Loe raamatut: «Кырлай кызы Айсылу»
ПЬЕСАЛАР
БӘХЕТ КӘРВАНЫ
Могҗизалы легенда ике күренештә
(Казанның 1000 еллыгына багышлана)
Катнашалар:
Солтанбәк – сәүдәгәр, 50–60 яшьләрдә.
Акъегет – Солтанбәк углы, 17 яшьтә.
Тимерҗан – кәрван сакчысы, 25–30 яшьләрдә.
Мәхмүт – кәрван башы, 55–60 яшьләрдә.
Афанасий – рус сәүдәгәре, 55–60 яшьләрдә.
Мөбарәк би – төрек сәүдәгәре, 50–60 яшьләрдә.
Сөрәнче – 20–25 яшьләрдә.
Олуг Мөхәммәд – Казан ханы, 55–60 яшьләрдә.
Хан сакчылары – 3–4 егет.
Игнат – Афанасий хезмәтчесе, 17–18 яшьләрдә.
Мифик образлар.
Казилә – яшь кыз, 16–17 яшьләрдә.
Аждаһа – Убырбикә – Елан тавы хуҗасы.
Әҗәл – Елан тавы һәм Яфан агачы сакчысы.
Еланнар – Җенбикәләр – 4–5 кыз.
Пролог
Май ае азаклары. Елан тавы итәгендәге аланлыкта кошлар сайрый. Еракта, тау башында, зур булмаган ялгыз агач үсеп утыра. Аның яфраклары, зөбәрҗәт ташларны хәтерләтеп, кояш нурларында җемелдиләр. Ул – Яфан агачы. Аның җимешләре дә таш кебек ялтырый, тик ул – агулы җимешләр.
Аланлыкта томан, яшен сугып сындырган черек агач янында еланнар… Елан-кызлар төрле «куркыныч» хәрәкәтләр ясап бииләр. Алар янына томан эченнән Аждаһа – Елан-хатын чыга, аның тирәсендә елан-кызлар бөтерелеп биешәләр дә томан эченә, черек агач артына кереп югалалар.
Сәхнә яктыра төшә, ак томаннар артыннан Казилә пәйда була, аның йөзендә шатлык, елмаю, ул аланда биеп, чәчәкләр җыеп күңел ача…
…Кинәт караңгылана төшә, шомлы музыка яңгырый, томан куера, агачлар арасыннан Кара көчләр, Аждаһа ярдәмчеләре пәйда булалар. Алар башлыклы кара плащлар кигәннәр. Казиләне әсиргә алып, төрле бию хәрәкәтләре ясыйлар. Аларга дүрт елан-кыз да кушыла. Казиләне уртага алып сихерли-ырымлыйлар, төрле хәрәкәтләр ясагач, Казилә кыр казына әверелә.
Кара көчләр, казны күтәреп, томан эченә кереп югалалар…
Тынлык урнаша. Тамаша залында Сөрәнче игълан ясый. Тантаналы музыка, фанфара тавышлары яңгырый…
БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ
Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! Мөхтәрәм җәмәгать, кунаклар, чит ил сәүдәгәрләре! Иртәгә Казансу белән Кара Итил кушылган болында ярминкә ачыла. Бөек ханыбыз Олуг Мөхәммәд һәммәгезне дә Бөтен җиһан ярминкәсенә чакыра.
Фанфара яңгырый, Сөрәнче китә. Лейтмотив музыка яңгырый, сәхнә тагы да яктыра төшә. Ат тояклары, арба шыгырдаган тавышлар ишетелә. Ерак илләрдән сәүдәгәрләр килә, алар төрле товарлар төялгән кәрваннарын ялга туктатырга уйлыйлар.
Аланга ике яшь егет йөгереп чыгалар. Алар тирәсендә елан-кызлар ыжлап, тешләрен күрсәтеп, тешләргә әзер булып чуалалар, кулларын сузып үреләләр…
Акъегет. Ай-яй-яй нинди матурлык. Тимерҗан, Тимерҗан, кара әле, кара нинди матур җирләр, таулар…
Тимерҗан. Чынлап та-а-а… Минем бу җирләрнең матурлыгы хакында ишеткәнем бар иде. Ә теге нинди тау икән? Бигрәк матур.
Акъегетнең әтисе сәүдәгәр Солтанбәк керә. Ул да матурлыкка соклана.
Солтанбәк. Матур, бик матур җирләр. Ә ул, Тимерҗан батыр, Елан тавы дип атала. Бу тирәдә еланнар бик күп, шуңа күрә дә аңа «Елан тавы» дип кушамат биргәннәр.
Алар тирәсендә елан-кызлар төрле хәрәкәтләр ясап йөриләр дә черек агач артына кереп югалалар.
Акъегет. Әти, әйдәгез, шушында кунабыз, атлар, дөяләр дә ял итәр, тәмле үләннәр ашарлар.
Тимерҗан. Әйе, монда үлән җитәрлек.
Солтанбәк (шаяртып). Еланнардан курыкмассызмы соң?
Тимерҗан. Солтанбәк ага, безне кимсетәсез. Әллә без куркак егетләргә охшаганмы? (Шаяртып.) Акъегет, әнә, әнә елан ята…
Акъегет, куркып, басып торган җирендә сикеренә. Барысы да көлешәләр.
Акъегет. Әти, син мине гел бала-чага итәсең. Ну-у, кара аны, Тимерҗан, күрмәгәнеңне күрсәтәм…
Шаярып, көрәшеп тә алалар.
Солтанбәк. Зур инде, зур егет булдың, улым. (Кәрванга карап.) Әй Мәхмүт, Мәхмүт, кәрванны туктат, шушы гүзәллектә кунарбыз, рәхәтләнеп табигать кочагында йокларбыз.
Мәхмүт тавышы. Ярар, ярар, Солтанбәк бай.
Әй егетләр! Кәрванны туктатыгыз! Атларны, дөяләрне тугарыгыз, учаклар ягыгыз, шушы җирдә кунабыз!
