Loe raamatut: «Плошча Перамогі»
© Бахарэвіч А. І., 2021
* * *
Юлі, зь якой дзялю гэты змрок і гэтую таямніцу
1
Уяві сабе лясную дарогу. Старую дарогу, пракладзеную сотні гадоў таму людзьмі, пра якіх ужо ніхто й памятае. Яна то звужаецца так, што на ёй дваім і разьмінуцца цяжка, то зусім губляецца ў зарасьніках. Часам гэтая дарога і не дарога нават, а проста запрашэньне ісьці наперад. А часам яна такая шырокая, што на ёй і два вазы спакойна праедуць, кожны ў свой бок, ды яшчэ і фурманы прыўзьнімуць капелюшы і перакінуцца лянівым словам.
Уяві сабе гэтую дарогу і не пытайся, дзе яна была і калі.
Зрэшты, вазы па ёй цяпер ня езьдзяць. Дый людзей на ёй рэдка можна пабачыць. Край, які перасякае гэтая дарога-зморшчына, адна з сотняў на мапе, замёр у чаканьні.
Зьверху дарога падаецца зусім пустой. Але птушкі ведаюць, што гэта ня так. У шатах дрэваў ідзе няспынны абмен паведамленьнямі. Бо цяпер па дарозе ідзе самотны чалавек. Ідзе, ідзе! – крычаць адны; жалеза! – дапаўняюць іншыя; стома, стома, сто, сто – супакойваюць трэція. Сто? Не, ён адзін, ён ня будзе страляць, ён пройдзе міма. Міма, міма! – выводзіць птушка і адразу забывае, як толькі чалавек зьнікае за паваротам. Шчасьлівая птушка.
Цяпер ты бачыш? Па старой лясной дарозе і праўда ідзе малады мужчына ў парваным чорным мундзіры. Толькі вялікія гузікі блішчаць на сонцы. На кожным гузіку – адамава галава. Мужчына ідзе па дарозе басанож, цяжка ступаючы, але мерным, злосным крокам. Боты ён прадаў, калі ўчора перапраўляўся праз раку. На плячы ў мужчыны боўтаецца стрэльба, а на галаве горда тырчыць запыленая, пакамечаная, прыплюснутая зьверху шапка-трывуголка. На баку ў мужчыны вісіць біклажка, на дне якой булькае цеплаватая вада. Біклажка, якая яшчэ пахне віном, яна ўжо заўсёды будзе пахнуць кіслым салдацкім віном – і калі прымружыцца перад тым, як глынуць вады, можна ўявіць сабе, што ты п’еш за перамогу. За тое, што зноў застаўся жывы.
Калі мы апынаемся адны на лясной дарозе, мы пачынаем сьпяваць. І нават калі ў нас няма ні слыху ні голасу, нам падаецца, што выходзіць зусім няблага. Калі ты сам і слухач, і выканаўца, то вы абодва маеце абсалютны слых. Мужчына ў мундзіры са стрэльбай набірае ў грудзі паветра і заводзіць песьню пра караля.
Кароль сабраўся на вайну,
Абразы не сьцярпеў!
Давай, цясьляр, рыхтуй труну,
Каб да вясны пасьпеў!
Бо прывязуць мяне вясной
Бяз ног з прагнілай галавой!
І сто таварышаў са мной!
Што там у песьні далей, падарожны ўспомніць чамусьці ня можа. Таму ён зноў і зноў хрыпатым голасам паўтарае той самы куплет. Асабліва яму падабаецца апошні радок.
«І сто таварышаў са мной!»
Ён пяе гэтыя словы так, нібы рагоча.
Іх і праўда хутка прывязуць дамоў. Абкладзеных ільдом мерцьвякоў на вазах. Там, куды яны выправіліся, было шмат лёду. Іх прывязуць, нібы здабычу. Замест багатых трафэяў, якія абяцалі Яго Вялікасьць. Прывязуць і кінуць у кучу на галоўнай плошчы. Можа, праз тыдзень, а мо праз два. Станю-пекара, і Жардзіну Людвіга, і Ганса-драчылу. І сотні тых, каго ён па імёнах і ня ведае. Толькі мянушкі: Жаба, Руды, Віскарык…
А яго не прывязуць. Ён сам прыйшоў. Ён жывы. І ногі цэлыя, хоць і адвальваюцца ад доўгай дарогі. І ў галаве ніякіх лішніх дзірак. Толькі вочы, нос, вушы і рот. Часам для шчасьця цалкам хапае, каб у цябе былі дзьве рукі, дзьве нагі, вочы, вушы, рот і нос. І больш нічога ня трэба. Ужо ж ён ведае. Ён, вястун пры штабе Яго Каралеўскай Вялікасьці Лёкса Шпуль. Вось кім яго прызначылі, калі ўсё скончылася. Сам кароль і прызначыў. Зірнуў у вочы, выбраў каня – і загадаў Лёксу гнаць на ўсю моц дамоў. Каб прынесьці вестку пра тое, што іх вялікае войска разьбітае.
