Loe raamatut: «Кистэлэҥнээх Саха сирэ»

Кыыл диэхтэн киһи курдук эрээри, уҥуоҕунан быдан улахан, бигэ киэптээх, сирэйэ үксэ түү, субурхай уһун баттахтаах күтүр. Тымныыттан харыстанан кыыл таба тириитин сүлэн ылан үрдүгэр быраҕынан иккис тирии оҥостор. Кини куо- лаһын истибит киһи суох эрээри, куттал тирээтэҕинэ сүр улаханнык иһиирэн өстөөҕүн үргүтэрэ биллэр. Оноҕоһу саа-саадах оҥостон бултуур, көмүскэнэр. Саһа үөрүйэх уонна олус түргэнник сүүрэр буолан, дьон хараҕар мээнэ көстүбэт.

Аан дойду араас муннуктарыгар киһи икки, эбисийээнэ икки ардынан дьикти күтүрү, сэдэхтик да буоллар, көрөллөр. Олору но- руот аайы араастаан ааттыыллар: «йети», «бигфут», «сасквоч», «снеж- ный человек», «энжей», «авдошка», «алмасты», о.д.а., сахалар кинини «чучунаа» дииллэр.

Homo pongoides

1962 сыллаахха Америкаҕа Фрэнк Хансен диэн киһи биллибэт күтүр өлүгүн, таас хаппахтаах хоруоп иһигэр мууска тоҥорон баран, дьаармаркалары кэрийэн дьоҥҥо көрдөрө сылдьыбыт. Кини бу күтүрү Сибииргэ өлөрбүттэр диир үһү. Аатырар натуралист, криптозоолог Айвен Сандерсон уонна зоолог Бернар Эйвельманс экспонаты үөрэтэн баран, дьиҥнээх тыынар тыыннаах буоларын бигэргэппиттэр. Ол курдук, Эйвельманс «Предварительные заметки об образце во льду: неизвестный живой гоминид» ыстатыйатыгар «homo pongoides» диэн неандерталец бииһин-ууһа буоларын ыйбыт.

Хаартаҕа ыйылларынан, чучунааны ордук Саха сирин хотугу оройуоннарыгар көрөллөр эбит. Киһи кыайан тиийбэт сиригэр – хайа үрдүгэр хаспахха ордууланар.

Чучунаа туһунан аан бастаан 1929 сыллаахха муус устар 26-гар «Автономная Якутия» хаһыакка «Чучуна» диэн ыстатыйа бэчээттэнэн киэҥ эйгэҕэ тахсыбыт.

К. Линней (1707—1778)

Г.В. Ксенофонтов (1888—1938)

И.С. Гурвич (1919—1992)

Еще при царизме в Верхоянском, Колымском и Якутском округах былослышно, что на далеком севере находится никому не ведомый народ –чучуна. Никто этим слухам, упорно циркулирующим до сих пор, значения не придавал и не придает. Многие говорят, что рассказы о чучуна – просто выдумки. С этим нельзя согласиться… Верхоянцы знают, что чучуна – не фантазия. Есть и очевидцы…

Чучуна высокого роста, крепкого сложения, одет в звериные шкуры, имеет очень длинные волосы, развевающиеся при беге, вооружен луком со стрелами, сторонится местных жителей, иногда забирается в погреба за съедобным, бегает очень быстро (быстрее лошади). Отмечен один случай, когда чучуна ночью в виде забавы бросал в юрту небольшими камнями.

За чучуна при царизме и во время военного коммунизма пробовали «охотиться». 2–3 чучуна в разное время удалось убить из бердан. Трупы закопаны, и «охотники» упорно скрывают это, боясь преследования за убийство.

Чучунаа кимин-тугун туһунан сабаҕалааһыннар:

Натуралист учуонай Карл Линней бу күтүрү «homo troglodytes» (хайа киһитэ) диэн ааттаабыт. Түҥ былыргыттан кэлбит, сүтэн эрэр киһи бииһин ууһа диэн быһаарар.

Биллиилээх этнограф Гавриил Ксенофонтов этэринэн, чучунаа диэн фольклорга олоҕурбут тайҕа, хайа, туундара иччитэ, дьиҥ олоххо суох көстүү.

