Loe raamatut: «Ийэлэриэм, мин кэллим!..»
Сырдык дьүһүннээх эдэр номоҕон дьахтар, саалаҕа киирэн, тэлэбиисэри холбоон, дьыбааҥҥа олордо уонна «сахалары» булан туруорда.
Киэһээҥҥи «Сонуннарга» Рита эһэтин туһунан кэпсиэхтээхтэр. Түмэл үлэһиттэрэ, Кыайыы алта уон биэс сылынан диэн, эһэтиттэн хаартыска, сурук уонна да атын өйдөбүнньүктэри, малы-салы уларсыбыттара. Ону көрдөрүүгэ туруорбуттарын тэлэбиидэнньэлэр устубуттар.
Сотору тэлэбиисэргэ түмэли көрдөрөн бардылар. Оскуола оҕолоро кэлэн көрө сылдьалларын устубуттар. Ньиэмэс оҕолоро эбит. Саха гимназията ньиэмэс оскуолаларын кытта ситимнээх. Оҕолор хардары-таары баран-кэлэн үөрэнэллэр. Оннук кэлбит оҕолор сылдьаллар быһыылаах. Ордук бүтүннүү мэтээл-уордьан анньыллыбыт кители болҕойон көрөллөр. Чахчы ураты, икки кэккэ тимэхтээх, кэтиттик саба быраҕыллан тимэхтэнэр китель. Эһэтэ: «Анаммыт иистэнньэҥнэр хас биирдиибититтэн кээмэй ылан тикпиттэрэ», – диэн киэн тутта кэпсээччи…
Рита ойоҕолуу турар сурунаал лаппычах остуолугар сытар төлөпүөнэ тыаһаабытын ылла.
– Аллуо! Мариша, эн дуо?
– Ja-ja, das bin ich.
– Хайа, бу эн тоҕо «немка» буолан турдуҥ? Берлиҥҥэ баран эрэҕин дуо?
– А-һаа, биһи тараҕай эрэдээктэрбит миигин сарсын Берлиҥҥэ дьэ ыытыаҕа!..
Дьүөгэтэ саһыгыраччы күлбүтүн истэн, Рита эмиэ күлэн сыһыгыраата.
– Тараҕай ээ, сатаатар! Баттахтаах буолбат дуо?..
– Чэ-чэ, ол кини төһө баттахтааҕа хааллын! Кэпсэтии кини туһунан буолбатах. Бу «Сонуннарга» эһиги эһэҕит туһунан кэпсээбиттэрин көрөн төлөпүөннээтим. Мин Ярославскай музейыгар эмиэ сырыттым ээ. Мин ити «ынбыкаа» устааччыларыттан арыый хойутаабыт эбиппин. Эрэдээксийэм сорудаҕынан сылдьыбытым. Бүлүү улууһугар аналлаах быыстапка туһунан суруйаары. Ньиэмэс оҕолоро баран эрэллэрэ. Дойдулар ыккардыларынааҕы анал программанан үөрэнэ кэлбит оҕолор, – Мариша тохтоло суох биир тыынынан кутан кэбистэ, онтон тыын ыла түһээт, күлэ-күлэ кэпсээнин түмүктээтэ. – Дьэ уонна хайдах «немка» буолан туруо суох этибиний?
– Эн оскуолаҕа даҕаны чахчы үчүгэй «немка» этиҥ… – Рита эмиэ күлэ-күлэ хоруйдаата. – Хата, иһит, эһэбит билигин Дьокуускайга кэлэ сылдьар ээ.
– Мирнэйтэн кэлбитэ дуо?
– Онтон. Онно олорор дии. Манна гериатрия киинигэр, бэйэтэ этэринии, «абырахтана-ибирэхтэнэ» кэлбитэ.
– Оо, олус бэрт дии! Ритка, эн миигин кинини кытта көрүһүннэр эрэ. Мин бэртээхэй ыстатыйа суруйуох этим. Эһэҥ отой герой эбит дии!
– Ээ, Мариша, кини сэрии туһунан ахтарын сөбүлээбэт ээ. Уонна оттон оҕонньор оҕонньор курдук буоллаҕа. Таах даҕаны билигин бэтэрээннэр күнтэн күн аҕыйаан иһэллэр…
– Кытаат-кытаат, Ритка! Дьүөгэм котоку, сатаммат-хайаабат диэмэ.
– Чэ-чэ, сөп-сөп. Сарсын бара сылдьыахпыт.
– Sehr gut, сэгэрим! Auf wiedersehen!
* * *
Дьокуускай кытыыта. Гериатрия киинин палаатата. Орон аттыгар турар олоппоско эдэр дьахтар олорор.
Кини суумкатыттан блокнот, уруучука хостоон, туумба үрдүгэр уурда. Онтон диктофонун хостоон холбоото.
– Биир, икки, үс, устуу бара турар…
– Оттон мин бу бэҕэһээ ойоҕоспун тоһутан кэбистим дии… – оҕонньор, хайдах эрэ буруйдаммыттыы, симиктик мичээрдээтэ. – Онтон атын кырасаабыссабын, мэлдьи буоларын курдук, киирэр аан кирилиэһигэр көрсүөм этэ буоллаҕа… Ону баара, сууна сылдьан халтарыйан алдьанным…
– Уой да! Оччотугар эн булгуччу сыттаххына сатанар эбээт, Василий Давыдович! – дьахтар, аймана түстэ да, тута хомуммутунан барда. – Болдьоһон бараммыт кэлин көрсүөхпүт, эн ама буоллаххына…
– Бэйи, тохтоо-тохтоо, тоойуом, кэпсэтиибитин салгыахха, – оҕонньор симиктик, ол эрэн, чиҥник эттэ. – Мин хайыы үйэ аҕыс уон сэттис хаарбын санныбар түһэрдим. Бэйэм турукпун, эппин-хааммын олус үчүгэйдик билэбин. Эн, тоойуом, итэҕэй, мин бу билиҥҥи турукпуттан тупсан да, мөлтөөн да барар кыаҕым суох. Сиэним кыыска тылбын биэрэн турабын, эйиэхэ олохпун-дьылҕабын саас-сааһынан кэпсиибин диэн. Ол тылбын тутуу былдьаһан толордохпуна сатанар. Ол мин оҕолорбор, сиэннэрбэр, хос сиэннэрбэр уонна бары айыы дьонугар эппит кэс тылым буолуоҕа. Сөпкө этэҕин, мин ахтыыбын-кэпсээммин «пропаганда дуу, кими-тугу эрэ саралааһын дуу буолбакка, ааспыт олох тыйыс чахчытын эт-хаан сорҕото буолар» диэн. Биһиги эйэни харыстыах тустаахпыт. Мин бу ахтыым, бу кэпсиирим кинигэ буолан тахсарын ол иһин баҕарабын. Ити эн сиэним кыыһы кытта этэргит курдук, аны төһө эрэ сылынан, мин ахтыыбар олоҕуран, чахчы бааччы киинэ устуохтара. Ким-туох билиэ баарай? Эһиги, аныгы дьон, биһиги кырдьыкпытын билиэх тустааххыт. Улуу Кыайыы саллаатын кырдьыгын. Эйэ уонна Сэрии, Олох уонна Өлүү быыстара-арыттара ханан дьирбиилэнэн ааһалларын өйдүүр туһуттан…
Оҕонньор, биир кэмник саҥара-саҥара, сүр холкутук туран, бинсээгин ылан кэттэ, биллэ чачараабыт аас баттаҕын ытыһынан ньылаарыта имэрийдэ.