«І сто таварышаў са мной!» – прамовіў Лёкса Шпуль ужо без усьмешкі і паправіў стрэльбу.
І тут жа з прыдарожных кустоў адгукнуўся расчараваны голас жалейкі. Жалейка прасьпявала дакладна той самы матыў і замоўкла. Нібы нехта, хто хаваўся там, шкадаваў, што песьня скончылася. І прасіў яшчэ.
Лёкса Шпуль спыніўся, павярнуўся да кустоў і нахмурыўся.
«Вылазь, музыканцік! – сказаў ён зычна і зьняў з пляча стрэльбу. – Вылазь, а то як шмальну зараз».
Птушкі замоўклі. У кустах нехта спалохана засоп. Загайдалася галінка – і шмыгнула, засапла па-дзіцячаму, задыхала.
«Я цябе бачу, – сказаў Лёкса Шпуль. – Давай, малы. Xaдзі сюды. Каму кажу!»
На дарогу і праўда выйшаў хлопчык, хаваючы штосьці за сьпінай. Галава ў хлопчыка была паголеная налыса, а пярэднія зубы ў яго былі такія вялікія, што ён нагадваў грызуна.
«Ты хто? – спытаў Лёкса Шпуль, вешаючы на плячо стрэльбу. – А ну паказвай, што ў руках!»
«Я п-палясоўшчыка…», – сказаў хлопчык і нясьмела працягнуў Лёксу жалейку.
«Што?»
«С-сын», – крыва пасьміхнуўся хлопчык.
«Сам бачу, што ты яму ня цешча».
Лёкса Шпуль пакруціў жалейку ў руках. Падзьмуў. Выдзьмуў толькі нейкае сухотнае керханьне. Хацеў выбіць аб боты, быццам люльку, але ўспомніў, што босы, такі самы босы, як і гэта хлапец, і з прыкрасьцю зламаў жалейку, выкінуў у прыдарожныя дзьмухаўцы.
«Гэтую песьню ніхто ня мае права граць, – змрочна сказаў Лёкса Шпуль. – І сьпяваць таксама! Ніхто, акрамя тых, хто там быў. Там, дзе нас усіх і паклалі. Каля Чорнай Скалы! Ясна? Вось жа дурное малое. Румзае ён тут… Новую цацку зробіш! Я ж бачу, табе такую дудку зладзіць, што мне пад кустом пасцаць. Да гораду блізка? Па гэтай дарозе дайду?»
Але хлопчык нічога не адказваў. Ён кінуўся шукаць у траве зламаную жалейку. Лёкса Шпуль хацеў даць яму высьпятка, але перадумаў. Пазіраючы на патыліцу малога і слухаючы, як той нешта мармыча, Лёкса падумаў, што малы, відаць, трохі таго. Некалі, у мінулым жыцьці, там, у горадзе, у іхных суседзяў таксама быў сын-прыдурак. З такімі не пагаворыш. Добра яшчэ, што баіцца. Калі баіцца, значыць, нешта разумее.
«Вядзі мяне да бацькі, – строга сказаў Шпуль. – Я табе тут ня проста так. Я каралеўскі вястун. Хто мне садзейнічаць ня будзе – маю права проста на месцы разабрацца. Такія ў мяне паўнамоцтвы. Давай! Канчай ныць! А то бацька толькі зубы пад кустом і знойдзе! Зарад у маёй дудкі такі, што мазгавешку на кавалкі разрывае! Ну!»
Хлопчык ускочыў і паваліўся на калені. Закрыў твар рукамі.
«Дурачыла! Проста адвядзі мяне да бацькі, – сказаў Шпуль. – І я цябе не крану. Разумееш?»
Малы заматляў галавой і паказаў пальцам у гушчар.
«Вось так ужо лепей, – сказаў Шпуль. – Давай! Вядзі!»
Згорбіўшыся так, нібы ён зьбіраўся стаць на чатары лапы, хлопчык павёў галавой у бок лесу і за некалькі скачкоў апынуўся за кустамі. Вызірнуў, правяраючы, ці ідзе за ім гэты страшны салдат. Счакаў крыху – і вось ужо яго сьпіна замільгала між дрэваў.