Тимерҗан. Солтанбәк ага, без дә учак ягыйкмы?
Акъегет. Нәрсә сорап торасың, ягабыз инде, ягабыз. Әти, әнә шунда ягыйкмы?
Солтанбәк. Ягыгыз, ягыгыз, черкиләр төтенне яратмыйлар. Учак янында күңеллерәк булыр, вакыт та тизрәк узар.
Акъегет (тау башында үсеп утырган агачка игътибар итеп). Әти, Тимерҗан, карагыз әле, әнә теге тау башына! Берәр нәрсә күрәсезме?
Тимерҗан. Нәрсә? Анда бер кечкенә агач үсеп утыра, ә тирә-якта куаклык, әнә тегендәрәк тирән чокыр башлана.
Акъегет. Яхшылабрак карагыз әле, ул агачның яфраклары ничек ялтырыйлар…
Тимерҗан. Акъегет, сиңа гына шулай күренә. Җилдән агач яфраклары селкенә дә, кояш нурлары шулай ялтырыйлар.
Акъегет. Җилдән барлык агачлар да селкенәләр, ә яфраклары алай ялтырамыйлар бит.
Солтанбәк. Миңа бала вакытта әбием Яфан агачы турында кыйсса сөйләгән иде. Ул агач кешеләр өчен бик зарарлы икән. Шул агачның җимешләре акылдан яздыра, ди. Ә яфраклары көнен, төнен зөбәрҗәт таш кебек янып тора икән. Менә шул агач тирәсенә төрле хәшәрәт җен-пәриләр җыела, ди.
Тимерҗан. Акъегет, караңгы төшкәнче, әйдә, коры-сары җыеп килик, учаксыз калабыз бит.
Солтанбәк. Учак янында тәмләп чәй эчәсегез килсә – ашыгыгыз!
Акъегет. Без әзер…
Тимерҗан. Әйдә, әйдә, киттек!
Акъегет белән Тимерҗан коры куаклар җыярга чыгып китәләр. Кәрван башы Мәхмүт керә. Кулында камчы, билендә кылыч.
Мәхмүт. Солтанбәк бай, боерыгың үтәлде. Әнә-ә тегендә учаклар ягалар, ашап-эчеп алгач, кичке намазны укырбыз, Алла боерса.
Солтанбәк. Мәхмүт туган, кара аны, сак бул, барысына да күз-колак бул! Үзең беләсең, безнең кәрванга чит кабиләләр дә кушылдылар… Явыз кешеләрдән Алла сакласын! Амин, амин!
Икесе дә битләрен сыпыралар.
Мәхмүт. Амин, амин! Ходай Тәгаләм, үзең сакла!
Солтанбәк бай, ярминкәнең кайда буласын беләсеңдер бит?
Солтанбәк. Әйтүләре буенча Казансу белән Кара Итил кушылган болынлыкта, хан Олуг Мөхәммәднең гаскәрләре сугыш уены уйный торган җирдә диделәр.
Мәхмүт. Әйе, Солтанбәк бай, шуны әйтәсем килә: Олуг Мөхәммәд хан югалып калмады. Бөек Болгар шәһәре тар-мар ителгәнгә күпме вакыт үтте? Нинди гүзәл, алтын каладан хәрабәләр генә калды. Ә менә Олуг Мөхәммәд халыкны күтәрә, әнә бит никадәр бай сәүдәгәрләрне төрле илләрдән ярминкәгә чакырткан.
Солтанбәк. Әйе, Мәхмүт туган, дөрес сөйлисең, Олуг Мөхәммәд халык өчен бик зур эшләр эшли. Әйтүләре буенча яңа кала Бөек Болгардан бер дә ким булмас диләр.
Мәхмүт кереп китә. Коры куаклар күтәреп, Акъегет белән Тимерҗан керәләр.
Менә бу егетләрчә, бик тиз коры-сары җыйдыгыз.
Акъегет. Әти, кайда учак ягыйк?
Солтанбәк. Кайда телисез шунда ягыгыз. Кәрванны сезгә сакларга, төрле яклап күзәтерлек булсын. Сакланганны Алла саклармын дигән. Ярый, мин киттем, барын да күзләп чыгарга кирәк.
Солтанбәк кереп китә, кемгәдер кисәтү ясый, кемнедер мактый. Егетләр учак ягалар, төтен тарала…
Тимерҗан. Акъегет, әтиеңне, Солтанбәк аганы әйтәм, акыллы, гадел кеше. Мин аны бик хөрмәт итәм.
Акъегет Тимерҗанның артыннан кочаклап ала, кинжалын ялтыратып, куркыткан булып шаяра.
Акъегет. Ә мине хөрмәт итмисеңме?
Тимерҗан шаяруга кушыла, курыккан була.
Тимерҗан. Синеме? Хөрмәт итә-әм, итә-әм, әнә, әнә теге куаклар артында юлбасарлар утыралар…
Акъегет дикъкатен югалткан арада, аны Тимерҗан бөтереп алып җиргә сала. Алар шулай шаярып көрәшәләр.
Акъегет. Мин шаярдым гына, Тимерҗан. Син бик тугрылыклы, ярдәмчел егет. Камчы белән бик оста сугышасың.
Тимерҗан. Мин бит сакчы, яхшы сугыша белергә тиеш. Кәрванның иминлегенә җавап бирүче.
Акъегет (тау башында үсеп утырган матур Яфан агачына игътибар итеп). Кара әле, Тимерҗан, әнә теге тау башында үсеп утырган агач Яфан агачымы икән?
Тимерҗан. Бер Алла гына белә. Бәлкем, шул агачтыр, йә юеш яфраклар шулай кояш нурларында ялтырыйлардыр.
Акъегет. Ә нишләп соң бүтән агачлар, куаклар шулай ялтырамыйлар? Юк-юк, монда ниндидер сер бар.
