Həyat işığı

Ooh, indi hamı mənə gülür və məni inandırır ki, söylədiyim bu təfsilatları yuxuda da görmək mümkünsüzdür, sayıqlayarkən yuxumda ürəyimin yaratdığı bir duyğunu görmüş, ya da dərindən hiss etmişəm, detal-ları isə, yalnız oyanandan sonra uydurmu-şam. Ürəyimi açıb onlara deyəndə ki, ola bil-sin ki, gerçəkdən də belə olub – ilahi, məni ələ salıb necə də sevinirdilər… Bəli, əlbəttə, mən yalnız bir yuxu duyğusuyla məğlub edilmiş-dim və yaralı qəlbimdə tək o duyğu sağ-sala-mat qalmışdı: ancaq bununla belə yuxumun gerçək obraz və biçimləri, həqiqətən, yuxum-da gördüklərim o qədər ahəngli, valehedici və gözəl, o qədər doğru idi ki, yuxudan oyanan-da onları bizim zəif sözlərimizlə ifadə etməyə, əlbəttə, gücüm çatmırdı. Ona görə də onlar ağlımda zəifləməli idi və deməli, həqiqətən, ola bilsin, təfərrüatları sonra qeyri-şüuri ola-raq özümdən uydurmalı idim, onları tezliklə və necə olur-olsun ifadə etmək istədiyim üçün. Lakin bunlara necə inanmayım ki? Bəl-kə nağıl etdiklərimdən min dəfə yaxşı, saf və fərəhli idi? Yuxudursa – qoy yuxu olsun, an-caq bunlar olmaya bilməzdi. Qoy sizə bir sirr açım: ola bilsin, bunların heç biri yuxu deyil-di! Çünki sonra elə dəhşət həqiqi bir olay baş verdi ki, adamın yuxusuna da girməz. Bu yuxunu ürəyim uydurmuşsa uydursun, lakin sonra başıma gələn dəhşəti uydurmağa ürəyi-min gücü çatardımı? Tək mən onu necə uydu-ra ya da ağlıma gətirə bilərdim? Cılız ürə-yimlə qərarsız, dəyərsiz ağlım həqiqət izharı-na yüksələ bilərmiş?! Ooh, özünüz fikirləşin: bu vaxtadək gizlədirdim, amma indi bu həqi-qəti də axıradək nağıl edəcəyəm. İş orasında-dır ki, mən… onların hamısını yoldan çıxart-dım!