«І чаго я на малога накінуўся, – думаў Лёкса Шпуль, ідучы сьледам за малым па лясной сьцежцы. – Спужаў хлопца. А ён жа свой. Наш… Нейкі я зусім азьвярэлы стаў. А ў мяне ж у самога ў горадзе брат і сястра. Праўду казаў Станя-пекар там, каля Чорнай Скалы. Калі ты, Лёкса, пасьля гэтага жывы застанешся, адразу ня радуйся, рана. Ты яшчэ сам сябе не пазнаеш… Ніколі больш не пазнаеш…»
Так ён казаў, Лёксаў колішні баявы пабрацім, Станя-пекар. І адкуль ведаў? І чаму Станя застаўся там, а ён – тут? Амаль што дома? Прыгадаўшы пекара, Лёкса Шпуль заскрыгатаў зубамі ад горычы і бясьсільля. Такі вясёлы быў Станя, такі разумны. Басурманы яму кішкі выпусьцілі. Накінуліся ўтрох на аднаго, той у высокай шапцы махнуў шабляй і… Калі бой скончыўся, Лёкса пакляўся, што больш ніколі ня будзе есьці пальцам пханую каўбасу…
Хата палясоўшчыка стаяла на ўзгорку. Недалёка ад яе пасьвілася на выгане між трох бярозаў карова, пазіраючы на сьвет вялікім, заплаканым вокам. Проста за хатай пачыналася лагчына, зарослая высокай травой. Палясоўшчык з жонкай закідвалі на гарышча сена. Забрахаў сабака. Палясоўшчык павярнуўся і прыставіў да сьцяны вілы. Недаверліва ўперыўся вачыма ў Лёксу, які запаволіў крок. Малы падбег да бацькі і схаваўся ў яго за сьпінай.
«Добры дзень у хату! – сказаў Лёкса строга. – Памагай бог!»
«Дзякуем, – непрыязна адгукнуўся палясоўшчык, на ўсялякі выпадак падхапіўшы з пня сякеру. – Калі не жартуеш, вядома».
«Ня бойся, дзядзька, – Лёкса падышоў бліжэй і зьняў з пояса біклажку. – Пакладзі сваю штуку, не спатрэбіцца. Я каралеўскі вястун Лёкса Шпуль. Пасланы самымі Яго Вялікасьцю ў сталіцу з важным данясеньнем. Іду ад самай Чорнай Скалы… Як бітва скончылася, так і выправіўся ў дарогу. Так што сам разумееш, дзядзька. Мушу быць у каралеўскім палацы як мага хутчэй. Таму дай мне якога харчу і вады, але найперш вады. Ды пакажы кароткую дарогу».
«Што ж гэта, у Яго Вялікасьці для вестуна каня не знайшлося?» – запытаўся палясоўшчык, не выпускаючы з рук сякеры. І паглядзеў зьдзекліва на босыя ногі нечаканага госьця.
«Быў конь, – сказаў Лёкса Шпуль. – Здох. А боты я на пераправе аддаў. За бохан хлеба, ваду і сала. Мне харчоў на дарогу не выдавалі. Кароль загадаў адразу ж на каня і дамоў, расказаць у палацы, што здарылася… Слухай, дзядзька, няма часу. Калі што, у мяне паўнамоцтвы кароткія. Хто вестуну не садзейнічае – маю права браць усё гвалтам. Ужо ж ты мусіш ведаць, дзядзька. Так што раю мне паверыць і забясьпечыць усім патрэбным».
Палясоўшчык і ягоная жонка змрочна глядзелі, як Лёкса спрабуе ўсьміхнуцца. Вусны ня слухаліся, але ён усё ж расьцягнуў іх, і яны забалелі. Ніхто не адказаў яму ўсьмешкай. Было такое адчуваньне, што яны лічаць гузікі на ягоным мундзіры. Лічаць на ім адамавы галовы.
«Забясьпечыць, кажаш? – так і не зірнуўшы Лёксу ў твар, палясоўшчык падышоў да бочкі і паліў сабе на рукі са збана. – Што ж, забясьпечым. А ці ня ведаеш ты, вястун, такога… Такога Міху Лася?»
«Можа, сустракаў калі? – з надзеяй спытала жонка палясоўшчыка і падышла бліжэй. – Ты праходзь у хату, праходзь…»
Лёкса дачакаўся, пакуль палясоўшчык памые рукі, і схапіў збан. Выліў у сябе адзін, другі, не здымаючы стрэльбы з пляча. Вада была халодная, чыстая, такая смачная, што Лёкса ажно прыцмокнуў. Ён выліў яшчэ адзін збан на галаву і зафыркаў, як конь. Напоўніў да краю біклажку і закруціў.
«Не даводзілася, – сказаў ён, ікнуўшы, і паставіў стрэльбу да сьцяны. – Хоць, можа, і сустракаў. Гэта такі малы, галава як гарбуз, і бяльмо на воку? Якога ўсе Цыцыкам клікалі?»
«Не… – заматляла галавой жонка палясоўшчыка. – Міха высокі, ладны, і вочы ў яго прыгожыя. Як горныя каменьчыкі…»
«Высокіх і ладных у нас многа было. А наконт вачэй, цётачка, нічога не скажу. Не ўглядаўся».
