Mirzə Ələkbər Sabiq haqqında xatirələr

Babamın hüzr mərasimində diqqətçəkən bir hadisə baş verib. Hüzr məclisinə mollabacı (qadın məclisini aparan molla) gəlir. Atamın dediyinə görə, həmin qadın məqsədli şəkildə – Sabirə aid əlyazmaları ələ keçirmək üçün oraya göndərilibmiş. Mollabacı Sabirin hüzr məclisində şairin özü yazdığı mərsiyələri oxumaq istədiyini bildirib. Heç nədən şübhələnməyən ailə Sabirin əsərləri olan bağlamanı gətirib ortaya qoyur. Hər kəsin başı məclisə qarışır. Məclis də bitir və yalnız bir müddətdən sonra dərdli ailəyə məlum olur ki, əlyazmaların olduğu bağlama yoxdur. Beləliklə, həmin əsərlər itir və o gündən onlardan xəbər çıxmır.

Məşədi Səriyyə Soltanın babamın sirdaş qızı olmasını təsadüfi demədim. Sabirin övladlarının üçü də eyni yerdə, köhnə Yasamal qəbiristanlığında dəfn olunublar. Səriyyə Soltanın məzarı üzərində isə belə yazılıb: Şair Sabirin sirdaş qızı, "Hophopnamə"nin xilaskarı Tahirzadə Məşədi Səriyyə Soltan. Bunu atam Səriyyə Soltan 1938-ci ildə rəhmətə gedərkən yazdırıb.

Deməli, bibim bir dəfə ata evinə gəlir. Görür ki, atası məyusdur. Soruşur nə olub, nə məsələdir? Sabir ona deyir ki, fikirləşirəm şeirlərimi çap etdirim, amma vəsait yoxdur. Ölməzdən əvvəl kitabımın çıxmasını istəyirəm. Bu söhbət burda da qalır. Növbəti gün qızı təkrar atasıgilə gəlir. Stolun üstünə boğça qoyur, deyir bunu götür və kitabını çap elə. Boğçada Səriyyə Soltanın gəlinlik zinət əşyaları var imiş. Sabir razılaşmır, qızı təkid edir ki götür, kitabın çıxandan sonra ondan gələn vəsaitlə mən yenə də zinət əşyalarımı alıb yerinə qoyaram. Beləliklə, babamı razı sala bilir. Şeirləri çap etdirməyə aparanda məlum olur ki, bu vəsait bütün şeirlərin çap olunmasına kifayət etməyəcək. Otururlar ata-bala məsləhətləşirlər və qərara gəlirlər ki, vacib olanları seçib çap etdirsinlər. Sonra ondan gələn vəsaitlə digərlərini çap edərlər. Sabir öz əli ilə ilk növbədə çap olunacaq şeirləri seçir. Lakin yenə də hansısa səbəblərə görə kitab çap olunmur. Seçilmiş şeirlər qalır Səriyyə Soltanda. Sabirin əlyazmaları oğurlandığından Səriyyə Soltan gizlətdiyi boğçanı da oğurlamasınlar deyə bu barədə kimsəyə söyləmir. Sonradan "Hophopnamə"də çap olunan şeirlər Sabirin sağlığında seçdiyi və Səriyyə Soltanın da qoruyub saxladıqlarıdır.

"Azərbaycan müəllimi" qəzeti, Rüfanə Günəş

Üzeyir Hacıbəyli
Sabir üçün varidatından keçən xanım

"Qoy ədəbiyyat tarixinə yazılsın ki, Sabir kimi şairi diriliyində təqdir edən bir kişi olmadısa da, bir nəfər arvad oldu ki, şairin iadei-səhhəti üçün, milyonçu kişilərə rəğmən, öz varından keçəcək qədər böyük bir hamiyyət göstərdi". Bu Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanım idi. Mirzə Ələkbər Sabir Tiflisdə müalicə olarkən onun üçün xeyli zəhmət çəkmişdi.