Оттон кини ахтыытын суруйуохтаах дьахтар, тэтэркэй уостаах айаҕыттан биир тылы алҕаска да мүччү тутан таһаарбакка, итини барытын соһуйбуттуу одуулаан олордо. Быһыыта, хайдах-туох диэҕин, тугу гыныаҕын кыайан тобулбата.
– Чэ, кырасаабысса, көрүдүөргэ барыах, ааспыкка кэпсэппит сирбитигэр. Оннук гымматахпытына, бу палаатам мохсоҕоллоро эмиэ ордук санаан, ордугурҕаан иэдэйиэхтэрэ, таҥхайа кырдьыбыт бөөхүллэ маннык кэрэ бэйэлээхтиин өөр да өр сэлэһэрбин көрөн-истэн! – оҕонньор тэбэнэттээхтик симириҥниир хараҕар кыымнар кылахачыһан ыллылар уонна, саһыгыраччы күлээт, аан диэки хардыылаата.
Дьахтар, хайдах эрэ эмискэ уһуктубуттуу халыкынайан, онтун-мантын суумкатыгар хаалаата да, кинини кэнниттэн батыһан тоһугураан иһэн, аан аттыгар тохтуу биэрээт, төттөрү хайыста.
– Көрсүөххэ диэри! Этэҥҥэ буолуҥ!
Холл. Дьыбааҥҥа суруналыыс дьахтар уонна оҕонньор олороллор. Икки ардыларыгар дьыбааҥҥа диктофон сытар. Дьахтар, сөп-сөп, блокнотугар суруйан элэҥнэтэр, оччоҕо уруучуката биир кэм эйэҥэлээн олорор. Оттон оҕонньор, хараҕын быһа симэн ыла-ыла, хааһахтан хостуур курдук тохтоло суох кэпсээн суккуйар. Арай ол хараҕын симэн ылар кэмигэр, чочумча тохтоон, ханна эрэ букатын атын эйгэҕэ барбыкка, бүгүҥҥү чахчыттан ырыых-ыраах тэйбиккэ дылы буолар.
– Дьэ, хайдах эбитэ буолла, туох эрэ этитиилээх төрөөн-үөскээн киһи-хара буолбутум эбитэ дуу, хайдаҕа дуу… Этэргэ дылы, таҥара бэйэтин хоонньугар уктан харыстаан, араҥаччылаан… Адьас киһи сымыйаргыан курдук, олус табыллан, сатанан, бииртэн биир мүһэли-моһолу мүччү түһэн испитим. Сэрии быдан инниттэн, эрдьигэн сааспыттан иччини-абааһыны да, айыыны-таҥараны да итэҕэйбэт этим. Мааркыһы уонна Лиэнньини итэҕэйэрим. Онтон сэриигэ биир түбэлтэ буолбута, онтон ыла мин, хомсомуол хоһууна, таҥараны итэҕэйэр буолбутум…
* * *
1930-с сыллар ортолоро. Саха сиригэр саҥа олох тутула бигэтик киирэн, улахан уларыйыылар бара турар кэмнэрэ. Бииртэн биир улууска, нэһилиэккэ, боломуочунайдар тиийтэлээн, моргуордаах мунньахтар тэриллэллэр. Ырыаҕа-тойукка «бүтэй» диэн хоһуллар Бүлүү эбэ түбэлэригэр-түөлбэлэригэр ол барыта тиийэн, эмиэ холбоһуктааһын-той ыытыллан сыр-мыр табаарыстыбалар, артыаллар, онтон холкуостар үөскээтилэр. Көҥүл атыы-тутуу аччаан, «Холбос» эргиэнэ күүскэ тэнийэн эрэр.
Дьиҥэр, Кыадаҥда нэһилиэгэ оннук айылаах «бүтэйбит» дойду буолбатах, Бүлүү куоратыттан үс көһү кыайбат ыраахха сытар. Оттон Сыдыбылга диэри көс аҥаарыттан эрэ ордук буолуоҕа. Сыдыбылга түөрт кылаастаах оскуола баар, онон ыала, киһитэ-сүөһүтэ Кыадаҥдаттан үгүөрү. Ол эрээри, Кыадаҥда айылҕатын, сирин-уотун, ходуһатын-мэччирэҥин, булдун-алдын өттүнэн чугас эргин түбэлэртэн тугунан итэҕэстийиэ баарай – бэрт мааны, уйгу-быйаҥ, нүөл-өнөр дойду. Кыадаҥда эбэ балыгынан биллэр, сураҕырар. Бу аҕыйах сыллааҕыта оннооҕор «Кыадаҥда» диэн балык артыалын тэрийбит сурахтаахтар.
Дьон холбоһуктааһыҥҥа сыһыана эриэ-дэхситэ суох. Сорохтор бэйэлэрэ дьаһанан олороллорун ордороллор. Табаарыстыбаҕа, артыалга, холкуоска киирэр буоллаххына, сүөһүгүн-сылгыгын, аккын-оҕускун, булууккун-боронньугун, атын баайгын-тойгун холбоотоххуна сатанар.