V

Bəli, bəli, hər şey onları pozmaqla bitdi! Bunun necə baş verdiyini bilmirəm, ancaq aydın xatırlayıram. Yuxu minilliklərdən keçib məndə yalnız bütövlük hissini saxladı. Bircə onu bilirəm ki, günaha batmanın səbəbkarı mən idim. Bütün ölkələrə yoluxan, bulaşan murdar trixin xəstəliyi kimi, taun atomu kimi mən də mənə qədər xoşbəxt, pak olan bu tor-pağı özümlə yoluxdurdum. Onlar yalan da-nışmağı öyrənib yalanı sevdi, yalanın gözəl-liyini tanıdı. Ooh, bu, bəlkə də məsumanə, za-rafatdan, nazdan, sevgi oyunlarından, ger-çəkdən də, ola bilsin, atomdan başladı, amma bu yalan atomu onların ürəklərinə girmiş, xoşlarına gəlmişdi. Sonra tezliklə şəhvət baş qaldırdı, şəhvət qısqanclıq doğurdu, qısqanc-lıq da qəddarlıq… Oh, bilmirəm, yadıma gəl-mir, ancaq tezliklə, çox tezliklə ilk qan tökül-dü: onlar təəccübləndi, dəhşətləndi və ayrıl-mağa başladı. İttifaqlar yarandı, amma bir-bir-lərinə qarşı. Narazılıqlar, tənələr başladı. Hə-ya tanıdılar, həyanı da ləyaqət saydılar. Qey-rət məfhumu əmələ gəldi, hər ittifaqın da öz bayrağı qaldırıldı. Heyvanları incitməyə baş-ladılar, heyvanlar da onların əlindən meşələrə çəkilib düşmən kəsildi. Ayırma, ayrılma, şəx-siyyət, “mənimki-səninki” uğrunda müba-rizəyə yol açıldı. Fərqli dillərdə danışmağa başladılar. Kədəri tanıyıb kədəri sevdilər, əzab həsrətilə yaşadılar, həqiqətin də yalnız əzabla əldə edildiyini dedilər. Bu ərəfədə elmləri ya-randı. Acı ürəkli olandan sonra qardaşlıq və insaniyyətdən danışmağa başlayıb, bu ideya-ları anladılar. Cinayətkar olandan sonra əda-lət kəşf etdilər, onu qorumaq üçün özlərinə bir sürü qanun müəyyənləşdirdilər, kodekslərin mühafizəsi üçün isə gilyotin quraşdırdılar. Nələri itirdiklərini çox az xatırlayır, bir vaxt-lar pak və xoşbəxt olduqlarına inanmaq da istəmirdilər. Əvvəlki səadətlərinin mümkün-lüyünə, hətta gülüb onu xəyal adlandırırdılar. Bunu heç cür təsəvvür edə bilmirdilər, amma – qəribə və möcüzəli işdir – keçmiş bəxtəvər-liklərinə inamlarını bütünlüklə itirərkən, onu nağıl adlandırarkən, bir daha məsum və xoş-bəxt olmaq arzusuna yenidən elə düşdülər ki, ürəklərindəki arzularını uşaq kimi ilahiləşdi-rir, məbədlər tikib öz ideyalarına, öz “istəklə-rinə”, bunların gerçəkləşməsinin mümkün-lüyünə inanmasalar da, göz yaşları içində onu sevib, ona səcdə edib dua etdilər. İtirdikləri o məsum və sevincli günlərə qayıtmaq imkanı olsaydı da, kimsə o səadəti onlara göstərib ona yenidən qayıtmaq istəyib-istəmədiklərini soruşsaydı, çox güman ki, onlar imtina edərdi. Mənə cavab verirdilər ki, “yalançı, acıqlı və ədalətsiz oluruq qoy olaq, bunu bilirik, buna görə ağlayır, özümüzü üzürük, özümüzə əzab veririk, bəlkə də gələcəkdəki mühakiməmiz, adını da bilmədiyimiz o mərhəmətli Hakim-dən də çox özümüzü cəzalandırırıq. Lakin bizim elmimiz var, onun vasitəsiylə də yeni-dən həqiqəti axtarıb tapacağıq, amma bu dəfə onu şüurlu qəbul edəcəyik. Bilgi duyğudan üstündür, həyatı dərketmə də – həyatdan üstün. Elm bizlərə hikmət verəcək, hikmət də qanunlara yol açacaq, xoşbəxtliyin qanunları-nı bilmək isə xoşbəxtlikdən üstündür”. Görün, onlar nə deyirdi, bu sözlərdən sonra da hərə özünü o birilərindən daha çox sevdi. Başqa cür edə də bilməzdilər. Hər kəs özünə o qədər vuruldu ki, digərlərinin ləyaqətini var gücü ilə alçaltmağa, əksilməyə çalışır, bunu da hə-yatının mənası sayırdı. Köləlik yarandı: zəiflər məmnuniyyətlə güclülərə tabe olurdu, bir şərtlə ki, güclülər zəiflərin özlərindən də zəif-ləri əzməyə kömək etsin. Gözü yaşlı möminlər peyda oldu, bu adamların yanına gəlib onlara, onların qürurundan, hədlərini aşdıqlarından, ahənglikdən və utanmazlıqlarından danışırdı-lar. Adamlar onları daşa basır, ya da onlara gülürdü. Kilsə kandarlarında müqəddəs qan axıdılırdı. Əvəzində, bəziləri baş sındırmağa başladı: yenidən necə birləşək ki, hər kəs özü-nü sevməyə davam etsə də, başqalarına mane olmasın, beləliklə də yekdil cəmiyyətdə yaşa-maq mümkün olsun. Bu fikir böyük savaşlara yol açdı. Savaşanların hamısı elmin, müdrik-liyin və özünüqoruma hissinin insanı yekdil və ağıllı birliyə, nəhayət ki, məcbur edəcəyi-nə qətiyyətlə inanırdı. Buna görə də hələlik, işin sürətləndirilməsi naminə “müdriklər” on-ların fikirlərini anlamayanları və bu ideyanın zəfərinə mane olan bütün “namüdrikləri” qırmağa çalışdı. Lakin özünü-qoruma hissi sü-rətlə zəifləməyə başladı, kinli və şəhvətpərəst adamlar ortaya çıxıb ya – hər şey, ya heç nə – açıqca tələb etdi. Hər şeyi ələ keçirmək üçün cinayətə əl atır, o da alınmayanda – intihar edirdilər. Heçlik və əbədi sakitlik naminə yox-luq və özünüməhvetmə kultlarını ehtiva edən dinlər yarandı. Nəhayət, bu adamlar mənasız işdən yoruldu, sifətlərində əzab göründü. Elan etdilər ki, yalnız əzabda məna olduğu üçün əzab gözəllikdir. Mahnılarında əzabı tə-rənnüm etdilər. Mən onların arasında çarə-sizcə gəzir, ağlayır, amma onları sevirdim, bəlkə də sifətlərində əzab olmadığı, məsum və gözəl olduqları vaxtdan da çox sevirdim. Bura bədbəxtlik gəldiyinə görə bu murdarladıqları torpaqlarını cənnət olduğu vaxtdan da çox sevdim. Əfsuslar olsun ki, həmişə dərdqəmi sevmişəm, ancaq yalnız özüm üçün, özümə görə, onların bu gününə isə ağlayırdım, yazı-ğım gəlirdi. Çarəsiz qalıb onlara yalvarırdım, özümü təqsirləndirir, lənətləyir, özümə nifrət edirdim. Deyirdim ki, bunların hamısını mən eləmişəm, yalnız mən; deyirdim – əxlaqsızlığı, çirkinlik və yalanı onlara mən gətirdim! Yal-varırdım ki, məni çarmıxa çəksinlər, onlara xaç düzəltməyi öyrədirdim. İntihar edə bil-mirdim, buna gücüm çatmırdı, amma onların əlində əzab çəkmək istəyirdim, əzab həsrətin-də idim, son damcısınadək qanımı bu əzab-larda axıtmaq istəyirdim. Onlar isə sadəcə, mənə gülürdülər, axırda da məni dəli sayma-ğa başladılar. Mənə haqq qazandırırdılar, yalnız öz arzuladıqlarına çatdıqlarını, olub ke-çənlərin hamısının mütləq olası olduğunu de-yirdilər. Nəhayət, mənə elan etdilər ki, onlara təhlükəli oluram, ağzımı yummasam dəlixa-naya salacaqlar. O an, kədərdən ürəyim elə sı-xıldı ki, indicə öləcəyimi hiss etdim və bu vaxt… bax, buradaca oyandım.

