Polkovnikin ölümü

Bu ritual mətnini oxuyanda qərara gəldim ki, sual-cavabla hansısa nüansa işarə edilir. O nöqtəni tapa bilsək, Masqreyvlərin əsrlər boyu nəvələrinə ötürdükləri şifrəni açmış olacaqdıq. Başlanğıc üçün əlimizdə iki açar vardı: biri palıd, biri qaraağacdan. Palıd, onsuz da, məlumdu, evin düz qabağındakı şossenin solunda, o zamana qədər gördüyüm ən böyük palıd ağaclarından biriydi. Yanından keçəndə:

– Yəqin, ritual mətni hazırlananda palıd buradaymış, – dedim.

– Ən azı Normand istilasından² bəri buradadır, yəqin. Diametri səkkiz metrdir.

Beləcə, ilk nöqtəmizi müəyyənləşdirmiş olduq. Sonra soruşdum:

– Yaxşı, elə bunun kimi yaşlı qarağac varmı?

– Buralarda çox qocaman biri vardı, amma on il əvvəl ildırım vurdu, biz də kəsdik.

– Dəqiq yerini bilirsən?

– Əlbəttə.

– Başqa qaraağac var?

– O qədər qocamanı yox. Burada, daha çox qayınağacı var.

– Həmin ağacın yerinə baxaq.

At arabası ilə gedirdik. Masqreyv evə girmədən bizi qaraağacın on il əvvələ qədər ucaldığı yerə apardı. Qaraağacın yeri, az qala, palıdla ev arasında tam ortadaydı. Doğru yolda olduğumuz şübhəsizdi.

– Məncə, qaraağacın boyunun nə qədər olduğunu bilməliyik, elə deyil? – soruşdum.

– Deyim də, on doqquz metr yarım idi.

– Necə bildin?

– Köhnə müəllimim nə vaxt triqonometriya tapşırığı versə, yüksəkliklərlə əlaqədar şeylər soruşardı. Şagirdlik dönəmində bağça içində nə qədər bina və böyük ağac varsa, hamısının boyunu hesablamışdım.

Bu, gözlənilməz şans idi. İstədiyim məlumatlar ümid etdiyimdən çox asan əlimə keçirdi:

– Yaxşı, deyə bilərsən, eşikağası sənə bununla əlaqədar sual vermişdi? –

Recinald Masqreyv nigaranlıqla üzümə baxdı:

– İndi sən soruşdun, xatırladım. Branton bir neçə ay əvvəl xidmətçilərdən biri ilə mərcə girdiyini bəhanə edib ağacın hündürlüyünü soruşmuşdu.

Möcüzə idi, Vatson! Bu son məlumat doğru yolda olduğumu göstərirdi. Günəşə baxdım, bir az alçalmışdı. Hesabladım, bir saat sonra köhnə palıd ağacının ən üst budaqları bərabərinə gələcəkdi. O zaman kağızda ifadə edilən şərtlərdən biri reallaşmış olacaqdı. “Qaraağacın kölgəsi” deyə nəzərdə tutulan şey kölgənin bitdiyi yer ola bilərdi, başqa cür olsa, ağacın gövdəsi istinad seçilərdi. Deməli, günəş düz palıdın bərabərində olanda qaraağacın kölgəsinin təxminən hara düşə biləcəyini hesablamaq lazım idi.

– Qaraağac artıq olmadığına görə, yəqin, bunu hesablamaq çətin olub, Holms.

– Bəli, amma heç olmasa Brunton bunu etməyi düşündüyünə görə mən də edə bilərdim. Əslində, çox da çətin deyildi. Masqreyv ilə iş otağına getdik, oradan bu taxtanı tapıb yondum, ucuna da uzun ip bağladım. Hər metrdə bir düyün atdım. Sonra boyu iki metr olan qamış götürdüm. Birlikdə palıdın olduğu yerə getdik. Günəş tam palıdın üstünə çatmışdı. Qamışı yerə batırdım, kölgənin istiqamətini işarələyib boyunu ölçdüm – üç metr idi.

Sonrası asan idi, iki metrlik qamışın kölgəsi üç metr gəlirsə, on doqquz yarım metrlik ağacın kölgəsi iyirmi doqquz metr gələcəkdi. İki kölgənin də istiqaməti, təbii ki, eyni olacaqdı. Məsafəni ölçdüm, məsafənin sonu, az qala, evin divarına çatırdı. Tam o nöqtəyə payanı yerləşdirdim. Beş santimetr yanında bir dəlik vardı, bu da məni xüsusi sevindirdi. Dəliyin Branton tərəfindən açıldığını bilirdim. Demək, hələ doğru iz üzərindəydim.

Başlanğıc nöqtəsindən etibarən addımlamağa başladım, istiqamətləri cib kompasımla təyin edirdim. İlk on addım divara paralel getdi. Tapdığım nöqtəni taxta ilə işarələdim. Sonra şərqə doğru beş, cənuba doğru iki addım atdım. Bu da məni köhnə binanın qapısının çölünə gətirdi. Qərbə doğru iki addım daha atınca daş kəmərli koridordan içəri girirdim. Kağızda ifadə edilən yer bura idi.