Тимерҗан. Башыңны катырма. Кичке ашны ашыйбыз да намаз укыйбыз.
Акъегет. Намазны мин, таң атканчы, йөз мәртәбә укый алам. Ә иртәгә ул агач шул тау башында кала. Тимерҗан, мин тиз генә шул агачны карап килим әле.
Тимерҗан (юлына каршы төшеп). Юк-юк, Акъегет, үзеңне генә беркая да җибәрмим. Солтанбәк агага нәрсә диярмен.
Акъегет. Бер сүз дә әйтмәссең. Үземне генә яклый алырмын, менә бит нинди хәнҗәрем бар. (Уйланып.) Алайса, син мине юкка гына сугыш уеннарына өйрәтәсең, ә?
Тимерҗан. Ярар инде, ярар, бар. Кара аны, озаклама, үзеңне эзләтмә! Еланнардан саклан, юкка гына Елан тавы димәгәннәр…
Акъегет. Ярар, Тимерҗан, мин бик сак булырмын, тау мәчесе – селәүсен кебек.
Йөгереп чыгып китә.
Тимерҗан. Әле һаман балалыгыннан чыгып җитә алмый. Нәрсә югалткан ул тауда? Ярар, үсә-үсә, акыл керер әле.
Учак янына утыра, кылычын барлап кайраган була, җырлый.
Сандугачым, сайра, сайра,
Сайрасаң үзеңә файда,
Әгәр белсәң әйтеп сайра,
Минем сөйгәнем кайда?
Сандугачым сайрады да
Оясына кермәде;
Ашкынды яшь йөрәккәем,
Ни күрәсен белмәде.
Куаклар арасыннан кыштырдаган тавыш ишетеп, Тимерҗан черек агач янына куйган арба артына яшеренә. Аланлыкка яшь кенә рус егете керә, ул – сәүдәгәр Афанасийның ялчысы Игнат, тирә-ягына карана, беркемне дә күрмәгәч, аваз сала.
Игнат. Әй-й, кем бар?
Качкан җиреннән, кылычын әзер тотып, Тимерҗан атылып чыга. Игнат куркуыннан абынып егыла.
Үтермә мине, үтермә… Мин явыз кеше түгел, сәүдәгәр Афанасийның ялчысы Игнат булам.
Тимерҗан, үз «батырлыгыннан» ләззәт табып, елмаеп, кылычын кынысына тыгып куя һәм исәнләшергә кулын суза.
Тимерҗан. Исәнме, Игнат. Ә мин Тимерҗан булам.
Игнат. Без дә ярминкәгә килдек, әнә Кара Итилдә җилкәнле дүрт көймәбез тора.
Тимерҗан. Хәзер Солтанбәк аганы чакырам. Шушында гына тор.
Игнат. Ярар, ярар, шушында гына торырмын.
Тимерҗан чыгып китә.
Афанасий дәдәй, Афанасий дәдәй, бирегә кил әле…
Афанасий килмәгәч, Игнат ашыгып чыгып китә. Кәрван яныннан Тимерҗан белән Солтанбәк керәләр.
Солтанбәк. Кая кунакларың, Тимерҗан?
Тимерҗан. Әле менә шушында гына иде ул малай. (Күреп ала.) Әнә, әнә килделәр.
Идел ягыннан Игнатка ияреп, Афанасий керә. Ул сак кына, исәнләшеп, башын ия.
Афанасий. Исәнме, хөрмәтле бәк! Саулык-сәламәтлек телим үзеңә, кабиләңә, мал-туарыңа!
Солтанбәк. Рәхмәт, чит ил кешесе. Үзеңә дә арулык телим. Кем буласың, кая сәфәр тотасың?
Афанасий. Мин Псков җирләреннән, Афанасий Знатный дигән сәүдәгәр. Болгар ханы Олуг Мөхәммәд чакыруы буенча ярминкәгә юл тотабыз. Менә исеме сугылган хан ярлыгы.
Күкрәгенә эленгән алтын йөгерткән ярлыгын күрсәтә. Солтанбәк тә ярлыгын күрсәтеп чагыштыра. Кул кысышалар. Тимерҗан белән Игнат чыгып китәләр.
Солтанбәк. Мин кыпчак җирендәге Сарайчык шәһәре сәүдәгәре булам. Минем кәрван да Олуг Мөхәммәд чакырган ярминкәгә юл тота. Ә синең кәрваның кая, хөрмәтле Афанасий Знатный?
Афанасий. Минем кәрван, Солтанбәк әфәнде, әнә Кара Итил яры буенда җилкәнле дүрт корабыбыз тора. Бал, балавыз, җитен тукымасы, төрле тозланган ризыклар алып киләбез.
Солтанбәк. Бал, балавыз, җитен бик яхшы. Балавыздан яхшы шәм була, җитеннән менә дигән тукыма ясыйлар. Ә мин төрле хуш исле тәмләткечләр, сафьян тиредән тегелгән читекләр, болгар күн итекләре алып киләм. Товарларны алучылар булыр дип өмет итәм.
Афанасий. Һи-и, Солтанбәк әфәнде, мондый товарга ия тиз табылыр. Менә мин, үзем, йөз пар болгар күн итеге алам. Пскау халкы аларны ярата, тузмас итек бит, бик яхшы тегәләр.
Солтанбәк (улының юклыгын күреп). Тимерҗан, Тимерҗан, дим, Акъегет кая?
Йөгереп, Тимерҗан белән Игнат керә.
Тимерҗан. Солтанбәк ага, Акъегет әнә, әнә тегендә генә җир җиләге ашап йөри, ахрысы…
Солтанбәк. Мөхтәрәм Афанасий Знатный, кичке ашка чакырам. Синең кебек кунакны сыйларга сарык итеннән бишбармак, шашлык, яңа җиткән кымыз да бар.