Azərbaycan ədəbiyyatının, musiqisinin, incəsənətinin görkəmli nümayəndələri Mizrə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Həşim bəy Vəzirov, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Əli bəy Hüseynzadə, Həsən bəy Ağayev, Süleyman Sani Axundov və başqaları

M. Hacınski
Mirzə Ələkbər Sabir haqqında xatirat^[1]

1905-ci ildə "Həyat" qəzətəsində işlədiyim zaman mərhum Sabir idarəyə gəlmişdi. Sübh zamanı idi. İçəri daxil olub şair, Avaranı soruşdu. Mən istəmədim ki, özümü bildirim. Dedim:

– Avara bir saatdan sonra gələcək, əgər tələsirsinizsə, nə qulluğunuz var isə buyurunuz, deyərəm.

Sabir:

– Mən istəyirdim görüm bu necə adamdır, doğrudan da avaradır və yainki kefinə çatıb özünə təxəllüs qoyubdur.

– Bizim kimi bir adamdır, ancaq avara deyil, əhli-ruh bir adamdır.

Sabir:

– Bəs onda sən allah, ona de ki, yazıqdır, adını dəyişdirsin. Bizim Şirvanda biri vardı, adını "Məhrum" qoymuşdu. Biçarə övlad tərəfindən sonra da məhrum oldu. İndi qorxuram ki, bizim Avaramız qiyamətəcən dünyada avara qala.

– Mən gülüb özümü nişan verdim. Şairin sözü yerini tutdu.

"Məlumat”, 21 iyul 1911, № 18

Məmmədəli Sidqi^[2]
Kiçik bir xatirat

Yeri gəlmişkən acizləri də möhtərəm şairimiz Sabir haqqında bir parça xatirat yazıb bu gecə^[3] onu yad edənlərə təqdim etməyi faydadan xali görmədim.

Sabir Tiflisdə

1911-ci ilin əvvəllərində Sabir müalicə üçün "Molla Nəsrəddin" idarəsi tərəfindən Tiflisə gətirilmiş idi. Sabirin xəstəliyi günü-gündən şiddət etməkdə idi. Xəstəliyinə baxmayaraq, Sabir yenə də yazmaqdan əl çəkmirdi. Hər gün Bakıdan alınan türk (Azərbaycan) qəzetlərini təqib edib əhvali-zəmanəni mütəzəmmən şeirlər yazmaqda davam edirdi. Hətta Kürdəmirdən vaqona oturub Tiflisə gələnə qədər yolda:

 
Ağladıqca kişi biqeyrət olur,
Necə ki, ağladı İran oldu.
 

– Şeirini yazıb gətirmişdi. Sabir ilə bir otaqda yaşadığıma görə bəzən Sabir yatdığı bir halda oyanıb məni oturmuş gördükdə "qələmi al, bu taziyanəni yaz, bu qəmçini yaz" – deyərdi.

Sabir Tiflisdə ikən müsəlman hissəsi olan Şeytanbazara gedib orada öz xalqı arasında gəzib-dolanıb Tiflisin gənc ziyalıları ilə müsahibədə bulunardı.

Sabirin sevdiyi yer Tiflisin Botaniçeski adlanan bağı idi ki, çox vaxt Sabir həmin bağın aşağısından axan çayın yuxarı tərəfində oturub oradakı mənzərələri seyr edərdi.

Sabir çox xoşsöhbət və hazırcavab bir şair idi. Lakin xəstəlik onu elə bir ağır hala salmış idi ki, bəzən danışmaqdan belə usanırdı.

Sabir şeir yazanda, yaxud başqa vaxtlarda Şəmsəddin Saminin türk qamusunu çox mütaliə edərdi. Türkiyəli Həcvgu Əşrəfin türkcə və Ömər Xəyyamın farsca rübailərini oxumağı çox sevərdi.

Sabir xəstəxanada

Sabir Tiflisə varid olduqdan sonra müalicə üçün Tiflisin bir çox ən məşhur həkimlərinə müraciət olundu. Həkimlərin verdikləri dərmanlardan bir mənfəət hasil olmadığına görə, axırda həkimlər əməliyyati-cərrahiyyə (operasiya) olunmaqdan ötrü Sabirin xəstəxanaya verilməsini məsləhət gördülər. Sabir o vaxt Tiflisdə gözəl xəstəxanalardan biri hesab olunan Aramyans xəstəxanasında yatırdı.