Уһук хотугу норуоттар олохторун чинчийээччи, этнограф Илья Гурвич чучунаа туһунан 30-тан тахса сыл үөрэппит. Кини «чучунаа – төрүт сириттэн арахсан, дьонуттан-сэргэтиттэн тэйэн хаалбыт булчут чукча» диэн сабаҕалыыр. Тоҕо диэтэххэ, чукчаларга, былыргы үгэстэринэн, сүтэ сылдьыбыт киһи төттөрү бииһигэр төннөрө аньыынан ааҕыллара. Сир-халлаан икки ардыгар хаалан хаалбыт булчут кыыллыйан барара – этэ-сиинэ тыйыс тымныыга сылдьан түүнэн бүрүллэрэ, киһилии тылын умнара.

Дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэ
Чучунаалыын доҕордоһуу

Бу түбэлтэ Кэбээйи улууһун Сангаарыгар буолбут. Үйэтин тухары балыктаан, бултаан олорбут Софронеев диэн киһи 1970 сыллар саҕаланыыта чучунааны кытта доҕордоспут үһү. Ол маннык саҕаламмыт. Бултуур сирин булан, балааккатын туруоран, күөлтэн балыктаан киирбит. Утуйаары оҥосто сырыттаҕына арай балааккатын аттынан ким эрэ хаамар тыаһа иһиллибит. Онуоха Софронеев саатын ылан, балааккаттан өҥөйбүт уонна көрбүтүн итэҕэйбэккэ өр-өтөр таалан турбут. Икки миэтэрэ уһуннаах уонна бүүс-бүтүннүү түүнэн бүрүллүбүт киһи оҥкучахха кистэммит ас хаһааһын, илиитинэн баһа-баһа, сии турар эбит. Онтон «дьик» гынан соһуйбут курдук туттубут уонна доҕолоҥнуу-доҕолоҥнуу хааман бара турбут. Софронеев, тута чучунаа сылдьарын сэрэйэн, маҥнай утаа олус күүскэ куттаммыт. Чучунаа барбыта син өр-өтөр буолбутун кэннэ булчут балааккаттан тахсан, сиргэ хаан таммалаабытын көрөн, «барахсан, атаҕын улаханнык өлөрбүт ээ» диэн аһына санаабыт. Сарсыҥҥы күнүгэр хомунан бараары туран, аһын ордугун, тобоҕун барытын мунньан эргэ чөҥөчөк төрдүгэр уурбут.

Софронеев Сангаарга төннөн баран, «Чучунаа хайдах биһиэхэ тиийэн кэллэҕэй, атаҕын туохха өлөрдөҕөй?» – диэн олус элбэҕи эргитэ санаабыт. Бадаҕа, үйэтин тухары бултаабыт, балыктаабыт айылҕа оҕото буолан маннык санааҕа ыллардаҕа. Сарсыныгар, тулуйбакка, ол көрсүбүт сиригэр төннөргө санаммыт. Тиийбитигэр бэҕэһээ хаалларбыт аһын тобоҕо ханна да суох эбит. Баҕар, өссө кэлиэ диэн эмиэ ас уурбут. Булчут киһи соһуйуоҕун иһин, чучунаа киниттэн куттанар эбит: ас уурбут чөҥөчөҕүттэн икки сүүсчэкэ миэтэрэҕэ тэйбитигэр, кэнниттэн кэлэн аһаан барбыт. Маннык, ас хаалларан, булчут биир ый кэриҥэ чучунааны аһаппыт. Аны сорох ардыгар чучунаата, киһитийэн, махтанан илиитинэн далбаатыыр буолбут. Биир күн, аһылык уура сылдьан, булчут уонна чучунаа эмиэ көрсө түспүттэр, онуоха чучунаа аны икки илиитинэн далбаатаабыт. Бу быраһаайдаһыы кэнниттэн чучунаа булчукка көстүбэтэх. Софронеев сааһыран хара өлүөр диэри чучунаалыын доҕордоспутун дьоҥҥо кэпсиирэ үһү.

Е. Аммосова

Иччи диэн айыы уонна абааһы икки ардынан сылдьар күүс. Кини киһини арчылыыр, көмүскүүр аналлаах, ол эрээри өскөтүн түктэри быһыыланнаҕына – накаастыан, кэһэтиэн сөп. Саха итэҕэлинэн, араас хамсыыр-харамай, көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл, үүнээйи, от-мас, айылҕа көстүүлэрэ: тыал, алаас, аартык, хайалар, күөллэр, үрэхтэр, о.д.а. – барыта иччилээх. Онон, туохха барытыгарсиэрдээхтик сыһыаннаһыахха наада.