Афанасий. Рәхмәт, рәхмәт, Солтанбәк әфәнде, чакыруыңа. Мине югалтканнардыр, эзли башларлар. Әле ярминкәдә бер-беребезне сыйларга өлгерербез.
Солтанбәк. Иншалла, иншалла, хөрмәтле Афанасий.
Афанасий. Сау булыгыз, кунарга яхшы урын сайлагансыз.
Солтанбәк. Хуш, хуш, хөрмәтле кунак. Сезгә дә тыныч йокы. Алла боерса, ярминкәдә очрашырбыз.
Тимерҗан кунакларны озатып китә. Солтанбәк үзе генә кала, уйлана.
Әйе, кунар җиребез уңайлы, тик шулай да сак булырга кирәк.
Ерактан Тимерҗан тавышы ишетелә.
Тимерҗан тавышы. Акъегет, Акъегет, син кайда-а-а?
Солтанбәк китәргә җыенганда, Акъегет килеп чыга, култыгына, кочаклап, кыр казы тоткан. Аның артыннан Тимерҗан да керә.
Акъегет. Әти, әти, кара әле, менә нәрсә таптым.
Казны җиргә куеп карыйлар.
Солтанбәк. Кая әле, кая, нәрсә таптың икән.
Акъегет. Әнә теге тау итәгеннән таптым. Канаты яраланган, оча алмый. Ярый әле, төлке тотмаган үзен, каурыйлары гына калыр иде.
Солтанбәк (дикъкатьләп казны карап). Беләсезме нәрсә, егетләр… Бу бит гади генә кыр казы түгел. Башындагы калфагына карагыз әле, хан таҗы кебек. Бу – ниндидер серле тамга.
Тимерҗан. Мин дә шулай дип уйлыйм, Солтанбәк ага, юкка гына түгелдер, гади казларның мондый калфаклары булмый.
Акъегет. Миңа барыбер, гади генә кыр казы булса да кызганыч. Мин аны дәвалыйм, көзгә кадәр терелеп, иптәшләре белән көн якка очып китәр.
Солтанбәк. Улым, беренче арбадагы сандыкта кечкенә матур тартма булыр. Бохара осталары эшләгән, менә шунда, шешәдә, бәлзәм булыр, алып кил әле шуны.
Акъегет йомыш үтәргә чыгып китә.
Тимерҗан, хәтереңдәме Бохарадагы Абдуллаҗан дигән мулла? Бөтен дөньяга танылган, Тянь-Шань тауларыннан, тау бәлзәме җыеп, төрле чирдән дәвалый иде. Әтисе Аксак Тимер ханда табиб булып хезмәт иткән, хан аны үзе белән сугышларга ала торган була.
Матур тартма тотып, Акъегет керә.
Акъегет. Әти, менә шушымы? Аны ачып булмый, бик хәйләле йозагы бар икән.
Солтанбәк тартманың бер «серле» җиренә баса, музыка яңгырый, тартма ачыла. Кечкенә шешәдән мамыкка бәлзәм тамызып, казның канатына сөртә дә тартманы җыеп куя.
Солтанбәк. Менә булды да. Бер-ике көннән терелеп тә китәр. Ашарына, эчәренә бирегез. Ярый, мин киттем, кичке намазга әзерләнәсе бар.
Солтанбәк чыгып китә. Акъегет казны, җиләненә төреп, арба артына илтеп куя.
Тимерҗан. Хәзер никадәр мәшәкать була инде. Менә син әйт, ул казга ашарына нәрсә бирерсең? Белгәнемчә, казлар шашлык ашамыйлар, кымыз эчмиләр…
Акъегет. Борчылма, мин аңа суда җебетеп көлчә бирәм. Мескен каз, шулкадәр курыккан. Кем аны яралады икән?
Тимерҗан. Төлкедер.
Акъегет. Ю-юк, төлке булса исән калдырмас иде. Минемчә, кемдер суккан аңа.
Тимерҗан. Казга сугарга ничек кешенең кулы күтәрелсен? (Учакны күреп.) Кара, учак сүнә язган бит.
Утын өстәп, учакны яңарталар. Акъегет казны карарга чыгып китә. Кәрван башы Мәхмүт керә.
Мәхмүт. Акъегет кая?
Тимерҗан. Тау итәгеннән яраланган кыр казы тапкан да шуны дәвалап йөри.
Мәхмүт. Кирәк бит, кыр казын кызганган. Бу баланың йөрәге саф, күңеле изге, аннан яхшы хуҗа-сәүдәгәр чыгачак. Бер дә әтисеннән ким булмас.
Акъегет кереп, яннарына килеп утыра.
Егетләр, кичке намазга вакыт җитте, кичке ашны соңынтын ашарбыз. Өченче чатырда пешекче Биктаһир бишбармак әзерләгән.
Тимерҗан. Мәхмүт абзый, хәзер учакка бераз утын өстибез дә киләбез.
Мәхмүт чыгып китә. Тимерҗан белән Акъегет, учакка утын өстәп, кичке намазга юнәләләр. Елан кызлары черек, сынык агач артыннан чыгып бөтереләләр. Акъегеткә аяк чалалар, ул егыла яза. Нәрсәгә абынганын аңламый, чыгып китә. Шомлы музыка көчәя, аланга томан җәелә. Елан кызлары биюенә Аждаһа да кушыла, алар төрле катлаулы, еланнарга хас мәкерле бию хәрәкәтләре ясыйлар.
Аланга егетләрнең кичке аштан соң килүләрен күреп, биюләрен туктатып, агачлар артына кереп качышалар.
Акъегет белән Тимерҗан керәләр. Алар югында елан кызлары учакны сүндерәләр. Егетләр, үзләре белән зур чәйнек һәм кәсәләр алып чыгып, учак янында чәй эчәргә ниятлиләр. Учакны тергезеп җибәрәләр.
Тимерҗан. Пешекче Биктаһирны әйтәм, шулкадәр тәмле пешергән, кулдагы ун бармакны да ялатты, хе-хе-хе. (Көлә.) Әйе, чәйне рәхәтләнеп учак янында эчәрбез, вакыт та тизрәк узар.