Xəstəxana təbib və cərrahları Sabirin qaraciyər xəstəliyini dürüst kəşf etməkdən ötrü dəfələrlə cəm olub məşvərətdə bulundular. Axırda bu qərara gəldilər ki, əməliyyati-cərrahiyyə yapıb Sabirin qaraciyərinə baxsınlar, kəsilməsi mümkün olduğu surətdə (yəni vaxtı keçməmişsə) buradaca kəsib sağaltsınlar. Sabir buna razı olmayıb, hətta zarafatyana bir surətdə həkimlərə müraciətlə "mənim qarnım sandıq deyil ki, açıb içinə baxıb örtəsiniz!" – dedi.

Bu qərar üzrə Sabir əməliyyati-cərrahiyyəyə razı olmadığına görə, xəstəxanadan çıxdı.

Burasını dərxatir etməliyik ki, Sabir xəstəxanada yatdığı halda da yazmaqda davam edirdi. Hətta bir gün Novruz bayramı üçün "Molla Nəsrəddin" məcmuəsinə bir şeir yazmağa başlamış olduğunu göstərdi. Lakin xəstəliyi şiddət etdiyinə görə, həmin şeir bitməmiş qaldı.

Sabir xəstəxanadan çıxdıqdan sonra xəstəliyi günü-gündən şiddət etməyə başladı. Şamaxıya göndərilməsini arzu etdi.

Sabirlə son görüş

Üçüncü zəng vurulduqdan sonra Sabirlə axırıncı olaraq görüşüb-öpüşüb Bakı tərəfə azim olan qatardan çıxdım. Qatarın dərin nəfəslər alan parovozu guya dərdinə əlac olmayan bu şairi apardığını hiss edərək bir neçə ələmli fit verdikdən sonra hirs ilə yerindən hərəkət edib bir daha arxasına baxmayaraq Tiflisdən uzaqlaşdı.

Yas teleqramı

Sabir getdikdən sonra, iyulun 13-də Şamaxıdan Abbas Səhhətdən belə bir teleqram aldım: "Sabir vəfat etdi".

"Yaşıl yarpaqlar" kitabı, 1922

M.Ə.Veyisov^[4]
Sabir əfəndinin sərgüzəştindən bir parça

Sabir əfəndinin ən yavuq əhbablarından birisi olduğum üçün bu məqalə ilə millətimizə onun sərgüzəştindən bir neçə kəlmə məlum etmək istəyirəm.

Sabir əfəndinin darülbəqadan darülüqbayə^[5] rəhlət etməyinə səbəb olan naxoşluğu – altda yazdığım səbəbə görə onda əmələ gəldi.

1908-ci ildə "Molla Nəsrəddin" məcmuələrinin birində Şamaxı qazısı mərhum Hacı Məcid əfəndinin^[6] köhnə və təzə hərəmi ilə nə tövr rəftar etmək rəsmi çıxdığına görə şəhər əhalisinin cürbəcür danışıqlar vüqu bulmaqdan dolayı, bu tövr namünasib bir hərəkəti yapan kim olduğunu axtaran zaman, Sabir əfəndinin düşmənləri – avamünnas arasında belə bir şayiə buraxmışdılar ki, guya mərhum necə ki, "Molla Nəsrəddin"ə məqalə göndərir, həmçinin rəsm də göndərir.

Avam camaat isə Sabirin bilkülliyyə rəssamlıqdan xəbəri olmadığını nəzərə almayıb onu müttəhim tutdular. Sabir əfəndi isə həmin Hacı Məcid əfəndinin vasitəsilə özünü camaat hüzurunda müttəhimlikdən xilas etdisə də, lakin ikinci bir rəsm (Şamaxı Yuxarı qala məscidinin həyətində dəfn olan mərhum Hacı Seyidəli ağanın qəbri üzərində əyləşmiş bir qadın rəsmi^[7]) camaatı nəhayət, dərəcədə mütəəssir etmişdi. Həmin vaxtda Sabirin damadlarından biri^[8], avam sinfinin ən mütəəssiblərindən olduğuna görə, əlinə tapançasını alıb şeytanını qaldıraraq Sabir əfəndinin üzərinə qəflətən atılıb düz ürəyindən vurmaq istədi.