«Не даводзілася, і добра, – смурна сказаў палясоўшчык. – Ідзі ў хату, вястун. Я зараз».
Лёкса прамінуў сенцы, прыгнуўся, зайшоў, ногі з прыемнасьцю адчулі прахалоду драўлянай падлогі. Сеў за стол, паглядзеў на сьвятых, адвярнуўся. Успомніў, што шапка-трывуголка ўсё яшчэ на галаве, зьняў, паклаў побач. Яму раптам зрабілася няёмка за свой выгляд – бо каля печкі, нягегла выставіўшы вострыя локці, стаяла дзяўчына ў сіняй сукенцы і замешвала рошчыну. Пабачыўшы Лёксу Шпуля, яна адразу апусьціла вочы, але ён бачыў, што яна назірае за ім употай, назірае з такой прагай, нібы нечага ад яго чакае. Нібы просіць, каб ён загаварыў.
«Дзень добры», – прамовіў Лёкса нейкім не сваім, здушаным голасам.
«Дзень добры», – адгукнулася дзяўчына.
«Я Лёкса Шпуль, – сказаў Лёкса. – А вас… Вас як завуць?»
«Вераніка».
«Прыемна з вамі пазнаёміцца», – сказаў Лёкса і паклаў рукі на стол. Вялікія рукі, як не свае. Нібы адшпіленыя. Дзіўна было яму бачыць дзяўчыну. Забыўся ён, што гэта такое. Нібы яна ў сьне да яго прыйшла. Здаецца, чалавек. А здаецца, і не. Вось жа стварыў бог жанчын. Усім да людзей падобныя. А ня ўсім, ня ўсім. І рухаюцца іначай, і пахнуць, і гавораць. Ён іх заўсёды крыху баяўся. Так, як баяцца халодных, імклівых горных рэчак. І хочацца, і колецца. Набрыдзеш на такую ў сьпякотны дзень – хочацца разьдзецца і скокнуць. А скокнеш, з ног саб’е і пацягне па сьлізкіх камянях, і няма за што ўхапіцца…
«А вы праўда вястун? – спытала Вераніка аднымі вуснамі. – Вы адтуль?»
«Праўда, – сказаў Лёкса Шпуль. – Я першы, хто ўсё раскажа ў палацы».
І ён адчуў, як яго раптам напоўніла гордасьць. Гэтая дачка палясоўшчыка і ў горадзе, мабыць, толькі ў рыначныя дні бывае. А палац хіба што здалёк бачыла. А ён зусім хутка будзе нароўні гаварыць зь міністрамі. А можа, і з самім рэгентам. Нават хутчэй за ўсё з рэгентам. Навіна ж важная. Хоць і жудасная…
«Я чула, як вы з маці размаўлялі, – сказала Вераніка. – Міха – гэта мой брат. А што з тым Цыцыкам? Пра якога вы казалі? У якога галава як гарбуз?»
«Дык раскалолі той гарбуз на дзьве часткі, – ажывіўся Лёкса. – Шабляй заехалі зьверху, да мазгоў ажно дастала. Палова галавы налева, палова направа. Сам бачыў…»
Ён прыкусіў язык. Ня трэба паненкам такія падрабязнасьці расказваць. Вераніка ажно зьбялела. А можа, і не зьбялела, яна ў цёмным куце стаяла. Можа, гэта ён сам сабе прыдумаў. Паненкі мусяць бялець ад такіх аповедаў. Ён зірнуў на Вераніку і пабачыў, што і праўда – твар у яе быў чырвоны, нібы ў хаце зрабілася горача, і вочы заблішчалі, яна высунула язык і аблізала сухія вусны.
«Ну, вы не праймайцеся так, – пачаў ён апраўдвацца. – Таму ворагу, які гэта зрабіў, таксама ўжо з паненкамі не гуляць. Яму нашанская куля проста ў вока ўвайшла. Заляцела, як… Як муха, знаеце. І з таго боку выйшла. Бачылі такое?»
«Не», – ціха сказала яна.
Увайшла жонка палясоўшчыка, маці Веранікі, накінулася, зашыпела – што яна на стол ня ставіць. На стале зьявіліся халодная бульба і шынка, і смажаныя грыбы са сьмятанай, і гуркі, і пузатая бутэлька сьлівовіцы.
Лёкса накінуўся на харч, а яны сядзелі і глядзелі на яго панурымі, аднолькавага колеру вачыма. За акном зноў зайграла жалейка.
Кароль сабраўся на вайну,
Абразы не сьцярпеў…
Лёкса таропка запіхваў у сябе бульбу, радуючыся, што ёсьць яшчэ і грыбочкі. Палясоўшчык чамусьці не наліваў – і Лёкса наліў сабе сам. Выпіў і ўсьміхнуўся.