Heç belə xəyal qırıqlığına uğramamışdım, Vatson. Bir an hesablamalarımda səhv olduğunu düşündüm. Batmaqda olan günəş dəhlizi boydan-boya işıqlandırırdı. Divarda köhnəlmiş boz daşlar vardı və bir-birinə möhkəmcə keçmiş görünürdülər. Əsrlərdir, yerlərindən oynamamışdılar. Branton da burada nəsə etməmişdi. Zəmin boyunca ayaqlarımı yerə vurdum, fərqli səs eşitmədim. Zəmində çatlaq-filan da yox idi. Masqreyv hərəkətimin mənasını qavramağa başlamışdı və ən az mənim qədər həyəcanlanmışdı. Hesablarımı yoxlamaq üçün kağızı çıxardı. Azacıq araşdırandan sonra qışqırdı:

– “Altında” yazılıb. Bunu gözdən qaçırmısan…

O zamana qədər haranısa açacağımızı düşünmüşdüm, səhv etdiyimizi anladım:

– Elə isə buranın altında zirzəmi var! – həyəcanla dedim.

– Bəli, ev qədər köhnə zirzəmi var. Bax buradan, bu qapıdan girə bilərik.

Daşdan tikilmiş dairəvi pilləkənlə aşağı endik. Dostum kibrit çəkib küncdəki vedrənin üstündəki fənəri yandırdı. Bir anda doğru yerə gəldiyimizi və bizdən əvvəl də gələnlərin olduğunu anladım.

Bura odun anbarı kimi istifadə edilmişdi, amma kötüklər kənara yığılmışdı. Beləcə, ortada açıq ərazi qalmışdı. Bu boşluqda böyük, ağır daş, ortasında da paslı, dəmir halqa vardı. Halqaya qalın çoban şalı keçirilmişdi. Masqreyv qışqırdı:

– İlahi! Bu Brantonun şalıdır. And içirəm, bunu onda görmüşdüm. Xain! Burada nə axtarırmış?

Təklifimə görə, iki polis bu vəziyyətə nəzarət etmək üzrə çağırıldı. Polislər gələndən sonra şaldan tutubdaşı qaldırmağa cürət etdim. Tərpədə bildim. Sonra polis məmurlarından birinin köməyi ilə daşı qaldırıb kənara qoymağı bacardıq. İçəri qaranlıqdı. Hamımız içəri doluşduq, Masqreyv də qapağın ağzına çöməlib bizə işıq tutdu.

İki metrdən bir az dərin, dar qazmaydı. Bir küncdə həsir qablı, qapağı açılmış taxta qutu, üzərində də bu əlimdəki açar vardı. Qutunun çölünü qalın toz qatı örtmüşdü. Qurd yemiş, açılan dəlik sayəsində qutunun içində boz göbələklər bitmişdi. Qutudan əlimdəki xırda pul kimi metal disklər çıxdı. Başqa nəsə yox idi.

Amma onda köhnə sandıqla çox maraqlanmırdıq, yanında yatan şeyə diqqət yetirirdik. Qara paltarlı adamdı. Qıçlarını özünə çəkmiş, başı qutuya doğru uzanmışdı. Qolları da qutunun iki yanında idi. Duruşuna görə bütün qan üzünə yığılmışdı. Sifəti qapqara olmuşdu, bu halı ilə onu kimsə tanıya bilməzdi. Amma cəsədi çölə çıxaranda boyu, paltarı və saçları sayəsində dostum itkin eşikağası olduğunu asanlıqla söyləyə bildi. Öldüyü bir neçə gün olmuşdu, amma bədənində heç bir yara, yaxud zərbə izi yox idi. Cəsəd çölə daşındı, amma hələ ən az başlanğıcdakı qədər sirr pərdəsi açılmamış qalırdı.

Açığı, Vatson, xəyal qırıqlığı yaşayırdım. Ritual kağızında yazılan yeri tapdığımda işin həll ediləcəyini düşünmüşdüm, amma indi oradaydım və hələ oranın ailə üçün əhəmiyyətini, niyə belə vasvasılıqla gizlədildiyini anlaya bilməmişdim. Düzdür, Brantonun başına nə gəldiyini ortaya çıxarmışdım, amma bunun necə baş verdiyini, yoxa çıxan qadının rolunun nədən ibarət olduğunu tapmaq lazımdı. Küncdə bir çəllək tapıb üstündə oturdum, baş verənləri yenə diqqətlə zehnimdən keçirdim.

