjatli tekshirishlar soni minimumga keltirildi. Ularning soni 10 yil ichida 3 baravar kamaydi, so‘nggi yillarda yiliga 5—5,5 mingtadan oshmayapti, bu esa faoliyat yurituvchi yuridik shaxslarning qariyb 2 foizini tashkil etadi. Kameral tekshiruvlar (korxonaga chiqmasdan), monitoring va xronometrajga katta e’tibor berilmoqda.

Soliq sohasidagi huquqbuzarliklar uchun tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy va jinoiy javobgarligi liberallashtirildi. Ular birinchi marta sodir etilgan, qasddan qilinmagan va kam ahamiyatli bo‘lganda, budjet va davlat maqsadli jamg‘armalariga zarar keltirilmaganda mansabdor shaxslar moliyaviy sanksiyalar qo‘llanmagan holda faqat ma’muriy javobgarlikka tortiladilar. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni ixtiyoriy ravishda to‘laganda ham biznes tuzilmalari ulardan ozod etiladi. Boshqa hollarda moliyaviy sanksiyalar, tadbirkor ularga rozi bo‘lmagan taqdirda, faqat ularning qonuniyligi va asosliligini tasdiqlovchi sud organining hal qiluv qarori asosida undiriladi.

Soliq tizimining takomillashtirilishi uni iqtisodiyotni modernizatsiyalash, tarkibiy islohotlarni amalga oshirish va aholi bandligini oshirishning samarali dastagiga aylantirish imkonini berdi. So‘nggi 10 yil ichida biznesga tushadigan soliq yuki 21 foizgacha pasaydi. Kichik tadbirkorlikning YaIM umumiy hajmidagi ulushi 2000 yildagi 31 foizdan 56 foizgacha, ya’ni 1,8 baravar o‘sdi. Soliq stavkalari ancha pasayganiga qaramay, budjet daromadlarini shakllantirishda uning ulushi ikki barobardan ortiq hajmda (2,9 foizdan 6,6 foizgacha) oshdi.

Bunda soliq tizimi o‘zining asosiy vazifasi – budjetning daromad qismini to‘ldirish vazifasini ham samarali amalga oshirib kelmoqda. Chunonchi, 2006 yildan boshlab mamlakatimiz Prezidenti tomonidan turmush darajasini oshirish maqsadida 21 marotaba eng kam ish haqi miqdorini oshirish haqida qarorlar qabul qilindi, o‘qituvchilar, shifokorlar va boshqa budjetdan ta’minlanuvchilarning mehnat haqi, pensiyalar, nafaqalar va boshqa to‘lovlar unga bog‘langan. Soliq tizimi uzluksiz ishlashi tufayli buning uchun Davlat budjetida mablag‘lar yetarli bo‘lgan.

2014-yilda milliy dasturiy mahsulot ishlab chiqaruvchi guruh tomonidan «EREPORT» soliq hisobotlari bilan ishlash, hisobotni o‘zi istagan joydan yuborish, vaqtni tejash imkonini beruvchi dastur taqdim etildi.

Milliy soliq tizimini takomillashtirish natijalari Xalqaro moliyaviy korporatsiya uslubiyati bo‘yicha o‘tkaziladigan yillik tadqiqotlar doirasida ham aks ettirilgan. 2006—2016 yillarda O‘zbekistonning biznes yuritish (Doing Business) bo‘yicha umumiy xalqaro reytingi 51 pozitsiyaga o‘sdi, soliq sharoiti bo‘yicha – 64 pozitsiyaga o‘sdi.

Xususan, so‘nggi 5 yil davomida Jahon banki va Xalqaro moliya korporatsiyasining «Biznes yuritish» yillik hisobotida O‘zbekiston Respublikasining reytingi 2 baravardan ortiq yaxshilanib, mamlakatimiz jahonning 190 ta mamlakati orasida 2012 yildagi 166-o‘rindan 2017 yilda 74-o‘ringa ko‘tarildi. Bundan tashqari, so‘nggi hisobotda mamlakatimiz biznes yuritish uchun eng qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish ko‘rsatkichi bo‘yicha islohotchi mamlakatlarning birinchi o‘ntaligidan joy oldi.