«Вы чаго смурныя такія? Ня радыя каралеўскага вестуна вітаць? Што вы як мёртвыя? Раскажыце, як тут у нас справы. Што ў сталіцы чуваць? Бываюць жа ў вас госьці…»
«Нам расказваць няма чаго, – сказала жонка палясоўшчыка. – Жывем як жывецца. Сына чакаем, Міху. Як пайшоў ён у паход, дык і не было ад яго вестак».
«Пра Міху нічога ня ведаю. А пра Цыцыка я вам расказаў».
«Ты нам лепш пра іншае раскажы, вястун, – паволі прамовіў палясоўшчык. – Пра самае важнае. Якую вестку нясеш?»
«Я думаў, і так усё ясна, – сказаў Лёкса Шпуль і наліў сабе яшчэ. – Смачная ў вас сьлівовічка, дзядзька. Але больш ня буду. Інакш ногі заплятуцца. Прасралі мы вайну. Разьбілі нас ушчэнт каля Чорнае Скалы».
Палясоўшчык пераглянуўся з жонкай.
«Што, не такой весткі чакалі? – Лёксу раптам раззлавалі іхныя простыя, мірныя твары. – Верылі ў перамогу? Думалі, усё будзе як у песьні? Кароль сабраўся на вайну, ля-ля, ля-ля, ля-ля… А яно вось як выйшла! Добра песенька пачалася, ды блага скончылася! Бяз ног з прагнілай галавой!»
Палясоўшчык паглядзеў на яго з пагардай. Але Лёксу было ўжо ўсё роўна.
«Так, дзядзька! – грымнуў ён па стале кулаком, але атрымалася неяк ціха, толькі відэлец у талерцы дзьвякнуў. – Усіх паклалі. І Станю-пекара, і Жардзіну Людвіга, і Ганса-драчылу. І Жабу, і Рудога, і Віскарыка… Гэта толькі з тых, з кім я затаварышаваўся. А я – жывы! І ні ў чым не вінаваты! У чым мая віна? Што мяне кароль паслаў вестуном? Дык гэта ня я прасіўся! Гэта Яго Вялікасьць у мяне пальцам тыцнулі! Давай на каня, Лёкса! Ты цяпер вястун! Гані дамоў і раскажы, як я, Вялікасьць, па-вялікаму абасраўся!»
Жалейка за акном сьціхла. Лёкса рукамі выграб грыбочкі, набіў імі рот, выцер аб мундзір пальцы, наваліўся на стол грудзьмі. Сям’я палясоўшчыка глядзела на яго, не міргаючы.
«Хутка… Хутка… – спадылба паглядзеў на іх Лёкса. – Хутка пацягнуцца па дарогах вазы зь мерцьвякамі… Марудныя, рыпучыя, жалобныя вазы… Каралю трэба тыдзень, каб дабрацца дамоў… А за вазамі – сьлед у пыле… Бо з вазоў вада капае… Капае і ня сохне! Добра прыдумана, а? Мерцьвякоў лёдам абкласьці, як рыбу! Чакаюць ужо маткі сыноў ды мужоў! Зваляць іх на плошчы ў кучу – тры дні будзе енк і плач стаяць на ўвесь горад! А хто ня з гораду – дык на такіх і лёду шкада! Дазволілі басурманы палову нашых забраць. А палова там засталася. Будзем цяпер плаціць даніну, ня будзе на сталах ні мяса, ні хлеба, ні піва! Так што ежце, пакуль кароль не вярнуўся! І прыпасы рабіць не забывайцеся!»
Лёкса зарагатаў.
«Вось я жару – і мне ня сорамна! Бо я жывы! І ня трэба на мяне так глядзець! Радавацца трэба! Чаго ня радуецеся? Што, думаеце, Міху свайго дачакацца? Дачакаецеся! Вось толькі ці пазнаеце! Як бы з Цыцыкам не пераблытаць!»
Лёкса наткнуўся позіркам на Вераніку і ўмомант працьверазеў.
«Добра, дзядзька… – сказаў ён. – Добра, цётка. Дзякую вам за абед. І вам, паненка. Нешта стукнула ў галаву… Пайду я. Мяне ў палацы чакаюць…»
Ён падняўся – і толькі тады зразумеў, што забыўся стрэльбу ў двары. Кінуўся туды – але было ўжо позна. Грымнуў стрэл. Ён выскачыў у двор, усё сямейства за ім. Малы стаяў пасярод двара і рагатаў, паказваючы пальцам на бочку. З адтуліны ў яе круглым дубовым боку цурчэла вада. У паветры пахла порахам.