Онно эбии «улуустарын эмиэ өрө-таҥнары тутан, нэһилиэктэри онно-манна тыыраары гыммыттар үһү» диэн сурах иһиллэр. Туох эрэ «оройуон» эҥин дэһэллэр. Иллэрээ сыллаахха Бүлүү куорат куппуулара Тоҕус нэһилиэгиттэн Быкалыыраптары уонна хас даҕаны киһини «холкуоһу утардылар», «куорҕаллаатылар» диэн тоҕус сордорун сордообуттар. Оттон ааспыт сайын дьөккөннөртөн Күөгэлэптэри кытта хас даҕаны киһини, итиэннэ баппаҕаайылартан, бөкчөҥөөлөртөн кимнээҕи эрэ эмиэ тутан хаайбыттарын туһунан кэпсээн тарҕаабыта…
Хайдах-хайдах олох салаллан иһээхтиирэ эбитэ буолла… Түөрт сыллааҕыта, Харбалаах Тэптигэнигэр олордохторуна, саас баччаларга хомсомуоллар Бүлүү куоратыгар таҥара дьиэтин куупалын уонна куолакалын суулларбыттарын туһунан дьулаан сурах кэлбитэ. Ол чахчы эбит этэ…
Кэтэҕэр тарда бааммыт маҥан былаатын курдук ньыламан субалаах, ис киирбэх быһыылаах-таһаалаах эдэрчи дьахтар, симии оһох иннигэр балык хатырыктыы олорон, уҥа илиитигэр тута сылдьар быһыччатын балыктаах мас нэлэгэргэ ууран баран, ытыһын көхсүнэн сүүһүн туора соттон ылла уонна, талах олоппоһуттан туран, таҥара холоруга туруохтаах уҥа муннугун диэки хайыһан иһэн, тохтуу биэрэн, утуйар оронноро турар быыстарын диэки эргиллэн:
– Айыы тойон таҥара, илгэлээх үтүөҕүнэн көмүскээ, быыһаа, абыраа уонна араҥаччылаа биһигини… – диэн ботугуруу-ботугуруу, кириэстэнэн сапсынна.
Онтон оннугар олорон соботун ыраастаан барда.
Ити аата кини оронугар сыттыгын анныгар сытар таҥара күлүгэр үҥтэ. Аныгы сэбиэскэй олоххо дьиэҕэ таҥара күлүгүн тутар көҥүллэммэт. Нэһилиэк сэбиэтэ дуу, атын ким дуу көрдөҕүнэ, сэмэлээх-суҥхалаах, аахсыылаах, сирэй-харах анньыылаах буолуоҕун сөп.
Хата, бу кинилэргэ – Кыадаҥда, Чочу диэки – оннук айылаах тутуу-хабыы, баайсыы-тутуһуу, үҥсүү-харсыы билиҥҥитэ суохха дылы. Сыдыбылга табаарыстыба, онтон «Пиэнньэр» диэн артыал тэриллибитэ. Кыадаҥдалар «Ыччат суола» диэн артыалга киирбиттэрэ этэ. Сыралтаҕа «Пиэрибэй Маай» диэн холкуос баар буолбута. Онтон, бөдөҥсүйэн, бары холбоһон, «Пиэрибэй Маай» диэн буоллулар. Бэрэссэдээтэлинэн Уоһук Чирээйэби талбыттара. Үөрэхтээх киһи. Нууччалыы добдугураччы саҥарар дииллэр. Сураҕа, өрөбөлүүссүйэ иннинэ соҕуруу Хасаан диэн куоракка эмчиккэ үөрэммит үһү. Онно киһи өлүгүн көрдөрөллөр-хайыыллар эбит. Үөрэҕин ол дьулаанын, хаанын-сэймэгин тулуйбакка бырахпыт дииллэр эрээри, бэйэтэ, эриличчи көрөн, тор курдук бытыга харааран, бэрт кытаанах уонна дьиппиэ киһи. Дьону салайар тойон оннук буоллаҕына даҕаны сатанара дуу… Ыал ыалы хамсатан, дьону түмэн, Сыдыбылга холкуос ампаардарын, улахан хотоннорун туттарда. Күрүө-хаһаа, суол-иис, бурдук сирин солотуу туһунан этэ даҕаны барбаккын. Өссө норуот дьиэтин, кулууп диэни, туттара сылдьар. Үс хостоох улахан дьиэ буолуохтаах үһү. Дьэ, сүрдээх дии… Ити үлүгэрдээх үлэ сыанан-арыынан аҕаабата чахчы. Үнүрүүн Баһылайкаан оҕонньор Дүндү ыалыгар ааһан иһэн таарыйбыта, онно сөҕө-махтайа, эмиэ даҕаны толло: «Уоһук ат миинэ сылдьарын көрбөккүн кэриэтэ, холкуос хонтуоратыгар даҕаны олорбот, хара тирии хаппарын санныгар сүгэн баран, эт атаҕынан кэрийэн, үлэни-хамнаһы тэрийэр, итиэннэ бу быыччыга!» – диэн кэпсээбитэ.
Мотуруона, Тэптигин сайылыгар Дабыыты көрсөн, холбоһон, манна Күндэҕэ кэлэн олохсуйбуттарын сөбүлүүр. Дойдута буоллаҕа дии. Бүлүү куоракка дуу, Үөһээ Бүлүү улууһугар дуу олорбуттарын курдук буолбатах. Манна кэлэн, бу дьонун балаҕаннарыгар, хата, таҥара көмөтүнэн, быр бааччы олороллор…
Ол Чөҥкөрөҕө олордохторун дьыл Бүлүү куораттан «кыһыл кибииккэлэр» диэннэр тэриллэн кэлэннэр, бу эргин ыал ыалы, түбэ түбэни бүтүннүү тилийэ сылдьыбыттар этэ. Луохтуур кыргыттар дьон туругун көрбүттэр-истибиттэр, ырааска-чэнчискэ уһуйбуттар. Ол сытыы-хотуу хомсомуол кыргыттар балаҕантан хотону араарар туһугар олохтоох дьахталлары кытта улахан кэпсэтиини ыыппыттар, мунньахтары тэрийбиттэр уонна нэһилиэктэргэ сэбиэт, хомсомуол, дьахтар сэбиэтэ күүстээх үлэни ыыталларын ирдээбиттэр. Онон Мотуруоналаах, көһөн кэлээт, дьоннорун балаҕаныттан хотону тута араарбыттара.