Belə vəziyyətlərdə necə hərəkət etdiyimi bilirsən, Vatson. Özümü adamın yerinə qoyur, onun zəka səviyyəsində şəxsin nə etmiş ola biləcəyini düşünməyə çalışıram. Bu nümunədə Brantonun yüksək sinif zəkasına sahib olduğu aşkar ortadaydı. Bu səbəbdən astronomların bəhs etdiyi o “göz yanılması” faktorunu burada tətbiq edə bilərdik. Branton qiymətli şeylərin gizlədildiyini bilirdi. Məkanı tapdı. Otağının üstündəki qapaq daşın köməyi olmayan adam tərəfindən açıla bilməyəcəyini də anladı. O zaman nə edəcəkdi? Güvəndiyi bəziləri də olsa, çöldən kömək gətirə bilməzdi. Qapıları açmaq, bəzilərini içəri salmaq, üstəlik də bunu görünmədən etmək riskli işdi. Ən yaxşısı içəridəki birindən kömək almaq olacaqdı. Amma kimdən kömək ala bilərdi? Bu qız ona aşiqdi. Ümumiyyətlə, kişilər nə qədər pislik etsələr də, bir qadının sevgisini itirə biləcəklərini düşünə bilməzlər. O da bir-iki gedişlə Hovelslə sülh bağlamağa çalışdı, sonra da onu cinayət ortağı kimi hazırladı. Beləcə, gecə birgə zirzəmiyə gələ, köməkləşib daşı qaldıra biləcəkdilər. Bura qədər xəyalımda onları görmüş kimi təqib edirdim.

Amma iki adam üçün hələ də bunların biri qadındırsa, o daşı qaldırmaq olduqca çətin olmuş olmalıdır. Yekəpər bir Susseks polisi ilə güc-bəla qaldırdıq daşı. Elə isə necə qaldırdılar? Ehtimalla eyni vəziyyətdə qalsam, edəcəyim şeyi ediblər. Qalxıb ətrafa səpələnmiş odunları diqqətlə araşdırmağa başladım. Axtardığım şeyi də dərhal tapdım. Bir metr uzunluqda bir taxta parçasının ucu çox əzilmişdi. Bəzi taxtaların da bir tərəfi yanlardan düzləşmişdi. Aydındır ki, üzərlərinə ağır yük qoyulmuşdu. Daşı bir az yerindən oynatdılar və araya taxta qoydular. Nəhayət qapaq adamın keçə biləcəyi qədər açılanda uzun bir taxtanı uzununa altına dəstək qoydular. Daşın ağırlığı üstünə düşdüyü üçün taxtanın ucu əzildi. Bura qədər də yaxşı gəlmişdim.

Yaxşı, bu gecəyarısı dramı necə davam etmişdi? Dəlikdən içəri ancaq bir adam girə bilərdi, o da Brantondu. Qız yuxarıda gözləmiş olmalıydı. Branton qutunu açdı, içindəkiləri yuxarı uzatdı, elə olmalı idi, çünki biz gələndə qutu boş idi. Yaxşı, sonra nə oldu?

Bu ehtiraslı kelt qızı özünü, bəlkə də, düşündüyümüzdən daha pis şəkildə aldatmış olan adamı əlinə düşmüş görüncə içində necə böyük intiqam atəşi yanmışdı, Allah bilir. Taxta yerindən sürüşmüş, Branton içəridəykən qapaq bağlanmış ola bilərdimi? Bəlkə də, qız taxtaya bir təpik vurdu, qapaq bağlandı… Sonrakı mənzərə gözümün qarşısında canlanırdı. Əlində xəzinə bağlaması dairəvi nərdivandan sürətlə yuxarı çıxdı, arxasınca aşiq olduğu adamın qışqırıqları gəlirdi: daş qapağı yumruqlayır, xilas olmağa çalışırdı. Beləcə, nəfəsi kəsildi, oradaca öldü.

Buna görə qızın üzündə o qəribə ifadə vardı, sinir böhranları keçirməsi buna görə idi. Yaxşı, qutuda nə vardı? Onlarla qız nə etdi? Əlbəttə, yoldaşımın göldən çıxartdırdığı metal, şüşə və daş parçaları idi qutudan çıxan. Cinayətinin son dəlillərini itirmək üçün onları gölə atmışdı.

İyirmi dəqiqə boyunca hərəkətsiz oturub düşündüm. Masqreyv üzündə incə ifadə ilə dayanmışdı. Əlindəki fənəri yelləyir, dəlikdən içəri doğru baxırdı.

– Bunlar kral birinci Çarlzın dövründən qalan pullardır, – ovcunun içindəki metal parçalarını göstərdi, – Gördüyün kimi bu ritualın ortaya çıxdığı tarixi təxmin edərkən dəqiq nəticəyə gəlmişik.

– Birinci Çarlzdan başqa şeylər də tapa bilərik, – dedim, – birdən iki problemin də mənası zehnimdə aydınlaşdı, – Bu göldən çıxardığınız kisədə tapdığınız parçaları bir nəzərdən keçirim, – dedim.

İş otağına getdik. Masqreyv parçaları önümə yığdı. Parçalar əhəmiyyət verməyə dəyməyəcək parçalardı. Metal da, daşlar da qapqara olmuşdu. Bir dənəsini qolumla sildim, ovcumun içində parıldamağa başladı. Metal parça cüt halqa şəklindəydi, amma əzilmiş, forması pozulmuşdu.

– Unutma, – dedim, – Krallıq tərəfdarları kralın ölümündən sonra da bir müddət hökm sürdülər. Qaçarkən gələcəkdə, hadisələr sakitləşəndə geri qaytarmaq üçün ən qiymətli şeylərini basdıraraq gizlətdilər.