«Ах ты паскуда малая! – зароў Лёкса і вырваў стрэльбу з рук малога. – Каб твае мазгі так выцеклі! Знайшоў цацку!»
Малы адпусьціў прыклад – і, скарыстаўшыся тым, што рукі ў Лёксы былі занятыя, прыпусьціў у поле. Сеў там, дастаў жалейку і зноў завёў:
«Кароль сабраўся на вайну,
Абразы не сьцярпеў!»
Даганяць яго было бессэнсоўна. Лёкса закінуў стрэльбу на плячо, сунуў у кішэнь кавалак шынкі, прычапіў біклажку.
«Ладна, – махнуў ён рукой. – Я і сам вінаваты. Кінуў зброю дзе папала. Усё, дзядзька, пайду я… Бывайце здаровы… Мо пабачымся калі. Але чакайце. Ці ня ведаеце, дзядзька, як там у песьні далей?
Бо прывязуць мяне вясной
Бяз ног з прагнілай галавой!
І сто таварышаў са мной!
А вось далей як? Не магу ўспомніць. Гэта ж старая салдацкая песьня. Дык мо чулі?»
«Ня чуў, – хутка прамовіў палясоўшчык. – Ты ідзі ўжо, вястун. Ідзі».
«Ясна. Дзе тут самая блізкая дарога?»
Палясоўшчык паказаў яму на шырокі луг, які сьцяліўся проста за хатай і спускаўся да лесу.
«А там празь лес як ні пойдзеш, на дарогу выйдзеш. Направа ня збочваючы – і ўвечары пабачыш прадмесьце… Ідзі, вястун».
Лёкса моўчкі кіўнуў. Насунуў на галаву пакамечаную трывуголку. І тут жа паненка Вераніка падбегла да яго і сунула яму ў нагрудную кішэнь дзьве жоўтыя краскі. Ён адчуў, як чырванее. Што робіцца зусім, як яна. Зірнуў на яе грудзі пад сукенкай, нахабна, пажадна, каб схаваць няёмкасьць. І рушыў да лугу, ступіў на сатканы з былінак і красак дыван, пайшоў, колючы ногі, грудзьмі рассоўваючы траву, што рабілася ўсё вышэйшай. Азірнуўся. Уся сям’я стаяла на ўзгорку ля хаты і глядзела на яго. Ніхто не махаў рукой – і ён вырашыў, што абышоўся зь імі занадта жорстка.
«Злы ты стаў, Лёкса, – падумаў вястун. – Не, праўду казаў Станя-пекар. Ты яшчэ сам сябе не пазнаеш…»
Ён разьвярнуўся і ў нейкім дзіўным парываньні памахаў ім сам.
«Мо і вернецца ваш Міха! Хай вернецца!»
Яны ня сталі махаць яму ў адказ. Пэўне, не пачулі, што ён крыкнуў.
Над лугам гуляў моцны вецер, прычэсваў лагчыну, далятаў да лесу – і адразу вяртаўся, нібы трапіў у клетку. Лёкса павярнуўся і пайшоў праз высокую траву, прытрымліваючы стрэльбу і паглядваючы на краскі ў нагруднай кішэні. Дзьве жоўтыя краскі. Яму ўсё падавалася, што нехта ідзе за ім сьледам. Але ён не абарочваўся. Выклікаў перад сабой твар Веранікі. І гнаў ад сябе, гнаў – і зноў клікаў. Уяўляў сабе яе вострыя локці, голую сьпіну, выраз сіняй сукенкі. І як яна вусны аблізвала… Нібы рыхтавалася да чагосьці. Чагосьці важнага. Чагосьці, пра што ведалі толькі яны двое. Чамусьці ў яго зьявілася адчуваньне, што ён яшчэ вернецца сюды, у гэтую хату.
«Пане вястун! – пачуў ён раптам яе голас, прынесены ветрам. – Лёкса!»
Ён не абярнуўся. Ведаў, што гэта насланьнё. А яшчэ змора і сьлівовічка.
«Лёкса Шпуль!»
Тады ён абярнуўся. Яна ішла проста на яго праз траву, нібы па вадзе.
«Вы што гэта… – сказаў ён з радасьцю. – Вы дамоў ідзіце… Вам гэта… Вы….»
Луг, падавалася, падымаўся ўсё вышэй. Засланяў іх ад сьвету. Наўмысна цягнуўся да паўдзённага сонца, каб напоўніцца іхным шэптам. Ён быў гатовы. Ён, Лёкса Шпуль, каралеўскі вястун. Паваліць яе ў траву, аблізаць яе сухія вусны сваімі, гэткімі ж сухімі… Ды хто б яна ні была, назваць каралевай. Захапіць, скрасьці, прывезьці з сабой у горад, як здабычу. Мець хоць нешта, што будзе ня страшна, ня жудасна, што асьветліць змрок…
Ён пайшоў на яе – і спыніўся. У яе вачах не было таго, што ён чакаў. Яна доўга бегла за ім – і ў яе па шчацэ каціліся кроплі поту. Такія самыя, як у яго – і ўсё ж не такія.