Дьиҥэр, балаҕаммыт хотон салҕааһыннааҕа эмиэ кыһалҕаттан ээ. Ол иһин даҕаны бу дьаһалы ордук хото дьахталлар утарсыбыттара. Дьахтар күннээҕи үлэтигэр-хамнаһыгар хотон сыста турара олус табыгастаах: таҥаскын хос-хос уларыппаккын, халтай хаамыыҥ аччыыр, иһирдьэ-таһырдьа киирэн-тахсан ааны аргыппаккын, дьиэни тымныппаккын. Сүөһүҥ хайдах турарын истэ-билэ тураҕын, биир эмэ кэйиик кунан босхо баран хааллаҕына иэдээн дии! Итинник кэтэбил-манабыл ордук ынах төрүүр кэмигэр суолталаах. Аны ынах ыыр-хайыыр кэмҥэр дьиэҕэ оҕолор хайдах олороллорун эмиэ сэмээр истэ сылдьаҕын. Итиэннэ туспа турар хотон тымныыта сыттаҕа, сүөһү барахсан эмиэ тоҥор, тымныйан ыалдьар, дьаҥҥа хаптарар буоллаҕа. Аҥаардас сүөһү тыынынан хотон төһө-хачча сылыйыаҕай? Эбэтэр ким хотонугар оһох туруоруо дуу? Онно оттук мас бэлэмэ, оттуута, көрүүтэ-истиитэ… Абытай эбээт… Оттон хотон салҕааһыннаах балаҕан бэйэтэ да сылааһы быдан тутар буолан, оттук кэмчилэнэр – хата, хоту эркин тыал-куус охсуута диэни төрүт билбэт буоллаҕа…
Мотуруона балыгын ыраастаан, үөстээн бүтэн, обургу күөскэ буһара уурда. Онтон, илиитин сайҕанан, үгэххэ тахсан, сарсыарда боччукка холбуйан ылбыт чөчөгөйүн киллэрдэ. Онтун кытыйаҕа кутан, үс атахтаах төгүрүк остуолга ууран, олоппоско олорон дагдалаан барда. Ол гынан, дагдата көбөөн, тахсан истэҕин аайы, сирэйэ-хараҕа ону кытта тэҥҥэ сыдьаайан иһэргэ дылы буолан, күөрчэх ытыгын эргииригэр дьүөрэлээн, доҕуһуоллатан ыллаан киҥинэйдэ.
Ити кэмҥэ балаҕан халҕана тэлэллэ биэрдэ. Туохтан эрэ олус абаккарбыт-кыыһырбыт көрүҥнээх, хойуу хаастара түрдэччи сабыстыбыт, быччаччы, күлтэччи көрбүт уола, хара баттаҕа арбайан-сарбайан, кулгаахтара таллайан, көтөн түстэ.
– Тоойуом, Тоҥсуо, хайа, бу хантан аҕылаан-мэҥилээн сүүрэн кэллиҥ? Туох буолла? – Мотуруона, ымманыйа мичээрбитин кистии, намыыннык ыйытта.
Тоҥсуо, турулус-ирилис көрөн, далбаатана-далбаатана:
– Кинилэр… кинилэр миигин «Хонооску уола» диэтилэр!.. – диэн ис-иһиттэн уордайан төлүтэ биэрэн хоруйдаата.
Мотуруона били ымманыйбыта, ньуолах түүнү силлиэ илдьэ барбытыныы, биирдэ мэлис гынан хаалла – кубарыс гынаат, ытыгын кытыйатыгар төлө тутта, субу аҕай тэрбэйэ оонньообут кыламаннарын умса түһэрэн, төбөтүн хоҥкутта, санныларын кумутта.
Уол, ону көрөн, ах барда:
– Ийээ, ийээ, туох буоллуҥ?..
Дьахтар, курустук өрө тыынаат, утары хааман тиийэн, уолун түөһүгэр сыһыары тардан ылла, итиэннэ:
– Оттон, тоойуом, Хонооску эн дьиҥнээх айбыт аҕаҥ эбээт… – диэн баран, уолун кытаанах будьурхай баттаҕын имэрийдэ.
Истиэм эрэ диэбэтэҕин истэн, соһуйан, уолчаан хараҕа эбии быччайда.
– Ол хайдах оннук?! – диэтэ, онтон ийэтин илиититтэн төбөтүн арааран, өһөспүт борооскулуу, сургуччу көрөн күлтэриҥнээтэ. – Кини… кини… – өрүтэ бөтүөхтүү-бөтүөхтүү саҥарда. – Кини буор хаартыһыт уонна күөх көппө дии! Син биир ити мээнэ ону-маны баллыгырыыр Байбааскы оҕонньор курдук!
– Ол Байбааскыбыт оннук айылаах оҕонньор буолбата ини?.. – Мотуруона уолун уоскутаары, аралдьытаары тыл кыбытан көрдө эрээри, биирдэрэ соччо-бачча уоскуйар санаата суох буолан биэрдэ.
– Кыҥнары Кынаачайдаах ампаардарын иннигэр мустан олороллор. Уоллара Уйбааскы ыҥырбытыгар ыт оҕото көрөөрү сылдьыбытым. Аттыларынан ааһан истэхпинэ, ол Байбааскы оҕонньор таба көрөн: «Һок-сии! Адьас аҕатын курдук уол дии! Хонооску илэ бэйэтинэн тиийэн кэллэ диэтим эбээт!» – дии-дии күлэн күллэрэстиир. Түөһэйээри гыммыт быһыылаах! Ол сымыйата дии, ийээ? – уолчаан ийэтин сирэйин өрө мыҥаата. – Хайдах оннук буолуоҕай?.. – саҥата титирэстээн ылла. – Кини, ол Хонооску, киһиргэс дии! Күөх сүрэх! Күөх көппө! Хаабы аҕата Уоһук, холкуоспут бэрэссэдээтэлэ, Байбааскыны этэрин курдук! – мунньахха уоттаах-төлөннөөх араатардар далбааталаналларын курдук омуннаахтык уҥа-хаҥас далбаатанна. – Мин кинилэргэ сонно тута: «Ханнык даҕаны Хонооску уола буолбатахпын!» – диэн хаһыытаан бытарыппытым. Оттон кинилэр күлэн алларастаһаллар. Өссө Байбааскы баҕайы, чүрүччү көрө-көрө: «Тоҕо да бэрдэй! Үкчү Хонооску курдук омуна-төлөнө оргуйан олорор!» – дии-дии күһүгүрүүр. Кинилэр, кини Хонооскулуун, албынчык саһыллар дии! Мэлдьи албыннаан, түөкэйдээн тахсаллар дии! Тыалырбалар! Оннук дии, ийэкээ?! – уолчаан ийэтин илиитин харбаан ылла. – Ити кинилэр түөкүннэрэ дии? Суох?.. Суох… – илиилэрин арааран, санньыччы түһэрэн, сукуччу туттан, атах ороҥҥо тиийэн, икки илиитинэн төбөтүн саба туттан умса түһэн олордо.