Тыл төрдө

«Иччи» – түҥ былыргыттан силис тардыылаах ытык тыл. Ол курдук, тыл үөрэхтээхтэрэ «иди» (хозяин, владелец; господин (о боге)) диэн былыргы түүр тылыттан үөскээбит дииллэр, ону сэргэ «идь» (властитель, владыка) диэн биһиги эрабыт иннинэ үөскээбит санскрит тылыгар эмиэ ханыылыы тутталлар.

Иччилэргэ итэҕэйии язычество диэн ааттанар. Язычество – аан бастакынан үөскээбит былыргы итэҕэл. Билигин иччи өйдөбүлэ күүскэ сайдыбыт сиринэн азия омуктара буолаллар.

Этнограф Семен Николаев-Сомоҕотто суруйарынан, иччи диэн киһи курдук тыллаах-өстөөх, саныыр санаалаах, киһилии иэйиилээх буолар.

Иччилэр олус өһүргэстэр, онон сахалар кинилэри кыыһырдыбат, кэлэппэт туһуттан, кыылга-сүөлгэ, окко-маска барытыгар куруук сүгүрүйэллэр. Айылҕа оҕотугар сиэрэ суохтук сыһыаннаспыт киһини иччилэр кырыыллар, олоҕор ол-бу араас ыарахаттары көрүһүннэрэллэр. Өскөтө улахан аньыыны оҥорбут буоллаҕына, алдьархайга түбэһиннэрэн тыынын да былдьыахтарын сөп.

Иччилэри хомоппот буоларга кыһан:

Сиргин-уоккун айыы аһынан аһата сырыт;

Кири-хаҕы сиргэ, эбэҕэ быраҕыма;

Уокка силлиир, кири быраҕар, уһуктаах малынан булкуйар аньыы;

Айылҕаҕа сылдьан улаханнык айманар, хаһыытыыр-ыһыытыыр түктэри;

Булка-алка сылдьан сиэри таһынан элбэҕи эбэтэр кыылы эрэйдээн, сэймэктээн өлөрөр аньыы;

Көтөр уйатын алдьатар, оту-маһы тоһутар аньыы;

Суолга сылдьан ытык маска салама ыйаан, бэлэх тутан ааһар буол;

Дьиэҕэ иһиирэр сатаммат;

Дьиэҕэ улаханнык айдаарсар, этиһэр-охсуһар куһаҕан тыыны үөскэтиэн сөп;

Дьиэ эркиннэрин уһуктааҕынан анньар, алдьатар түктэри.

Сүрүн иччилэри дьүһүннээһин

Аал уот иччитэ – Хатан Тэмиэрийэ – киһини араҥаччылыыр уонна көмүскүүр күүстээх. Ону таһынан уот куһаҕан киртэн-хахтан, дьайтан ыраастыыр аналлаах.

Сир-дойду иччитэ – Аан Алахчын хотун – айыыларга чугаһыыр үтүө санаалаах, орто дойду дьоно этэҥҥэ олороллоругар кыһамньытын биэрэр.

От-мас иччилэрэ – Эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор – дьону батыһа сылдьан, ол-бу куһаҕан тыынтан көмүскүүр, өрүһүйэр аналлаахтар.

Тыа иччитэ – Баай Байанай – тыа көтөрүн-сүүрэрин, кыылларын-сүөллэрин барыларын бас билэр сүдү иччи. орто дойду дьонуттан кэһиини эрэйимтиэ, кыраҕа да олус үөрүнньэҥ, эйэҕэс майгылаах буолар. Үөрэн-көтөн, санаата манньыйар түгэнигэр булчут киһиэхэ элбэх булду тэбэн биэрэр диэн сахалар итэҕэйэллэр.

Уу иччитэ – Күөх Боллох Тойон – бу иччи сыһыаныттан балыксыттар, муҥхаһыттар бултуйуулара быһаччы тутулуктаах. Уу иччитэ булт тэрилэ ыраас буоларын сөбүлүүр. Ол иһин эр дьон балыгы бултуур тэриллэрин, илими эбэтэр муҥханы, сыт таһааран арчылыыллар.

Дьиэ иччитэ – Дьиэрдэ Бахсы – дьиэ кэргэни араҥаччылыыр, дьиэҕэ куһаҕан дьайы киллэрбэт, харыстыыр аналлаах.