Artıq səhər açılmışdı, hava hələ işıqlan-masa da saat altı radələri idi. Həmin kürsüdə oyandım, şamım əriyib təmiz qurtarmış, kapi-tangil də yatmış, mənzilimizdə nadir hal olan bir sakitlik ətrafı bürümüşdü. Fövqəladə təəc-cüb məni cəld yerimdən qaldırdı; hətta cüzi dərəcədə heç vaxt başıma belə şey gəlməmiş-di: məsələn, hələ heç vaxt mən kürsüdə beləcə yuxuya getməzdim. Ayağa qalxıb özümə gə-lənədək birdən tapançam gözümə sataşdı, ha-zır vəziyyətdə doldurulmuşdu – amma cəld onu özümdən itələdim! Ooh, indi yaşamaq və yaşamaq! Əllərimi qaldırıb əbədi Həqiqəti səs-lədim, yox, səsləmədim ağladım. Fərəh, həd-siz bir fərəh bütün varlığımı sarırdı. Bəli, hə-yat və xütbə! Xütbə haqda elə o dəqiqə qərara gəldim və əlbəttə ki, – ömürlük! Vəz etməyə gedirəm, vəz etmək istəyirəm. Nəyi? Həqiqəti, çünki onu görmüşəm, öz gözlərimlə görmü-şəm, onun bütün əzəmətini görmüşəm!