Акъегет. Учак сүнеп беткән бит, утын өстәргә кирәк.
Учакка утын өстәп, утны көйрәтәләр, сузылып яткан бүрәнәгә утырып чәй эчәләр.
Тимерҗан. Ну пешекче Биктаһир оста да инде. Кара, ничек тәмле итеп кытайның яшел чәен пешергән. (Ләззәтләнеп эчә.) Э-э-эх, нинди хуш исле, яшел чәй бик файдалы, диләр, бигрәк тә баш миенең зиһенен арттыра икән. Кытайлар белеп яшел чәй эчәләр.
Акъегет (үртәп). Кытайлар шуңа күрә дә синнән акыллыраклар.
Шаярып, урыннан сикереп тора.
Тимерҗан. Нәрсә-ә? Мин җүләрмени? Хәзер мин сиңа кытайча күрмәгәнеңне күрсәтәм.
Акъегет, арбадан ике озын таяк алып, берсен Тимерҗанга ыргыта. Алар кытай монахлары сугышуы уеныннан үрнәк күнегүләр ясап көрәшәләр дә, арып, яңадан чәй эчәргә утыралар.
Акъегет. Әйдә, кытайларча чәй эчәбез!
Тимерҗан. Ничек итеп, аларның чәй эчкәннәрен минем күргәнем юк.
Кытай музыкасы яңгырый, черек агач артыннан елан-кызлар чыгып, егетләр арасына кереп, аларны назлап чәй эчерәләр. Куллары белән ишарәләп, кытай милли бию хәрәкәтләре ясыйлар да яңадан томан эченә кереп югалалар. Егетләр уянып киткән кебек булалар.
Тимерҗан. Кытайча чәй эчү бик сәер икән. Менә шуңа күрә күбрәк яшел чәй эчәргә кирәк, акыл иясе Конфуций кебек зиһенле булырсың.
Акъегет. Каян беләсең син ул Конфусины?
Тимерҗан. Конфуцийнымы? Дөрес, мин аны үзем күрә алмадым, чөнки ул мин туганчы мең ел элек яшәгән булган, мине көтмичә киткән.
Акъегет. Ха-ха-ха, аз гына соңга калгансың… ул да үләргә ашыккан.
Егетләр көлешәләр. Кәрван башы Мәхмүт керә. Егетләр янына утыра. Акъегет, аны хөрмәт итеп, кәсәгә чәй салып бирә.
Мәхмүт. Рәхмәт, рәхмәт, Акъегет. Мин әйтәм, тукта әле, яшьләр янына барыйм, сез монда мәзәк табып рәхәтләнеп көлешәсез. (Ләззәтләнеп чәй эчә, агач төбенә күчеп утыра.) Кытай чәе һәрвакытта үзенең хуш исе белән аерылып тора иде.
Акъегет. Ха-ха-ха, Мәхмүт ага, әле без дә шул турыда сөйләшә идек.
Бергәләп көлешәләр.
Акъегет. Мәхмүт ага, ул кытайлар ефәк җепләрне ничек ясыйлар икән? Әнә бит нинди матур тукымалар тукыйлар.
Мәхмүт тәмләп чәен кабып куя, егетләр аңа якынрак утырып тыңлыйлар.
Мәхмүт. Ул турыда, егетләр, күп гасырлар буена беркем дә белмәгән. Кытайлылар үзләренең ефәк товарларын бик каты сер итеп саклаганнар. Серне ачкан кешене үлем җәзасы көткән. Хәзер инде, билгеле, күп кенә халыклар серенә төшенгәннәр, үзләре ефәк тукыйлар. Ниндидер тут дигән агачта суалчан-кортлар үрчи икән. Ул ефәк корты дип атала. Менә шул кортлар, үзләренә оя ясап, авызларыннан чыккан пәрәвез җепләре белән, урап, ефәк җеп ясыйлар икән. Мескен кортлар нинди затлы җеп ясаганнарын үзләре дә белмиләр. Шул ефәк корты ояларының җепләрен сүтәләр дә ефәк тукыма ясыйлар икән. Менә шулай, егетләр.
Акъегет. Кирәк бит, ә. Ничек гади генә, ә үзе – шул ук вакытта бик зур зирәклек тә.
Тимерҗан. Әйттем бит, кытайлар юкка гына яшел чәй эчмиләр дип. (Көлә. Аңа кушылып, барысы да көлешәләр.)
Акъегет. Мәхмүт ага, менә сез күп яшәгән, күп күргән дигәндәй, берәр тарих кыйссасы сөйләгез әле.
Мәхмүт. Аллага шөкер, күпне күрергә насыйп булды. Без синең атаң белән әле балалар гына идек, шулай булса да ул баһадирның исеме әле дә хәтердә.
Акъегет. Кем ул, Мәхмүт ага?
Мәхмүт. Һи-и, аның исемен ишеткән халык куркуыннан калтырап кала иде. Аның исеме – Аксак Тимер Булат хан. Ул ярты дөньяны сугышып яулап алган була. Үзен беркем дә җиңә алмый.
Тимерҗан. Мәхмүт ага, менә мин һич тә аңламыйм, Алтын Урда нинди зур дәүләт була. Кинәттән шул дәүләтнең хөкемдарлары бер-бере белән сугыша башлыйлар. Чыңгыз хан төзегән иксез-чиксез дәүләтне таркаталар.
Мәхмүт. Шундый зур дәүләт белән хакимлек итү катлаулы ул, Тимерҗан туган. Алланың рәхмәте белән дөнья гел үзгәреп тора бит. Менә шул Аксак Тимер Булат үлгәннән соң, безнең якташ Идегәй күтәрелеп чыга. Идегәй ул үзе дә Аксак Тимер ханга гаскәр башы булып хезмәт иткән. Ул Болгар илен, Бөек алтын Болгар шәһәрен саклап калырга тырыша. Барыбер Аксак Тимер хан шәһри Болгарны талый, җимерә.
