Əsrimizin siyavuşu

“Əsrimizin Siyavuşu” Müsavat Partiyasının keçmiş başqanı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri Məhəmmədəmin Rəsulzadənin Azərbaycanda milli hərəkat tarixinə həsr olunmuş əsəridir. 1920-ci ildə Bakıda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra Rəsulzadənin bir neçə gün gizləndiyi Lahıcda yazılmışdır.

“Əsrimizin Siyavuşu” ilk dəfə 1923-cü ildə İstanbulda türk dilində nəşr olunub. Yenidən 1928-ci ildə İstanbulda, 1989-cu ildə Ankarada nəşr olunub.

1990-cı ildə Bakıda “Əsrimizin Siyavuşu” ilk dəfə Azərbaycan dilində nəşr olunub. Bu, Azərbaycan dilinə tərcümə olunduqdan sonra Azərbaycanda ən çox nəşr olunan əsərlərdən biridir. Kitab hər kəs üçün maraqlıdır, hətta Rəsulzadəni tarixi şəxsiyyət kimi qəbul etməyən insanlar belə kitabı həvəslə oxuyurlar.

Azərbaycan tarixçisi Aydın Balayev “Əsrimizin Siyavuşu”nu Rəsulzadənin “ən orijinal” əsərlərindən biri adlandıraraq yazır ki, bu əsər M. E. Rəsulzadənin “Azərbaycanın azadlıq mübarizəsi təcrübəsi”nin bütöv bir silsiləsi içərisində ilk əsəri idi. 20-ci əsrin əvvəllərində ümumiləşdirilmişdir”. Balayevin fikrincə, Məmməd Emin Rəsulzadə “Əsrimizin Siyavuşu” əsərində “Azərbaycanın yeni və yaxın tarixinin hadisələrini diqqətlə təhlil edir”. Balayevin fikrincə, o, konkret tarixi faktlar əsasında sübut edir ki, 1918-ci ilin mayında AXC-in elan edilməsi heç də təsadüf nəticəsində deyil, 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan cəmiyyətini bürümüş modernləşmə proseslərinin gedişində “Azərbaycan türklərinin milli dirçəliş və siyasi oyanış prosesinin təbii nəticəsidir”.

Rus tarixçisi Viktor Şnirelman yazır ki, bu əsərdə Rəsulzadə “federalizm prinsipini bir daha müdafiə etməyə çalışsa da, eyni zamanda Azərbaycan xalqının təşəkkülü xüsusiyyətlərinə də istinad etmişdir”. Şnirelmanın qeyd etdiyi kimi dəstək üçün Firdovsinin “Şahnamə” poemasına müraciət edən Rəsulzadə şanlı qəhrəman Siyavuşun İran şahının oğlu və Turan gözəlinin oğlu olduğunu, yəni “iki mədəni dünyanın qaynaşma simvolu” olduğunu xatırladıb. Müəllif üçün, Şnirelmanın fikrincə, bu, federalizmin lehinə mühüm arqument rolunu oynayırdı, çünki onun vurğuladığı kimi, “Əsrimizin Siyavuşu İran və Turan mədəniyyətlərini birləşdirən xalqdır" və deməli, milliyyətindən asılı olmayaraq insan hüquqlarına hörmət edən demokratik Azərbaycan yaradır, yəni xalq özü “taleyini müəyyən edir”.