Тиэргэн иччитэ – Элэс Баатыр – ыал олоҕор туох буоларын барытын билэ-көрө сылдьар, дьиэҕэ баар дьону барыларын араҥаччылыыр, куһаҕан тыыны киллэрбэт.

Хотон иччитэ – Ньаадьы Ньаҥха – хотону, ол иһигэр турар ынаҕы-сүөһүнү араҥаччылыыр, куһаҕан дьайтан көмүскүүр.

Сэргэ иччитэ – Тойон Түһүмэл – дьиэни-уоту, тэлгэһэни, ол иһигэр олохтоох дьону барыларын араҥаччылыыр, дьайы чугаһаппат, куһаҕан тыынтан көмүскүүр аналлаах.

Аартык иччитэ – Моһол Тойон, аартык иччитин кэргэнэ Буомча Хотун – бу иччилэр сөбүлүүр дьонноругар аартык суолун арыйаллар, оттон истэригэр киллэрбэтэхтэринэ, арыйбаттар эбит.

Сир иччитэ оонньооспут…

Бу түбэлтэ 2007 сыл дуу, 2008 сыл дуу сайыныгар буолбута. Соҕотох хомуһунан туолбут улахан күөллээх сайылыктаахпыт. Аата Хомустаах диэн. Онно үс ыал дьиэтэ турар. Сайын аайы оҕолор мустан оонньуурбут-көрүлүүрбүт… Эбэбит түүннэри тоҕо айдаараҕыт, хаһыытыыгыт, иччилэри уйгуурдаайаҕыт диэн куруук сэрэтэрэ.

Былыттаах борук-сорук күн этэ. Оҕолор сопхуос саҕана тутуллубут хотон аттыгар «милииссийэлээх уонна үспүйүөннээх» оонньоотубут. Биһиги,«үспүйүөннэр», бары «милииссийэлэртэн» куотар аакка түстүбүт. Мин хотон кэннигэр ойуурга улахан чөҥөчөх аттыгар састым уонна барытын төгүрүйэ көрүтэлии олордум. Арай уҥа өттүбүн көрбүтүм эмиэ мин курдук чөҥөчөх аттыгар биир киһи саһан олорор эбит. Ким буоларын таайбакка, ыйытарга сананным: «Доо, кимҥиний? Милииссийэҕин дуу, үспүйүөҥҥүн дуу?» – диэтим. Киһим эппиэттээбэтэ. Мин дьээбэлээри, «милииссийэбин» дии-дии туран кэлэн, кини диэки хаамтым. Киһим ойон туран ойуур диэки куотар аакка түстэ. Бэйэм да өйдөөбөппүнэн эккирэтэн бардым. Атаҕым анныгар мутук, мас тостор тыаһа иһиллэр. Оттон киһим уу чуумпутук сүүрэр, мас лабаалара хамсаабаттар даҕаны. Мин кини кэнниттэн сүүрэр курдукпун эрээри, барытыттан иҥнэбин. Ол эккирэтэһэн кыра ырааһыйаҕа таҕыстыбыт, онтон тута ыркый ойуур кэллэ. Кимин билиэхпин баҕараммын салгыы эккирэттим. Киһим ыркыйга киирэн симэлийэн хаалла… Дьэ онно биирдэ этим сааһа арылла түстэ, куттанан, кэнним диэки эргиллээт, куотар аакка түстүм. Бука санаатахха, балай да ыраах эккирэппит эбиппин. Ол куотан оонньуур сирбититтэн аһара түһэн, олох даҕаны алаас түгэҕинэн тахсан кэллим уонна оҕолорбун көрөн, туох баарбынан кинилэр диэки сүүрдүм. Онно, дьоммун куттаамаары, тугу да кэпсээбэтэҕим. Аҕыйах күн ааспытын кэннэ эмиэ оонньоору муһуннубут. Мин бу сырыыга кыттыспатым, туора турдум. Арай биир уол сүтэн хаалла. Онон оонньууну тохтоттулар. Син өр-өтөр кэминэн уолбут сүүрэн аҕай кэллэ, сатаан да саҥарбат буолуор диэри уолуйа куттаммыт, нэһиилэ кэлэҕэйдээн барда. Сонно тута, уоскутан, ыйыталаһан бардыбыт. Кини онно «милииссийэ» буолбут эбит. Уонна эмиэ ол хара киһини эккирэтэн икки-үс килэмиэтирдээх сиргэ тиийэ барбыт. Ол эккирэтэн истэҕинэ киһитэ, сыыры түһээт, сүтэн хаалбыт. Уолбут ону көрөн куттанан, туох баарынан төттөрү куотан кэлбит.