Әмир Идегәй, Тимер ханнан киткәч, Болгар ханлыгын торгызмакчы була, әмма хан яклылар Идегәйне үтерәләр. Шуннан соң күп вакытлар уза, менә хәзер хан Олуг Мөхәммәд яңа дәүләт төзергә ниятли. Иске Казансу кирмәнен яңа шәһәр итеп төзи башлый. Ул инде яңа дәүләтнең яңа баш каласы булачак. Менә шул уңайдан хан Олуг Мөхәммәд ярминкәгә бөтен Алтын Урда халкын, чит дәүләт сәүдәгәрләрен дә чакыра.
Акъегет. Төркиядән дә сәүдәгәрләр булачакмы?
Мәхмүт. Әлбәттә. Аларга да үзләренең товарларын сатарга кирәк бит. Мондый зур ярминкәдә, аз гына тәвәккәлләсәң сәүдәгәрләргә байлык чишмә кебек үзе агып керә. Ярар, йокларга вакыт. Ә сез, егетләр, сак булыгыз! Ярминкә алдыннан төрле хәлләр булуы мөмкин. Явыз кешеләр малыңны гына түгел, җаныңны да алырлар. Кәрванны саклагыз, кулыгыздан кылыч төшмәсен! Андый-мондый хәл булса, тфү-тфү, Алла сакласын! Каравыл күтәрегез, мин беренче арбада булырмын.
Мәхмүт чыгып китә.
Тимерҗан. Мәхмүт ага, борчылма, черем дә итмәбез.
Акъегет. Карап килим әле, анда кыр казы ничек икән?
Тимерҗан. Йоклый торгандыр. Бәлзәм яхшы ярдәм итә, тиз терелер.
Акъегет казны барлап килә.
Акъегет. Башын канат астына тыккан да йоклаган. Терелә торгандыр.
Егетләр, утырып, чәй эчәләр.
Акъегет. Тимерҗан, яңа кала ничек дип аталыр икән?
Тимерҗан. Белмим. Ул кала Казансу Итилгә кушылган җирдә булачак, ди.
Акъегет. Нәрсә, ул яңа дәүләтнең башкаласы булачакмы икән?
Тимерҗан. Алла кушса – булыр да.
Акъегет. Зәвыклы, безнең күз алдында яңа кала салына. Ул кала һәрвакытта шатлыклы, бәхетле, туклыклы булсын иде.
Тимерҗан (көлә). Туклыклы булсын иде дисеңме? Ә син беләсеңме кайда туклыклы?
Акъегет. Ю-юк.
Тимерҗан. Ә мин беләм.
Акъегет. Йә, әйт, кайда?
Тимерҗан. Казан янында. Казанда нәрсәдер пешә, кайный… тамак та тук була.
Акъегет. Нәрсә, әллә Казан дип исем бирерләрме?
Тимерҗан. Алай дисәң дә була. (Көлешәләр.)
Куаклар артыннан кыштырдаган тавышлар ишетелә. Егетләр кылычларын әзер тотып, сикерешеп торалар.
Аждаһа керә, аның тирәсендә елан кызлары бөтереләләр.
Тимерҗан. Тукта, кем килә?
Аждаһа. Бу мин, мин – Алла бәндәсе, мескен карчыкка хәер бирегезче!
Тимерҗан. Төнлә каян килеп чыктың, Алла бәндәсе? Бу якларда, белгәнемчә, христианнар яшәми бугай.
Аждаһа. Мин христиан да, мөселман да түгелмен, мин – Алла бәндәсе.
Тимерҗан белән Акъегет, карчыкка хәер бирергә дип, чәй эчеп утырган җиргә киләләр. Көлчә алып кисәләр, Аждаһа черек агач артына яшеренеп өлгерә. Елан-кызлар, төрле хәрәкәтләр ясап, егетләрнең дикъкатен үзләренә җәлеп иткәндә, Аждаһа чәйнеккә йокы үләне салып өлгерә.
Акъегет. Әби, әби, син кая, сиңа менә тәмле көлчә, әйдә, безнең белән чәй эч!
Тимерҗан. Әйдә, әйдә, әби, безнең белән чәй эч!
Аждаһа. Рәхмәт, рәхмәт хәерегезгә.
Ашыгып чыгып китә, елан-кызлар да юкка чыгалар.
Тимерҗан. Ниндидер сәер карчык. Үзе безнеңчә сөйләшә.
Акъегет. Адашкандыр. Караңгыда безнең учак утын күреп килгәндер.
Егетләр учак янына утырып чәй эчәләр. Чәйнеккә салган йокы үләне тәэсир итә башлый.
Тимерҗан. Әллә ничек, йокы килә башлады. Әллә ардырган инде.
Акъегет. Минем дә бик йоклыйсым килә башлады.
Тимерҗан. Кара әле, Акъегет, башта син йоклап ал, аннары мин бераз черем итәрмен. Кара аны, кинәт уятсам, куркып кычкырма, бөтен кәрванны уятырсың.
Акъегет. Ярар, ярар, уф, шулкадәр йоклыйсы килә-ә-ә.
Авызын ачып исни, бисмилла әйтеп, арбага барып ята. Тимерҗан йокыга бирешмәскә теләп, төрле хәрәкәтләр ясап, учак янына утыра, борын астыннан ниндидер җыр көйләп утыра да йоклап та китә.
Сихри музыка яңгырый, томан тарала, агачлар арасыннан елан-кызлар белән Аждаһа керә. Еланнарга Аждаһа нәрсә эшләргә кирәген алдан ук әйтеп куйган. Ике елан-кыз Тимерҗанны чишендерәләр, күлмәген, җиләнен, баш киемен салдырып, төреп, каз урынына яшерәләр. Аждаһа кыр казын урлап алып китә. Калган елан-кызлар Акъегетне, сихерләп, арбадан торгызалар да җиргә яткыралар. Бераз аны җирдә тәгәрәтеп уйнагач, ул, тәгәрәп, черек агач янына якынлаша, һәм аны, сихерләп, һавага күтәрәләр. (Бу – иллюзион трюк.)