O vaxtdan da vəz edirəm! Bundan başqa – hamını sevirəm, mənə gülənləri isə hamıdan çox sevirəm. Niyə belə? Bilmirəm, izah da edə bilmirəm, ancaq qoy belə də olsun. Onlar de-yir ki, mən artıq indi də çaşıram, yəni, indi də belə çaşıramsa, get-gedə nə olacaq? Doğrudur: çaşıram, ola bilsin, vəziyyət getdikcə də pislə-şəcək. Əlbəttə, necə vəz etməyi tapıb öyrənə-nə qədər bir neçə dəfə çaşacağam da, çünki ona əməl etmək olduqca çətindir. Bunun ha-mısı mənə elə indi də gün kimi aydındır, amma baxın – kim çaşmır, kim səhv etmir ki?! Amma yenə də hamı eyni şeyə can atır, aqil-dən tutmuş son qulduradək, sadəcə, fərqli yollarla. Bu köhnə həqiqətdir, içində yeni olan isə budur ki, çox yanlışlıq da edə bilmərəm. Çünki həqiqəti görmüşəm, görmüşəm və bili-rəm ki, insanlar Yerdə yaşamaq qabiliyyətləri-ni itirməmiş gözəl və xoşbəxt ola bilər. Pis-liyin insanların normal halı olmasına inana bilmirəm, inanmaq istəmirəm də. Bax elə bu inamıma da hamı gülür. Bəs necə inanmayım axı: mən həqiqəti görmüşəm, uydurmamışam – görmüşəm və onun canlı obrazı, surəti qəl-bimə həmişəlik həkk olub. Mən onu elə bütöv, kamil görmüşdüm ki, insanlarda onun olma-mağına inana bilmirəm. Deməli, necə çaşa bi-lərəm? Kənara çıxacağam, əlbəttə, hətta bir neçə dəfə çıxacağam, bəlkə özgə sözlərlə də danışacağam, amma çox az: gördüyüm o canlı surət həmişə mənimlə olacaq və səhvimi həmişə düzəldib, mənə yol göstərəcək. Ooh, mən gümrah və təravətliyəm, gedirəm, gedi-rəm, lap min il getməyə hazıram. Bilirsinizmi, hətta əvvəlcə onları mən yoldan çıxartdığımı gizlətmək istəyirdim, ancaq bu yanlışlıq idi, artıq ilk yanlışlıq! Həqiqət isə yalan danışdığı-mı pıçıldadı mənə və məni qorudu, düz yola yönəltdi. Amma cənnəti necə təşkil edim – bilmirəm, çünki onu sözlə ifadə edə bilmirəm. O yuxumdan sonra sözləri itirmişəm. Hər halda, bütün əsas, zəruri sözləri. Amma olsun: gedib yorulmadan hey danışacağam, çünki necə olmasa da axı öz gözlərimlə görmüşəm. Mənə gülənlər də elə bax bunu başa düşmür, deyirlər: “Yuxu görmüsən, sayıqlama, qara-basma imiş”. Eh, guya bunlar ağıl dəryasıdır. Elə də öyünürlər ki! Yuxu? Nə deməkdir yu-xu? Həyatımız bəs yuxu deyil? Bundan da ar-tıq deyəcəyəm: qoy, qoy bu heç vaxt həyata keçməsin və yer üzündə heç vaxt cənnət ol-masın (axı bunu ki, daha anlayıram!) – yenə də vəz edəcəyəm. Halbuki bu o qədər də çətin deyil: bircə gündə, bircə saatda hər şey dərhal düzələ bilər! Əsas məsələ – başqalarını özün kimi istə, bax, əsas şey budur, vəssalam, artıq heç nə lazım deyil – o saat hər şeyin yolunu tapacaqsan. Halbuki bu – milyon dəfə tək-rarlanıb oxunulan, ancaq baş tutmayan köhnə həqiqətdir! “Həyatı dərketmə həyatdan üstün-dür, xoşbəxtlik qanunlarını bilmək – xoşbəxt-liyin özündən üstündür” – bax, bu fikirlə sa-vaşmaq gərək! Savaşacağam da! Hamı istəsə, elə indi hər şey düzələr.

O balaca qızı isə axtarıb tapdım… Gedə-cəyəm də! Gedəcəyəm də!

İvan Turgenyev

YALQUZAQ

(Tərcümə: Nailə Muradəliyeva)

Axşamüstü ara yolla, tək-tənha, arabada ovdan qayıdırdım. Evə səkkiz verstə qədər yol qalırdı. Qüvvətli madyanım tozlu yolla yortur, arabir fınxırır, qulaqlarını oynadırdı; yorğun tulam arabaya bağlanmış  kimi, dal tə-kərlərdən bir addım belə geri qalmırdı. Tufan yaxınlaşmaqda idi. İrəlidə tünd göy rəngli bir bulud meşənin ardından ağır-ağır ucalırdı; ba-şımın üstündən və qarşımdan isə uzun boz buludlar axışmaqda idi. Söyüd ağacları təlaşla yırğalanır, pıçıldaşırdılar. Boğucu bürkünü birdən-birə rütubətli bir sərinlik əvəz etmişdi; kölgələr sürətlə qatışırdı. Mən cilovla atı vu-rub dərəyə endim, hər tərəfini kol basmış, su-yu qurumuş çaydan keçib, təpəyə çıxdım və meşəyə girdim. Qarşımdakı yol burula-burula sıx fındıq kolları arasından keçirdi. Kollar üzərinə artıq qaranlıq çökmüşdü; çətinliklə irəliləyirdim. Arabam təkər izlərindən əmələ gəlmiş uzun çuxurları bürüyüb basmış palıd və cökə ağaclarının möhkəm rişələrinin üzəri-lə silkələnə-silkələnə gedir, atım büdrəməyə başlayırdı. Birdən şiddətli külək uğuldadı, ağaclar silkələndi, iri yağış damlaları ağır zər-bələrlə yarpaqları qamçıladı, şimşək parladı və tufan qopdu. Yağış sel kimi tökürdü. Mən atı addım-addım sürürdüm, bir az sonra da-yanmalı oldum: at palçığa batmış, özüm isə heç bir şey seçə bilmirdim. Birtəhər qalın bir kolun dibində dal-dalandım. Mən büzüşüb tufanın keçməsini gözləyirdim ki, birdən şim-şək işığında, yolda gözümə ucaboylu bir adam dəydi. Diqqətlə həmin səmtə baxmağa başladım, həmin adam, yerdən bitmiş kimi, arabanın yanında göründü.