Дьэ онтон ыла тыаҕа мээнэ айдаарбат буолбуппут.

«Кистэлэҥ күүс» сурунаал

Дьылҕаны таайар дьоҕурдаах уу иччитэ. Үгүс киһи кинини оройугар муостаах, сибиинньэ курдук муруннаах, атаҕар туйахтаах нуучча чуортугар ханыылыы тутар. Дьиҥэ, сүллүүкүн олох атын – төбөтүн оройо уһуктаах, баттаҕа, хааһа суох, баҕатыҥы дьаллаҕар айахтаах, бытыылка курдук быһыылаах сарыннаах, кыра уҥуохтаах буолар. Номоххо кэпсэнэринэн, кини эмиэ киһи курдук бэйэтин дойдутугар оҕо-уруу үөскэтэн, дьиэ-уот тэринэн, ынах-сүөһү ииттэн олорор.

Таҥха Хаан – сэттис халлааҥҥа олорор киһи дьылҕатын айар-кэрдэр, төлкөтүн түстүүр Үрдүк айыы.

Тыл төрдө

Тыл билимин дуоктара Рифкат Ахметьянов этэринэн, «сүллүүкүн» (сахал.), «шуликун» (эргэр. славян.), «шулэйкин» (коми), «шүлгэн» (башк.) – тыллар бары «шуй-луҥ-хуан» диэн кытай тылыттан төрүттээхтэр. Шуй-луҥ-хуан диэн кытай мифологиятыгар уу дракона, кини – өрүһү, муораны, былыты бас билэр иччи.

Таҥха күннэрэ

Саха өйдөбүлүнэн, сүллүүкүттэр тохсунньуга, таҥха кэмигэр, олохтоох ууларыттан сир үрдүгэр аҕыйах хонукка тахса сылдьан баран, төннөллөр. Бастаан уот оттооччулар суолу арыйаллар, өтөхсүйбүт дьиэлэргэ, балаҕаннарга олохторун бэлэмнииллэр, онтон кинилэр кэргэннэрэ, оҕолоро, кырдьаҕас өттүлэрэ тахсаллар. Бу кэмҥэ таҥха күннэрэ үүнэллэр, төлкө иһиллээһинэ саҕаланар.

Таҥха кэмигэр куһаҕан тыынтан харыстаныы:

Сүллүүкүттэртэн сэрэнэн, тымтыгынан аан, түннүк үрдүнэн, дал, хотон айаҕар кириэс саайаллар;

Киһи кута барсыа диэн таһырдьа таҥас хаалларбаттар;

Ойбонтон уу баспаттар;

Абааһылар аймахтаһар ыйдара диэн уруурҕаһыыны оҥорботтор;

Ордук хос тыл-өс тахсара сатаммат.

Былыргы таҥха көрүҥнэрэ

Өбүгэлэрбит сүллүүкүттэртэн илэ бэйэлэриттэн дьылҕаларын истэллэрэ билигин үһүйээн буолан ахтыллар.

Ол курдук, былыр сахалар, инникилэрин билээри, тохсунньу тоһуттар тымныытыттан толлубакка, алаас ортотугар өтөхсүйбүт балаҕаҥҥа саһан олорон, баҕар, сүллүүкүттэр киириэхтэрэ диэн кэтииллэрэ. Таба тайаннахтарына, кинилэр талбыт балаҕаннарыгар киһи диэхтэрин киһи буолбатах, кыыл диэхтэрин кыыл буолбатах дьикти күтүрдэр киирэн буолаары турар уларыйыылары, күн-дьыл хаамыытын – барытын кэпсэтэллэр эбит. Онно дьон, баалларын биллэрбэккэ, иһийэн олордохторуна, дьылҕаларын билэллэрэ.

Иккис таҥха көрүҥэр: өбүгэлэрбит түүн оройо ойбон аттыгар халыҥ таҥаһынан бүрүнэн олорон, сүллүүкүттэри кэтииллэрэ. Уу иччилэрэ ойбонтон таҕыстахтарына, кинилэри тула эргийэ сылдьан, төбөҕө сүр ыарыылаахтык охсо-охсо, дьылҕаларын кэпсээн саҕалыыллара. Дьон ону тулуйан олордохторуна эрэ, инникилэрин билэллэрэ.