Черек агач кәүсәсенә (эченә) махсус күтәрткеч ясала. Ул күтәрткеч бик яхшылап яшерелгән (маскировать ителә). Агач кайрысыннан, үрмәләп үскән үләннәрдән аерырлык булмый. Тамашачыларга Акъегет һавада йоклап яткан кебек күренә. Елан-кызлар сихерли башлау белән, Яфан агачы сакчысы – явыз Әҗәл, – кылычын болгый-болгый, атылып керә. Сәхнә алдына килеп шатланып җырлый.
Әҗәл.
Елан тауның башларында
Үсә Яфан агачы.
Шул агачны саклый-саклый
Уза яшьлек заманы.
Әҗәл бит ул – үлем дигән
Куркыныч сүз, башкисәр.
Шуңа күрә курка миннән
Хан-түрәләр, җанварлар.
Курыкмыйбыз, дип мактаналар
Менә шушы малай-шалай.
Хәзер башлары тәгәрәр,
Тау башыннан карбыздай!..
Әҗәл, җырын тәмамлап, йоклап яткан егетләрнең башларын чабарга кылычын күтәрә… шулвакытта кәрванның таң әтәчләре кычкырып, егетләрне үлемнән коткара. Ә Әҗәл, сихри көчен югалтып, елан-кызлар белән черек агач кәүсәсенә кереп югала.
Тимерҗан, уянып, сикереп тора. Аптырап, як-ягына карана. Акъегет җирдә йоклап ята.
Тимерҗан. Акъегет, Акъегет, тор, таң ата, әнә кәрван әтәче кычкырды.
Акъегет (көчкә уянып). Күрәм, күрәм таң атканын. (Утырган җирендә гаҗәпләнеп тора.) Тимерҗан, син нигә мине арбадан төртеп төшердең?
Тимерҗан (башын тотып). У-у-у, башкаем, башкаем чатный… Кем төртеп төшерсен… кичтән ничек яттың, шул көе, таң атканчы, арбада гырладың.
Акъегет (торып, өс-башын кагып). Сәер… кичтән арбага яттым, иртән уянсам, җирдә ятам. Нигә чишендең? Иртән салкынча бит.
Тимерҗан (киемен эзләп). Нинди салкын булсын, эсседән бөтен тәнем яна. Төне буе күземне дә йоммыйча, әнә шул бүрәнәдә утырдым… Нишләптер, баш әйләнеп китте дә егылдым… уянып китсәм… тфү-тфү, сикереп тордым дип әйтмәкче идем, күрәм, чишенгәнмен, күлмәксез басып торам. Әйттем бит, монда ниндидер сихри сер бар дип! Юкка гына бу җиргә Елан тавы димәгәннәр. Шуңа күрә дә төрле ямьсез төшләр керә.
Акъегет. Ә мин төшемдә очып йөрдем дә җиргә егылып төштем. Ян-якларым авыртты.
Тимерҗан (көлеп). Ха-ха-ха, очып йөрдем дисең. Кичтән ничек яттың, шул көе таң атканчы гырладың.
Кәрван ягыннан Мәхмүт тавышы ишетелә.
Мәхмүт тавышы. Туганнар, мөэмин-мөселманнар, сәүдәгәрләр, уяныгыз, безне юл көтә!
Акъегет. Тордык инде, тордык.
Тимерҗан киемен эзләп йөри, ниһаять, таба, киенә. Солтанбәк керә.
Солтанбәк. Хәерле иртә, егетләр! Ну, ничек кәрванны сакладыгыз!
Егетләр исәнләшәләр.
Тимерҗан. Хәерле иртә, Солтанбәк ага, Аллага шөкер, кәрванда барысы да исән-сау.
Солтанбәк. Бик яхшы, бик яхшы, алайса, юлга, ярминкәгә!
Акъегет. Әти, мин хәзер, кыр казын гына алам да беренче арбага утырырмын.
Солтанбәк. Улым, син инде егет булып үсеп җиттең, ә үзеңдә һаман да балалык. Ярар, бар, алып кил казыңны. Бик артта калмагыз!
Акъегет йөгереп чыгып китә.
Тимерҗан, күз-колак бул, әле аннан балалык чыгып бетмәгән. Соңгы арбада барырсыз.
Тимерҗан. Солтанбәк ага, борчылма, без – аның белән ахирәт дуслар, ул минсез беркая аяк та атламый.
Солтанбәк. Ярар, алайса, бик яхшы. Дуслык хисе – зур хәзинә ул. Безне куып җитәрсез.
Солтанбәк чыгып китә. Акъегет кәефсезләнеп йөгереп керә.
Акъегет. Тимерҗан, күрмәдеңме? Каз кая киткән…
Тимерҗан (аптырап). Кичен генә шунда иде бит. Бәлкем, ул терелеп очып киткәндер. Ярар, борчылма, юлга чыгарга кирәк, әнә кәрван кузгалды инде. Әйдә, киттек!
Акъегет. Тимерҗан, тагын бер мәртәбә әнә теге чокырларны, куакларны карап чыгам да сезне куып җитәрмен, бар, кәрванны калдырма.
Тимерҗан. Акъегет, кара аны, юлны белмисең, адаша күрмә. Ул-бу булса кычкыр!
Акъегет. Ха-ха-ха, булган ди. Көпә-көндез нәрсә булсын.
Тимерҗан чыгып китә.
Чынлап та, ул кыр казы терелде микән? Терелсә, минем җиләндә утырмас инде. Ә күргән төшне ничек юрарга? Монда ниндидер сер бар. Күңел дә, ничектер, борчулы. Тагын бер карап чыгыйм әле.