Mamlakatimiz soliq tizimi tajribasining ko‘rsatishicha, u:

– iqtisodiyotdagi tub islohotlar talablariga javob beradi va soliq yukini kamaytirish sharoitida mustaqil davlat rivoji uchun davlat budjeti daromadlari, moliyaviy resurslar o‘sishini ta’minlaydi;

– kichik va xususiy biznes rivojlanishi yo‘lidagi, soliq organlarining soliq to‘lovchilar bilan munosabatlarini tartibga solish borasidagi muammolarni bartaraf etadi;

– tobora pragmatik, ochiq-oydin va izchil bo‘lib bormoqda;

– iqtisodiy o‘sish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar sonining oshishi va ularning daromadlari ko‘payishiga imkon yaratmoqda, soliq bazasini kengaytirmoqda.

To‘rtinchi bosqich (2018 yildan bugungi kunga qadar) – xalqaro norma va standartlar talablari asosida soliq tizimini yanada takomillashtirish bosqichi bo‘lib, u soliq yukini izchillik bilan kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish va soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish, iqtisodiyotni tezkor rivojlantirish hamda mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini yaxshilash bilan xarakterlanadi.

2018 yil 1 yanvardan soliq ma’muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘iluvchanligini oshirish chora-tadbirlari belgilangan bo‘lib, unda soliq ma’muriyatchiligining yangi mexanizmlari joriy etila boshlandi¹¹. Ayni paytda soliq to‘lovchilarning huquqlari tizimga solina boshladi. Bugungi kunda soliq tizimi oldiga zamonaviy talablarga muvofiq keluvchi yangi vazifalar qo‘yilgan¹².

Yuqoridagi qonun hujjatlarida belgilangan vazifa va chora-tadbirlardan kelib chiqib O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining quyidagi asosiy yo‘nalishlari belgilab olindi¹³:

iqtisodiyotga soliq yukining darajasini kamaytirish, shuningdek, soliq solishning soddalashtirilgan va umumbelgilangan tizimi bo‘yicha soliqlarni to‘laydigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi soliq yuki darajasidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish;

soliqlarni unifikatsiya qilish yo‘li bilan ularni maqbullashtirish, o‘xshash soliq solish bazasiga ega bo‘lgan soliqlarni birlashtirish, soliq hisobotlarini qisqartirish va soddalashtirish, operatsion xarajatlarni minimallashtirish.

makroiqtisodiy vaziyatning barqarorligini, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va uning daromadlarini mustahkam shakllantirishni ta’minlash;

soliq qonunchiligini soddalashtirish, soliq munosabatlari sohasida normativ-huquqiy hujjatlardagi ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, insofli soliq to‘lovchilarning huquq va qonuniy manfaatlari himoyasini kuchaytirish;

soliq solish masalalarini tartibga soladigan havola qiluvchi normalar va qonun osti hujjatlarini maksimal darajada cheklagan holda soliq qonunchiligining barqarorligini hamda O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishini ta’minlash, shu jumladan, kodeksda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar stavkalari miqdorlarini belgilash;

xorijiy investorlar va investitsiyalar uchun qulay rejimni saqlab qolish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va ishonchli huquqiy himoyalash;

soliq nazoratining shakl va mexanizmlarini, shu jumladan, soliq solish ob’ektlari hamda soliq to‘lovchilarni yanada to‘liq qamrab olish va hisobini ta’minlaydigan zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish hisobiga takomillashtirish, transfer narxlarni shakllantirish bilan bog‘liq operatsiyalarga soliq solish tartibini joriy etish.

O«zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi doirasida 2019 yil 1 yanvardan boshlab¹⁴:

a) birinchidan, mehnatga haq to‘lash fondiga soliq yuki quyidagilar orqali kamaytirildi:

barcha fuqarolar uchun jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining yagona stavkasini 12 foiz miqdorida joriy etilib, shundan 0,1 foizi shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga yo‘naltirila boshlandi. Bunda, fuqarolarning ayrim toifalari uchun eng kam oylik ish haqining 4 baravari miqdoridagi daromadlarini soliq solishdan ozod qilishning amaldagi tartibi saqlab qolinadi. Shu bilan birga fuqarolarning mehnatga haq to‘lash turidagi daromadlaridan budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ushlab qolinadigan sug‘urta badallari bekor qilindi.