Sabir əfəndi qorxudan bihuş olub yerə düşdü. Huşa gəldikdən sonra neçə gün yataqda yatıb özünü düzəltdi. Bunun düzəlməyi zahiri düzəlmək idi. Batində etdiyi böyük xiffətdən dolayı, özü söyləyən, bir vərəm əmələ gətirmiş, günbə-gündən dəruni xəstəlik çəkmiş bir insan kimi geri gedib və axırı qaraciyər naxoşluğuna giriftar olub, çox zəhmət çəkdikdən sonra xudanın rəhmətinə vasil olur. Naxoşluğun şiddətli zamanında mən söylədim ki, Sabir əfəndi, nə üçün özünü gözləməyib hər şeydən ötrü bu qədər qüssə və xüffət etdin ki, axırda belə naxoşluğa giriftar oldun? Mənə cavabı bu rübai oldu:

 
Arizi qəmlər əlindən ürəyim şişmiş idi,
Zənn edirdim edəcəkdir ona çarə ciyərim.
Bəxti-mənhusimə bax, mən bu təmənnadə ikən,
Başladı şişməyə indi üzüqarə ciyərim.
 

"Yaşıl yarpaqlar" kitabı, 1922

H. Mahmudbəyli^[9]
Uzaq keçmişlərdən əski xatirələr

Qırx beş-qırx yeddi il bundan əvvəl Şamaxı şəhərində oranın ziyalıları və zənginlərinin təşəbbüsü ilə bir məktəb açılmışdı. Məktəbin idarəsi mərhum Hacı Seyid Əzimin öhdəsinə buraxılmışdı. Məzkur məktəb Azərbaycan və farsi olmaq üzrə iki şöbədən ibarət idi…

Burada çocuqlar ilə hesab, coğrafiya və qismən tarix dəxi keçirilirdi. Müdirin səyi və fəaliyyəti sayəsində məktəb müntəzəm və gözəl şəklə girmiş; dərslərinin düzgün və müntəzəm getməsilə məktəb az zaman içində gərək mütə-şəbbüslərin, gərək sairlərinin diqqətlərini cəlb ilə etibarlarını qazanmağa müvəffəq olmuşdu. Seyidin yaxın dostlarından beş-altı nəfər tərəfindən məktəbin ziyarət edilməyən günü yox idi.

Gələnlər saatlarla son siniflərdə otururlar, Seyidin gözəl bir tərzi-tədris ilə verdiyi fars dərslərini dinlərlər; çocuqların cəld və çapuq cavablarilə maraqlanırdılar. Məktəb çocuqları arasında ən çox diqqəti cəlb edən zəki və cəld çocuq Sabir idi.

Bütün yoldaşlarından yaşca kiçik, bədəncə qayət zəif olan Sabir dinc, sakit və olduqca zəki və cəld idi. Nəhayətsiz zəkavətli, məqul və gözəl cavabları ilə çocuq Sabir dinləyənləri heyrətə gətirirdi.

O zaman farsi lisanı Sədinin "Gülüstan" kitabı ilə keçilirdi. Mərhum Seyid Əzim yeri düşdükcə fars lisanındakı parçaların nəzmən tərcüməsini Sabirdən tələb edirdi. Bu mini-mini tərcümələr olduqca gözəl və ahəngdar çıxırdı.

Müəllim Seyid Sabirdə böyük istedadın gizləndiyinə qane idi və onun üçün də müxtəlif və mütəəddil vəsaitlə çocuq Sabirin ruhunda mövcud məşəli yandırmağa çalışırdı. Mərhum Seyid Sabir haqqında yanılmayırmış. Fəqət çocuq Sabirin böyük şairliyinə şahid olmasına vaxtından irəli ölümü müsaidə etmədi. İştə azərbaycanlıların ruhlarından doğan tərənnümləri öz "Hophop" unda avamdan tutmuş ziyalılaradək oxunacaq və anlaşılacaq sadə dillə tərənnüm edən Sabir haqqında pək qısaca xatirə…

"Sabir” kitabı, 1924