Акъегет куаклыкка таба юнәлә, аның каршына, җир астыннан үсеп чыккандай, Аждаһа килеп чыга, явыз итеп көлә. Егет куркып кала.
Аждаһа. Ха-ха-ха, казны югалттыңмы әллә, егет?
Акъегет. Әби, кич белән сез хәер сорап килгән идегез бит. Әйе, әйе, менә мин сезне төшемдә күрдем, кыр казын сез генә урладыгыз.
Аждаһа. Хе-хе-хе, ул төш күргән, имеш… Елан тавы итәгендә йокласаң, әллә нинди төшләр дә күрерсең. Бар, бар, юлыңда бул.
Акъегет. Менә хәзер аңладым, бөтен явызлыкны сез эшләгәнсез икән. Кыр казын тапмыйча, беркая да китмим.
Черек агач кәүсәсе артыннан, атылып, Әҗәл чыга. Кулында кылыч.
Әҗәл. Ха-ха-ха, беркая да китмәсәң, ул вакытта мәңгегә шушында калырсың.
Әҗәл, кылычын оста селкеп, төрле сугыш алымнары күрсәтеп, Акъегеткә һөҗүм итә башлый.
Алар шулай озак кына алышканнан соң, Әҗәл Акъегетнең кылычын сугып төшерә. Егет камчысы белән генә һөҗүмнән саклана, Әҗәлне якын китерми. Ерактан Тимерҗан тавышы ишетелә.
Тимерҗан тавышы. Акъегет, Акъе-ге-ет, син кая?
Кылычын әзер тотып, Тимерҗан йөгереп керә, Әҗәлгә һөҗүм итеп, аның кылычын сугып төшерә, Әҗәл абынып егыла. Тимерҗан белән Акъегет Әҗәлнең өстенә менеп утыралар, кул-аякларыннан тоталар. Тимерҗан Әҗәлнең баш очында кылычын күтәрә…
Тимерҗан. Саубуллаш якты дөнья белән, явыз җан!
Черек агач кәүсәсеннән Аждаһа пәйда була.
Аждаһа. Үтермәгез, үтермәгез минем туганымны! Тезләнеп ялварам, үтермәгез аны! Шуның өчен үзегезгә кыр казын бирермен.
Акъегет. Әйттем бит, кыр казын төнлә белән сез урлагансыз дип. Тимерҗан, төнге маҗаралар – менә шушы әби эше ул.
Тимерҗан (кылычын әзер тотып). Дөрес әйтәсең. Шушы җен-пәриләрне теге дөньяга озатсак, Алла каршында гөнаһ булмас. Бисмилла-а-а…
Аждаһа. Үтермәгез, үтермәгез минем туганымны!
Акъегет. Әгәр кыр казын бирсәгез, исән калдырабыз.
Аждаһа. Хәзер, хәзер, чибәр егет, казыгызны бирермен.
Аждаһа, куакларга таба карап, куллары белән сихри хәрәкәтләр ясый. Шомлы музыка яңгырый. Елан-кызлар пәйда булалар, тезелешеп, кыр казын бер-беренә бирәләр дә бөтерелә-бөтерелә юкка чыгалар. Алар урынына, бөтерелеп, матур ак күлмәктән, хан кызы кебек купшы киенгән кыз килеп чыга. Ул куркып кала. Егетләр дә исләре китеп, аптырап калалар…
Менә казыгыз, җибәрегез туганымны!
Егетләр Әҗәлне җибәрәләр. Ул бик ачулы.
Әҗәл. Белегез аны, минем кәләшне алып китәсез. Мин һичкемнән дә курыкмыйм, мин Елан тавының сакчысы, Яфан агачын саклыйм. Үч алмый калмам…
Әҗәл белән Аждаһа йөгереп чыгып китәләр. Егетләр кыз янына килә башлауга Әҗәл йөгереп керә.
Әҗәл. Ул – минем кәләш… Болай гына калдырмам…
Егетләр, кылычларын әзер тотып, Әҗәлгә каршы баралар. Әҗәл куркып, кычкыра-кычкыра, йөгереп чыгып китә.
Тимерҗан. Күптән шулай кирәк, тау сакчысы…
Егетләр көлешәләр, бөтен игътибарлары чибәр кызга төбәлә.
Акъегет. Чибәр туташ, чынлап та, сез шушы явыз сакчының кәләшеме?
Тимерҗан. Ә кыр казы кая соң?
Кыр казы-Казилә. Рәхмәт сезгә, батыр егетләр. Сез мине тоткынлыктан азат иттегез. Юк, юк, мин ул явыз сакчы Әҗәлнең кәләше түгел. Мине Аждаһа карчык, сихерләп, кыр казына әверелдерде. Көчләп, энесенә кияүгә бирмәкче иде… Минем исемем Казилә.
Акъегет. Ә минеке – Акъегет.
Тимерҗан. Ә минеке – Тимерҗан.
Казилә. Акъегет, Тимерҗан…
Акъегет. Нәрсә-ә, сез кыр казы идегезмени?
Казилә. Акъегет, сөйләсәм, ул бик озын да, катлаулы да кыйсса булыр.
Акъегет. Кыйсса? Кызык, ничек инде кыр казы кешегә әверелсен?
Казилә. Дөньяда аңлап бетермәслек хәлләр күп була. Аждаһа карчыкның абыйсы Тузбашы безнең Аккош күлен басып алды. Минем күп кенә туганнарым шунда һәлак булдылар. Мине әсирлеккә алдылар, ничә мәртәбә качсам да тотып җир асты мәгарәсенә, зинданга яптылар. Явыз Әҗәл мине күргәч өйләнмәкче булды. Аждаһа карчык, качмасын дип, кыр казына әверелдерде. Бүген төнлә Әҗәл икегезнең дә башларыгызны чапмакчы иде, ярый әле, кәрванда әтәч кычкырды.