Ийэтэ уолугар тиийэн сэргэстэстэ уонна тугу даҕаны саҥарбакка саба кууһан ылла.
Иккиэннэрин саннылара дьигиҥнээн, оннук чочумча куустуһан олордулар. Уу чуумпу буолла.
Онтон Тоҥсуо ытаан сыҥыргыырын быыһыгар бөтөн ыла-ыла сыҥсыйара иһилиннэ.
Мотуруона, төбөтүн көтөҕөн, былаатын көннөрүннэ, уһугунан хараҕын сотунна, онтон уолун кууһан ылан, төбөтүн оройуттан сымнаҕастык сыллаата.
– Чэ, сөп. Барытын кырдьыгынан кэпсиэм. Кини, кырдьык, эн айбыт аҕаҥ. Ойохтонон, оҕолонон да баран, кини майгыта уларыйбатаҕа, дьаллыгын хаалларбатаҕа. Бэйэҥ даҕаны билэриҥ курдук, кини – буор хаартыһыт, биэс уон икки күлэр эмэгэккэ кутун туура сүүйтэрбит сордоох. Оо, айыы тойон таҥара, быыһаа дуу муммут сордоох дууһатын, – Мотуруона кириэстэннэ. – Оннук эрдээх, аҕалаах ыал олоҕо туох аанньа буолуоҕай? Эн төрөппүт ийэҥ, убайдарыҥ, эдьиийдэриҥ эрэй бөҕөтүн көрөн олорбуттара… Билигин даҕаны оннук олордохторо буолуо… Оттон эйигин киниттэн биир түбэлтэ араарбыта. Хонооску биирдэ улаханнык сүүйтэрэ сылдьар кэмигэр иитэ ылбыт аҕаҕынан эһэҥ Куйуһутар Уйбаан киниттэн эйигин көрдөөбүт. Биһиги иитиэх аҕаҕыныын Мэхээстиин оҕото суох этибит уонна онтон олус санааргыырбыт. Урут оҕону итинник иитиэххэ биэрии, ылыы үгүс буолааччы. Ордук аймахтар ыккардыларыгар. Биһиги даҕаны Хонооскулуун ырааҕынан аймахтыыбыт ээ. Хонооску, хата, сөбүлэспит этэ. Кинилэр оччолорго биһигиттэн биир көстөөх сиргэ олороллоро. Чочу эбэтин чугаһынааҕы алааска. Сааһыары, кулун тутарга, миҥэ атынан эйигин тымтайга ындан аҕалбыта. Көр, оннук тымтайга, – Мотуруона сибилигин аҕай балык ылан ыраастаабыт чарт тымтайын ыйда.
Тоҥсуо, төбөтүн көтөҕөн, тымтайы көрдө.
– Дьэ, эн итинник биһиктээх этиҥ, – ийэ уола арыый уоскуйбутун көрөн мичээрдээтэ.
– Ама дуу?! – Тоҥсуо чахчы соһуйда. – Бу балык тымтайа дии!
– Балык-балык киэнэ. Ол эрэн, эн ханнык даҕаны балык буолбатаххын. Эн мин хотой муруннаах Тоҥсуом буолаҕын, – Мотуруона, сэрэниин-сэрэнэн, сөмүйэтинэн уолун тоҥсоҕор муннун устун хоппоҕор хоҥуруутуттан саҕалаан аллара сүүртэ. – Онно, тымтайтан эйигин ыламмын, хас эмэ хос сууламмыт куобах суорҕаҥҥын сүөрбүппэр сүрэҕим бип-битигирэччи тэбэн, аһыйа-курулуйа нүөлүйэн букатын даҕаны тохтуу сыспыта ээ. Ол да буолларбын миигиттэн ордук дьоллоох дьахтар онно суох курдуга. Олус даа дьолломмутум. Онтон ыла эн миэхэ наһаа чугас, наһаа истиҥ киһим буолбутуҥ, Тоҥсуо…
– Ийээ, онтон ыла эн миэхэ эмиэ… – Тоҥсуо ытыһынан ийэтин хараҕар чаҕылыһа бычалыйан тахсан сэҥийэтин устун сүүрбүт таммахтары сотто, онтон, эмискэ ыга кууһан ылаат, түөһүгэр сыһынна. – Ийээ…
Кинилэр икки ардыларыгар баар кут-сүр ситимэ бу түгэҥҥэ хаһан даҕаны быстыбаттыы, симэлийбэттии бөҕөргөөбүтэ, чиҥээбитэ. Ону бэйэлэрэ, бу икки удьуор-хаан ситимэ суох дьон, эт мэйиилэринэн илэ бааччы арааран, ырыҥалаан өйдүүрүн өйдөөбөтөхтөрө эрээри, сүрэхтэрэ, ону сэрэйэн, онтон үөрэн, биир тэҥҥэ тиҥиргэччи тэппитэ…
Кинилэр дьол биир кырках былыта суох ып-ыраас халлаанын устун, ырыалаах чыычаах буолан, тырыбыныы-тарыбыныы тайаарбыт куттара, таһырдьа ким эрэ кэлбит тыаһа иһиллибитигэр эрэ, эмискэ кэҥээн, сырдаан хаалбыкка дылы буолбут балаҕаннарыгар төттөрү кэлбитэ.
– Тоҥсуо, бардыбыт! Ыксаа-ыксаа! – сэгэйэн турар аан таһыттан уол оҕо хатан саҥата иһиллибитэ.