«Вам ніхто не сказаў, – прамовіла яна, стоячы між травы, нібы дрэўца. – Вам нельга ісьці ў горад».
«Як гэта?» – усьміхнуўся ён. І ўмольна паглядзеў ёй у вочы: сюды, сюды. Ідзі ж да мяне, дай мне знак. Але знаку не было.
«Нельга! Паверце мне!»
«Як гэта? – паўтарыў ён. – Вераніка, вы забыліся. Я каралеўскі вястун. А яшчэ ў мяне ў горадзе хворая маці. Я пакінуў хворую маці. І брата зь сястрой! Бо кожны, хто мае годнасьць і веру, мусіў адгукнуцца на загад караля. І я вельмі хачу спадзявацца, што маці яшчэ жывая. І пабачыць жывога сына. Я мушу быць у горадзе як мага хутчэй. Такі загад. І такі мой доўг салдата і вернага слугі Яго Вялікасьці!»
«Пакуль кароль з войскам быў у паходзе, – загаварыла яна таропка, – у сталіцы быў абвешчаны новы закон…»
«Кім? – спытаў ён. – Хто можа абвяшчаць законы, апрача караля?»
«Тымі, хто застаўся ў палацы, – сказала яна, амаль задыхаючыся. – Пакуль караля не было, усё перамянілася. У сталіцы вырашылі, што кароль забыўся пра старыя традыцыі! Што яго занадта доўга няма, што ён даўно памёр! І што самы час адрадзіць стары закон!»
«Што за лухта? – сказаў Лёкса Шпуль. – Адкуль вам гэта ведаць? Тут? У лесе?»
«Закон быў абвешчаны герольдамі, – яна паглядзела яму проста ў вочы, не міргаючы. – Яны пабывалі паўсюль, на кожнай дарозе! А закон такі. Калі вястун прынясе добрую вестку, вестку аб перамозе – яго раскошна ўзнагародзяць. А калі вестка будзе благая… Калі гэта будзе вестка пра разгром каралеўскага войска – вестуна загадана…»
Яна працягнула руку і сьціснула Лёксава запясьце.
«Што загадана? Што?» – ён вырваўся і адышоў на крок, узіраючыся ў яе вочы. Ці ня хлусіць яна. Дзяўчына, дачка палясоўшчыка, адкуль ёй ведаць, што яна разумее…. Ды ці не жартуе яна? Дзеўкі ў такім узросьце…
«…павесіць», – сказала яна і зноў аблізнула вусны. Тое, як яна рабіла гэта, прымушала яго скаланацца.
«Як гэта павесяць? За што?»
«За дрэнныя навіны… – прашаптала яна з шырока расплюшчанымі вачыма. – За дрэнныя весткі…»
«Гэта я чуў! – сказаў ён. – Чуў! Але пры чым тут вястун?»
«А пры чым тут мы? – сказала яна з крыўдай, бо ён больш не глядзеў на яе. – Тым, хто папярэдзіць вестуна, таксама прапісаная кара! Тых, хто папярэдзіць вестуна, загадана павесіць разам зь ім! Разумееш, Лёкса?»
«А ты ня хлусіш? А? – затанцаваў ён раптам вакол яе, нібы звар’яцеўшы, бо нейкі бог лугу прымушаў яго рабіць гэта, падскокваць, махаць рукамі, скінуць з пляча стрэльбу, шчэрыць зубы і круціць вачыма, як бажаволак. – Ня хлусіш? Ня маніш? Не жартуеш са мной? А? Ты, дзеўка? Дачка палясоўшчыка? Можа, табе гэта прысьнілася? Можа, ты дурыш мне галаву? Можа, ты проста хочаш, каб я ўкусіў цябе? Каб аблізаў табе вусны? Вераніка! Хто даў табе імя? Д’ябал? Ну ня бацька ж табе яго даў?»
«Бацька! – закрычала яна, таксама пачаўшы свой танец. Танец вакол яго, каралеўскага вестуна. – Бацька мне даў яго! А хто мой бацька, мой сапраўдны бацька, я й сама ня ведаю! Мо і д’ябал! Мо і д’ябал! А тых, хто раскажа вестуну, што яго чакае, павесяць разам зь ім! Такі закон!»
«Такі закон! – закрычаў ён, набліжаючыся, адчуваючы, як яна пахне. – Такі закон! Значыць, ты – шыбенічка! Значыць, хочаш са мной на эшафот! Ах, якая дзеўка! Ты самагубца? Ты дурнічка? Дурнічка лясная? Ты маніш! Маніш!»