Soliq siyosatidagi o‘zgarishlarga ko‘ra, endi vaziyat tubdan o‘zgardi: soliq yuki keskin kamaytirilib, sodda, shaffof, muhimi, ish beruvchi uchun ham, ishlovchi uchun ham birdek adolatli stavka belgilandi.

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkasining jahon bo‘yicha o‘rtacha darajasi 20 foizga teng. Daromad solig‘ining bunday soddalashtirilgan tartibi iqtisodiyoti rivojlanayotgan, keng qamrovli islohotlar olib borilayotgan bizning kabi davlatlar uchun yeng maqbul variantdir. Birgina misol, 2001 yili Rossiya soliq tizimining progressiv shkala tartibidan soddalashtirilgan daromad solig‘i tartibiga o‘tishi bir yildayoq katta muvaffaqiyat keltirdi va mehnat fondidan olinadigan soliq bazasini 50 foizga oshirdi.

Shuningdek pensiya tizimining barqarorligini ta’minlash maqsadida, budjet tashkilotlari va davlat korxonalari, ustav jamg‘armasi (kapital) da davlat ulushi 50 foiz va undan ko‘proq bo‘lgan yuridik shaxslar, shuningdek, boshqa yuridik shaxsning ustav jamg‘armasi (kapital) ning 50 foizi va undan ko‘proq qismi tegishli bo‘lgan ustav jamg‘armasi (kapital) da davlat ulushi 50 foiz va undan ko‘proq bo‘lgan yuridik shaxslar hamda ularning tarkibiy tuzilmalari uchun yagona ijtimoiy to‘lov miqdori 25 foiz etib, qolgan yuridik shaxslar uchun 15 foizdan 12 foizgacha pasaytirilgan stavkada belgilandi.

Xususan, yagona ijtimoiy to‘lov stavkasining 12 foizgacha pasaytirilishi hamda yuridik shaxslarning aylanmasi (tushumi) dan davlat maqsadli jamg‘armalariga undiriladigan majburiy ajratmalarning bekor qilinishi korxonalar ixtiyorida qo‘shimcha mablag‘lar qolishi uchun shart-sharoit yaratdi.

b) ikkinchidan, aylanmadan (yalpi tushumdan) soliqlarni optimallashtirish bilan umumbelgilangan va soddalashtirilgan soliqlar to‘lovchilarni soliqqa tortish, shuningdek, soliq solishning soddalashtirilgan tartibiga o‘tish mezonlari quyidagilar orqali takomillashtirildi:

davlat maqsadli jamg‘armalariga yuridik shaxslarning aylanmasidan (yalpi tushumidan) undiriladigan majburiy ajratmalar bekor qilindi.

yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasini 14 foizdan 12 foizgacha, tijorat banklari uchun 22 foizdan 20 foizgacha pasaytirish, shuningdek, mobil aloqa xizmati ko‘rsatayotgan yuridik shaxslar (uyali aloqa kompaniyalari) uchun, rentabellik darajasidan kelib chiqib ular uchun qo‘shimcha foyda solig‘i hisoblash tartibini bekor qilgan holda 14 foizdan 20 foizgacha oshirildi;

dividendlar va foizlar ko‘rinishidagi daromadlar bo‘yicha to‘lov manbaidan ushlab qolinadigan foyda solig‘i stavkasini 10 foizdan 5 foizgacha pasaytirildi;

barcha tadbirkorlik sub’ektlari, shu jumladan, aylanmasi (yalpi tushumi) 1 milliard so‘mgacha bo‘lgan yuridik shaxslar uchun yuridik shaxslarning mol-mulk solig‘i, yer solig‘i va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etildi;

qo‘shimcha foyda solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibini, shu jumladan, royalti to‘lashni joriy etish orqali takomillashtirildi;