Тоҥсуо, ийэтин иилии кууспут илиититтэн сымсатык аллара ньылбыс гынан, түргэн үлүгэрдик ойон туран, икки ытыһынан сирэйин ньухханна, ырбаахытын аллара тардынан көннөрүннэ.
– Ити Хаабы кэллэ. Биһиги кинилиин Чыбыыдаҕа күөгүлүү барабыт.
– Бэйи, тохтуу түс, – Мотуруона, эмиэ тура охсон, хайыы үйэ аан диэки ыстаныахча буолбут уолун сиэҕиттэн тарта. – Мин билигин өйүө-тайаа тэрийэ охсуом.
Ийэтэ, чэпчэкитик элэстэнэн, тууйас ылан, арыылаах лэппиэскэ, үөлүллүбүт балык ууран уолугар уунна.
– Бу маны ханна уктабын? Тута сылдьабын дуо? – Тоҥсуо ийэтин диэки ыйыппыттыы көрдө. – Уонна Хаабы өйүө ылбыта буолуо.
– Оо, дьэ, Тоҥсуо-о… – ийэтэ күллэ. – Атын киһи өйүөтүн өлүүлэһээри гынныҥ дуо? Хайдах оннук сатаныаҕай?
– Оттон кини мин доҕорум дии.
– Доҕоруҥ даҕаны буоллунууй. Син биир сатамньыта суох. Хайа, уонна үчүгэй булчут-алчыт булгуччу бэйэтэ өйүөлээх-ыһыктаах буолуохтаах буоллаҕа. Атын киһи халаабыһын манаабат курдук. Аһаабакка, сэниэ киллэриммэккэ сылдьан тугу бултуоххунуй? Оннук булчут баар үһү дуо? Төттөрүтүн, булчут бэйэтэ кыттыгас астаах, дьону кытта үллэстэрдээх буолуохтаах. Итиннэ чаампыга аан чанчыгар халаабыс баар, онно уктаар.
– Чэ, сөп-сөп.
Тоҥсуо тууйаһын туппутунан таһырдьа ыстанан истэҕинэ, ийэтэ көхөттөн халтаҥ сон ылан, уолун санныгар иилэ бырахта.
– Киэһэ үрэххэ сөрүүн буолуо. Сүгэһэргэр уктан илдьэ бараар. Уонна дал түптэтигэр киитэ быраҕан ааһаарыҥ.
– Сөп-сөп, – Тоҥсуо тилэҕэ эрэ көстөн хаалла.
Мотуруона остуолга кэлэн олордо уонна кытыйаттан ытыгын ылан лэппиэскэнэн ньиккийдэ…
«Күөрчэх-күөрчэх» диэн баран, онтун да сиэбэккэ, ыстаннаҕа ити… Дьэ, чахчы, омуна-төлөнө, сыыдама-сулбута Хонооску обургуну санатар… Ол эрэн, кини адьас атын киһи буолуоҕа. Мэхээс ыраламмытын курдук киһи бэрдэ, хоһууна буолуоҕа. Оо, Мэхээс биһикки уолланан бараммыт дьоллоннубут даҕаны этэ. Ол иннинэ оҕо кутун тартара сатаан да биэрдибит этэ. Тоҥсуо кинини өйдүүбүн диир ээ. «Табах сыттаах уп-улахан, кэп-кэтит ытыстааҕа», – диир… Бэйэтэ ол кэмҥэ түөрдүгэр сылдьар этэ, онон үксүн сүрэҕинэн таайан эрэ өйдүүр буолуохтаах. Ол хара дьайдаах күн, таайбыт курдук, олус дьиктитэ. Аҕатын эргэ хамсатын булан оборон соппой да соппой буолбута. Хамсатын биэрэр аата диэн суоҕа. Онтон аны муҥхаалланан, устунан ытаан ахан турбута. Дьэ, ору-сары бөҕөтө этэ. Оҕо түүйэрэ диэн, дьэ, сүрдээх. Бары даҕаны сүрэхпитигэр ыттарбыппыт. Тойонум оҕонньор уонна Мэхээс икки балыстара бааллара. Ол киэһэ Мэхээһи, хайыы үйэ өлбүт киһини, тиэйэн аҕалбыттара. Сордооҕум эбэ бэрэтигэр муус көҥнөн былдьанаахтаабыт этэ… Саҥардыы турбут чараас мууска сэрэниэн сөбө даҕаны… Тоҕо онно киирбитин ким-туох билиэ баарай?.. Дьылҕата оннук буолаахтаатаҕа… Түһэн баран, быһаҕын кыыныттан хостоон, мууска батары биэрэн, онтон тардыһан тахса сатаабыт… Тымныы ууга киһи төһө өр тулуйуой?.. Чааха оҕонньор уолунаан, туһахтарыттан, сохсолоруттан кэлэн иһэн көрөн, барбах тыынан суккуруур, бүтүннүү көһүйбүт киһини хостообуттар… Тута онно быстаахтаабыт… Сордооҕум муустан кытаахтаһан тахса сатыырыгар төһө эрэ көмөҕө ыҥыран хаһыытаата буолла?.. Ол барыта уйан, чараас куттаах Тоҥсуо сүрэҕэр тиийээхтээтэҕэ…
Мотуруонаны аһыы-курас санаатыттан арааран, эмискэ таһырдьа ыт үрэрэ иһилиннэ.
Ким эрэ кэллэ дуу?.. Тоҥсуо, сырсыбатын диэн, ытын баайан хаалларбыт буоллаҕа…
Дьахтар былаатын көннөрүннэ уонна, чох тардан, холумтаҥҥа турар чаанньыгы ылан, таҕааҥҥа туруорда.
Аан арыллыбытыгар саас ортолоох, от күөҕэ былаатын төбөтүгэр эрийэ бааммыт дьахтар киирэн кэлэн, тута сылдьар хара кыллаах дэйбииринэн дьалбыйда.
– Дьаҥы-дьайы таҥнары дьалбыйдаҕым, туора силэйдэҕим буолуохтун! Туох сонун, Мотуруона? Кэпсиэ! – халтаҥ сонун уонна тирии хаппарын көхөҕө ыйаата.