«Не! – крыкнула яна, і трава была ўжо вышэйшая за яе. – Гэта праўда! Цябе павесяць! Заўтра ж, на галоўнай плошчы!»
«Гэта цябе павесяць!» – крыкнуў ён у адказ і паваліў яе ў траву.
Празь некалькі хвілін яны сядзелі, глядзелі адно на аднога і не пазнавалі. А можа, і дзень прайшоў. А можа, і ноч.
«Што ж мне рабіць?» – адкрыў рот Лёкса. Крывы, пакусаны рот, які так соладка балеў, нібы яго пасыпалі сольлю.
Яна маўчала, гледзячы на яго ва ўсе вочы. Трава расступалася, апускалася, краскі хілілі галоўкі, сонца зайшло за лес. А можа, уставала па-над лесам.
«Я не хачу паміраць», – сказаў Лёкса Шпуль.
Яна ўсьміхнулася і пагладзіла яго па грудзях. Абвяла пальцам смочку. Вырвала волас.
«Ты што робіш, – ён падскочыў. – Я яшчэ жывы….»
«Такі мужны вястун, а баіцца пазбавіцца воласа, – сказала яна задуменна. – Ведаеш, усё проста…»
«Што проста? Што мяне павесяць? Так, гэта проста. Самая простая навука ў сьвеце».
Ён паваліўся ў траву і заплюшчыў вочы.
«Можна пайсьці ў лес, – сказаў ён глуха. – Пайсьці і схавацца. Але жыць ваўком? Забыць пра маці? Апынуцца па-за законам? Я не хачу. Я не заслужыў. Я проста быў вестуном! Я ваяваў за майго караля! І я застаўся жывы!»
«Гэта і праўда проста… – сказала яна. – Паслухай і зрабі, як я скажу».
«Як? Што ты можаш сказаць? Што ты можаш ведаць? Ты проста вельмі прыгожая ведзьма. Але хто ў здаровым розуме будзе слухаць ведзьму?»
«Слухай, – сказала яна і легла да яго, паклала галаву яму на грудзі. – Ты можаш памерці. Ні за што. Проста паводле дурнога закону. Бо прынясеш ім благую вестку. Яны павесяць цябе. Так?»
«Ну, – сказаў ён. – Гэта я і сам ведаю».
«І ты лічыш гэта ня надта справядлівым».
«А ты? Ясная рэч, я лічу гэта проста… проста жудасна несправядлівым. Сьвінствам я лічу гэта. Ясна? Я ордэн заслужыў! А яны мне шыбеніцу!»
«Тады што табе замінае… – яна прыўзьнялася на локці і паглядзела яму ў вочы. – Што табе замінае прынесьці ім добрую вестку? Проста прыйдзі да іх і скажы, што кароль перамог».
«Як гэта?»
«Проста скажы ім, што кароль разграміў ворагаў і вяртаецца з багатай здабычай. Ты казаў, што Яго Вялікасьць вернуцца толькі праз тыдзень?»
«Ну…»
«За тыдзень ты прыдумаеш, што рабіць. Як уратавацца. Ты зможаш, вястун Лёкса Шпуль. Ведаеш, я думаю, ты вельмі разумны. І можа быць… Я думаю… Я мяркую… Што гэта ты мусіў бы жыць у палацы».
«Я?»
«Так, ты. Чалавек, які прайшоў праз агонь і ваду, які ацалеў і вярнуўся на радзіму, які пазьбегнуў шыбеніцы дзякуючы свайму розуму. Такі чалавек мае права на павагу і на месца каля стырна. Праўда, Лёкса?»
«Лухта, – сказаў ён. – Лухта… А калі… А як? Не… Я не магу».
«Цэлы тыдзень, Лёкса, – сказала яна. – Цэлы тыдзень жыцьця. Хіба ён бывае лішні? Але я маўчу. Рабі, як хочаш».
«Але яны пачнуць распытваць…»
«Мы прыдумаем, што ім расказаць», – сказала яна.
«Мы?»
«А ты думаеш, што кінеш мяне тут? Не, Лёкса. Я хачу стаяць на шыбеніцы побач з табой. Або цэлы тыдзень глядзець на галоўную плошчу з акна цудоўнага дома і назіраць, як вешаюць тых сапраўдных злачынцаў. Але з табой, Лёкса. Каралеўскі вястун, які нясе ў сталіцу такія прыўкрасныя, такія радасныя, такія доўгачаканыя навіны…»
«Што за трызьненьне, – ён ускочыў. – Я не змагу!»
«Я хачу ўратаваць цябе, – сказала яна і легла ў траву. – Проста раскажы мне, што гэта такое – бітва. Раскажы – і пабачыш сам, як лёгка параза робіцца перамогай. Калі ты ведаеш таямніцу словаў».