2018 yil 1 yanvardan Soliq kodeksiga kiritilgan o‘zgartishlarga muvofiq yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i bilan birlashtirildi, 2019 yil yanvardan esa benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq bekor qilindi. Bunda benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq aksiz solig‘i ob’ektiga kiritildi.

v) uchinchidan, soliq solishning soddalashtirilgan tartibi bo‘yicha soliq to‘lovchilarga soliq siyosatini takomillashtirishning salbiy ta’sirini kamaytirish choralari quyidagilar orqali amalga oshiriladi:

yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkasini, bino va inshootlardan, shu jumladan, ilgari xususiylashtirilgan ob’ektlardan samarasiz foydalanayotgan yuridik shaxslar uchun yuqori stavkada soliq hisoblash tartibini saqlab qolgan holda 5 foizdan 2 foizga pasaytirildi;

yagona yer solig‘i to‘lovchilari uchun amaldagi soliq solish tartibini saqlab qolindi.

g) to‘rtinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) va aksiz solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi quyidagilar orqali takomillashtirildi:

qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘liq hisobga olish tizimini joriy qilish, soliq solish bazasini aniqlashtirish va imtiyozlar sonini kamaytirish, shuningdek, 2019 yil yakuni bo‘yicha mazkur soliq stavkasi 15 foiz miqdordagi pasaytirildi.

Soliq tizimini yanada takomillashtirish, iqtisodiyotda xufiyona aylanmani qisqartirish va O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlarini amalga oshirish maqsadida soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish strategiyasi va uni amalga oshirish bo‘yicha «Yo‘l xaritasi» belgilab olindi¹⁵.

Strategiyaning asosiy yo‘nalishlari natijasida:

soliq siyosatini takomillashtirish va iqtisodiyotda xufiyona aylanma darajasini qisqartirish. Soliq va soliq rejimlarini birxillashtirish, ma’muriy tartib-taomillarni soddalashtirish, soliq yukini optimallashtirish (kamaytirish va baravarlashtirish) nazarda tutilmoqda. 2021 yilga kelib JShDS to‘lovchilar 1,5 baravar, QQS, resurs soliqlari va mol-mulk solig‘i to‘lovchilar esa 2 baravar ko‘paytiriladi.

xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan soliq xizmatlarini rivojlantirish. Mazkur yo‘nalishga birlamchi hisob hujjatlarini raqamlashtirish va birxillashtirish, soliq hisobotlari shakllarini soddalashtirish, soliq to‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishning eksterritorial prinsipini va soliq nizolarini sudgacha hal qilish tizimini rivojlantirish kiritildi.

soliq tavakkalchiliklarini baholash tizimini joriy qilish va soliq hisobini takomillashtirish. Xususan, soliq majburiyatini ixtiyoriy bajarish darajasini 90%ga yetkazish rejalashtirilmoqda.

davlat soliq xizmati organlari faoliyatini yanada takomillashtirish. Soliq organlarida biznes-tahlil (Business Intellegence) tizimi, strategik va protsessual boshqaruv joriy etiladi. Soliq ma’muriyatchiligi jarayoni avtomatlashtiriladi.

davlat soliq xizmati organlarida korrupsiyaga qarshi kurashish mexanizmlarini rivojlantirish. Bu nuqtai nazardan normativ-huquqiy baza, kadrlar siyosati qayta ko‘rib chiqiladi. Soliqchilar yanada ochiq-oshkora ish olib boradilar.

Rejalashtirilgan tadbirlar amalga oshirilishi natijasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar sur’ati o‘sishiga, mamlakatning xalqaro reytinglardagi pozitsiyalarini yaxshilashga erishiladi. Soliqlarning iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari bo‘yicha YaIM, tushum, qo‘shilgan qiymatga nisbatan ulushi o‘zgaradi. Mahalliy va xorijiy investorlar o‘rtasidagi soliq imtiyozlari va preferensiyalar nomutanosibligi bartaraf etiladi. Asosiysi, soliq tekshiruvlari soni qisqaradi, nazorat tadbirlari natijasida qo‘shimcha hisoblangan soliqlar miqdori pasayadi.