– Улахан сонун суох. Эн кэпсиэ? Биһиэхэ барыта кэммитинэн. Бээ, билигин чэйбин аҕалыам. Эн манна аас, эдьиэй, – Мотуруона киирбит дьахтары биллэрик олоххо ыҥырда уонна оһоҕор чэйин ыла барда.
Бу «эдьиэй» диэбит дьахтара киниэхэ төһө-хачча эдьиий буоларын, дьиҥэр, Мотуруона билбэт, ырааҕынан ханан эмэ биир хаан хабыылаах, биир тымыр-сыдьаан тардыылаах буолуохтарын сөп – биир түбэ дьоно буоллахтара. Ол эрээри бу түбэлтэҕэ ол туох даҕаны суолтата суох. Чугас эргин дьон барыта бу, мэктиэтигэр, сорох түгэҥҥэ кыым сардыргыырга дылы сытыы чоккуруос харахтаах, уҥа иэдэһигэр биэстээх алтан кэппиэйкэ саҕа төп-төгүрүк мэҥнээх дьахтары «эдьиэйтэн» атыннык ааттаабат. Бэл, бэйэтиттэн лаппа саастаах кырдьаҕастар оннук дииллэр. Оттон бэйэлэрин ыккардыларыгар сэмээр Эдьиий Даайа диэн ааттаан кэпсэтэллэр.
– Миэхэ даҕаны оннук айылаах соһо сылдьар сонунум суох. Кэпсээн кэмчи. Өлүөр олоробут, амабыт. Ол буоллаҕа дии, сүрүнэ диэн. Этэҥҥэ буоллахха, атына даҕаны бэтэрээ сэгэтинэн буолар куолута, – Эдьиий Даайа оннун булан олордо. – Бу Хоту Күндэҕэ тиийэ сырыттым. Онно халдьаайытын саҕатыгар ураты эмтээх суорат от үүнэр. Уонна төннөн иһэн билсэ-көрсө диэн таарыйдым.
– Ээ, сөбө-сөбө. Таарыйбытыҥ олус бэрт дии, – Мотуруона хончоҕордорго чэйин кута-кута сэҥээрдэ. – Чэ, чэйдээ, эдьиэй.
– Чэйдээн бөҕө. Балай эмэ сири хаамтым ээ, хотуой. Омос санаатахха, онно үүммүт суорат от, манна үүммүт суорат биир буолуохтарын сөп курдук этэ даҕаны, дьэ, улахан уратылаах буолар. Сир-дойду иччитэ ааттыын Аан Алахчын диэн эбээт. Барыта ала-тала. Үкчү буолбат. Аны туран, күнүттэн-ыйыттан эмиэ тутулуктаах. Бу суорат от, бэс ыйыттан балаҕан ыйыгар диэри биир кэм силигилии тыллар даҕаны, от ыйыгар ордук уохтанар. Ону даҕаны сүмэтэ баччаларга, Ый толонугар, муҥутуу хойдор. Киһи-дьахтар имэҥэ-дьалыҥа эмиэ туолбут Ыйга күүскэ киирэр буолбат дуо, Мотуруона-а? – удаҕан дьахтар хараҕар көрдөөх кыымнар кылахачыстылар.
– Ээ, дьэ, буолуо-буолуо… – биирдэрэ ылбат-биэрбэт ыккардынан хоруйдаата, былаатын көннөрүммүтэ буолла.
Эдьиий Даайа ону көрөн мүчүк гынан ылла, лэппиэскэ тоһуттан дагдаҕа умньаан айаҕар угунна.
– Чэ-чэ, хотуой, кырыллыбытынан кыыс курдук кыбыста, кэмчиэрийэ олоруоҥ дуо? Сонуҥҥун ыһа-тоҕо кэпсээн ис. Дабыыт холкуос үлэтигэр сылдьар дуо?
– Онно-онно. Тутуу маһын тиэйиигэ сылдьаллар. Сыдыбылга норуот дьиэтин туталлар дии. Онно. Үрдүгэр хоно сылдьан үлэлииллэр.
– Билэн-билэн. Эһиги холкуоска киирбиккит хайдах эбит?
– Бэйэ дьаһанан олороро табыллыа суох диэн, манна көһөн кэлээт да киирбиппит. Биир уулаах бургунаспытын хаалларан бараммыт, атын сүөһүбүтүн холбообуппут. Онон билигин бэйэбитигэр икки төбөлөөхпүт.
– Оннук. Саҥа олох кэллэ… – Эдьиий Даайа, Мотуруона сирэйин-хараҕын тонолуппакка көрө-көрө, хончоҕорун уунна. – Чэйиҥ минньигэһэ бэрт эбит. Били Бүлүү «Холбоһугар» кэлбит сэбирдэх чэй дуу?
– Ол-ол. Сааһыары Дабыыт айанньыттары кытта аарааҥҥа диэри киирэ сылдьан булан-талан тахсыбыта.
Эдьиий Даайа чэйдээх хончоҕорун иннигэр уурунна уонна эмискэ ыйытта.
– Хотуой, туохтан эрэ олус долгуйбут көрүҥнээххин, дьэ эрэ, миэхэ барытын кырдьыгынан ыраас мууска курдук ууран биэр эрэ. Санааны-оноону тутан сылдьыллыбат баҕайыта. Тимири – дьэбин, киһини санаа сиир. Чэ, кэпсээн кэбис.
– Уолбар бэйэм төрөппүт оҕом буолбатаҕын туһунан эттим…
– Ону кини?
– Билбэтим… Барытын өйдөөтө курдук…
– Бэйэтэ билигин ханна баарый?
– Хабыалыын балыктыы ыстаммыта, – Мотуруона сирэйигэр сырдык мичээр охсуллан ааста. – Доҕорунаан. Бэрэссэдээтэлбит Уоһук уола.
– Ээ, дьэ, котоку, истээт даҕаны, кута-сүрэ хайдахтаах аймаммытын ким-туох билиэ баарай?.. Ол да буоллар, мин өйдөөбүппүнэн, оҕо оҕо курдук түргэнник аһарыммыт. Отуора, уйулҕата хамсаабатах, – Эдьиий Даайа астыммыттыы мичик гынна, онтон балаҕан иһин кэриччи көрөн ылла. – Тоҥсуо олох күндүтүн олус үчүгэйдик билээр. Хайаа, оттон олоҕун бастакы үс сылыгар лоп курдук үс төгүл өлүү-тиллии быыһыгар киирэн тахсыбыта дии?
– Оо, дьэ, этимэ, эдьиэй… – Мотуруона махтанан сүгүрүйдэ.
– Онно бастаан итииктээх дьаҥ туран оҕо бөҕөтүн охсуллубут от курдук охторбута.
– Оо, дьэ, алдьархайдаах куор кэлэн ааспыта…
– Оннук, хотуой, алдьархайдаах дьаҥ этэ. Ол дьыл ньирэй оҕо бөҕөтө өлөөхтөөбүтэ. Аҕабыыттар Бүлүү таҥаратын дьиэтигэр бүтүн уокуруктан уон икки эрэ оҕо сүрэхтэннэ диэн аймаммыт сурахтаахтара. Дьон сыстыганнаах дьаҥ турбут кэмигэр оҕолорун сүрэхтии илдьибэтэхтэрэ сөп бөҕөтө буоллаҕа. Тыыннаах хаалбыттар миэтирикэлэрин кэлин даҕаны ыллахтара дии. Тоҥсуо даҕаны миэтирикэтин ыллыгыт ини?
– Ээ, эдьиэй, дьон этэн, нэһилиэк сэбиэтиттэн туоһу кумааҕы ылбыппыт.
– Арба, оннуктаах этибит дуу… Үйэ уларыйда этэ дуу… – Эдьиий Даайа чэйиттэн сыпсырыйан истэ, чочумча олоро түстэ. – Оҕо бөҕөтө өлөөхтөөбүтэ… Оттон кини, Айыыһыта харыстаан, хороҥ оттон тардыһан тыыннаах хаалбыта…
– Мэхээс биһиккигэ ыарахан даҕаны күннэр-түүннэр ааспыттара… Онтон ол этин ыһан кэбиспит итиигэ, хараҕын көйө сылдьар ириҥэтэ ааһыахча курдук буолан эрдэхтэринэ, аны туран, ойоҕостоппута. Этэ суоһаан өйүкү-төйүкү барара… Мин, оҕом оронуттан харыс даҕаны халбарыйбакка, аҕылыы тыынаахтыырын маныырым… Туох баар билэр мэлииппэбин барытын аахпытым. Оттон оҕом тыынара ыараатар ыараан, этэ-сиинэ уотунан суоһаан, умайбыт хардаҕас тобоҕун курдук хараара өһөн иһээхтиирэ… Мин «киһи буолбат буолла…» диэммин күн-түүн хараҕым уутунан суунарым… Ол мин, акаары дьахтар, тыыннаах оҕом үрдүгэр кэбилэнэр буоллаҕым үһү?! Оо, айыым-таҥарам, муммут сордооҕу баалыы санаама даа!.. – Мотуруона кириэстэнэн сапсынна, онтон Эдьиий Даайаны махтаммыт хараҕынан көрдө. – Онтон эн кэлбитиҥ дии, эдьиэй…
– Онно мин Хойгуолаахтан кэлэн иһэммин таарыйбытым. Уһун Уйбааннаахтан. Хойутаан ыҥырбыттар этэ… Кийииттэрин уонна саҥа төрөөбүт сиэннэрин кыайан өрүһүйбэтэҕим… – удаҕан халыйан кэлбит ыар санааҕа баттатан ах барда.
Балаҕан иһигэр чочумча уу чуумпу сатыылаата.
– Онтон эһиэхэ тоҕо эрэ туораан тахсыбытым. Ким эрэ, туох эрэ биттэммитигэр дылы. Олус санаарҕаан испитим, «идэбин тохтоторум дуу, ол сатаныа дуо…» диэн толкуй бөҕөтүгэр түспүтүм…
– Тыый, оччоҕо, дьэ, биһиги хайдах буолуох этибитий… – Мотуруона чахчы бааччы куттанан сибигинэйэ былаан саҥарда.
– Хотуой, сүрэҕиҥ чарааһа бөҕөтө! – Эдьиий Даайа барбах мүчүйдэ. – Ол мин санаам-оноом оонньообута диэхтээн, үөһэттэн үөтүүлээх, айыылартан айдарыылаах удьуор идэбиттэн си-дьүгээр босхоломмот хотун сырыттаҕым буолуо ээ…
– Оо, мин онно эн киирэн кэлбиккэр олус даа үөрбүтүм, – Мотуруона эгди буола түстэ. – Эн көрбүтүҥ-истибитиҥ, эмп-томп биэрбитиҥ кэннэ, Тоҥсуо, уоскуйан, лип курдук утуйан хаалбыта. Оттон эн утуйаргар кини нэлэкэтин сыттыгыҥ анныгар уктубутуҥ уонна сарсыарда үөрэн ахан уһуктубутуҥ. Итиэннэ: «Кураанахха, куһаҕаны ыраланан ытаама, уолгут этэҥҥэ буолуоҕа, кини – дьоло-дьолуота үрдүк», – диэбитиҥ. Ону мин итэҕэйбитим, ытаабат буолбутум. Уолбут чахчы үтүөрэн барбыта. Ол түгэни олус дьэҥкэтик өйдүүбүн. Онтон сааһыары эмиэ охтон хаалбыта. Иэрийэ-иэрийэ сөтөллөрө… Бопторон ылара… Муннунан хаана барара… Сирэйэ, кытара сатаан баран, көҕөрөн хаалара. Мэхээс, атын көлүйэн, эйиэхэ барбыта. Оттон мин, бу сырыыга ытаан ньолҕоруйбакка, уолбун көтөҕөн баран: «Кини – дьоло-дьолуота үрдүк!..» – диэн алгыс курдук хатылаа да хатылаа буоларым…
– Онно эмиэ сап саҕаттан салҕанан, кыл курдуктан кытаахтаһан өрүһүммүтэ. Эн, сүрэххинэн таайан, көтөххөр ылбатаҕыҥ буоллар, сытан эрэ бопторуохтаах этэ. Иэрийэр сөтөл тииһигэ күүскэ киирдэҕинэ, оҕо оннук быстараахтыыр. Оттон кини, ол ыгыста-ыгыста сөтөллөрүгэр хараҕар сап тымырдар быһыта баран, көрөрө эрэ мөлтөөтөҕө. Толуга диэн ол буоллаҕа. Кини дьоллоох. Кини – дьоло-дьолуота үрдүк!
