Mirzə Ələkbər Sabiq haqqında xatirələr

Cəlil Məmmədquluzadə
Al gəldi, molla əmi^[10]

I

"Molla Nəsrəddin"in birinci ilinin birinci nömrəsində "Molla Nəsrəddin" şivəsinə yarayan müzhik şeirlərindən bir nümunə çap olunmuşdu: "Lisan bəlası".

 
Ey dil, dəxi dinmə və sükut et, səni tarı,
Lal ol və danışma!
Sal başını aşağa və heç baxma yuxarı,
Mal ol və danışma!
 

və i.a.

Necə ki məlumdur, bu şeiri yazan əsla şair deyildi. Bu bir nümunə idi ki, bunu birinci nömrədə dərc etməkdə biz həqiqi "Molla Nəsrəddin" şairini axtarırdıq. Biz Sabiri və Məşədi Sijimqulunu axtarırdıq.

Bir tərəfdən birinci nömrəmizi şeir babətindən yarımçıq buraxmaq istəmirdik və digər tərəfdən də Sabirin və Məşədi Sijimqulunun dünyada varlığından xəbərdar deyildik. Əlimizdə də bu bir neçə yalançı şeir parçalarından qabil bir şey yox idi.

Ancaq bunu deyə bilərik ki, öz-özlüyündə naçiz bu şeirlər çox böyük nəticəyə səbəb oldu: Şirvan torpağında, qazı Hacı Məcid əfəndi kimi canavarın qorxusundan sabun tiyanı dalında gizlənən Ələkbər Sabirin əlinə "Molla Nəsrəddin"in həmin birinci nömrəsi çatır, oxuyur.

– Pəh, pəh, pəh! Maşallah! Qələmi ver mənə, ay arvad, sən də qapıları bərk bağla! Məni soruşan olsa, de ki gedib sabun satmağa. Məbada Hacı Məcid əfəndinin müridləri və qoçuları xəbərdar olalar! Yoxsa məni səngsar edərlər. Al gəldi, Molla əmi:

 
Bilməm nə görübdür bizim oğlan oxumaqdan?!
Dəng oldu qulağım!
Jurnal, qəzetə, hərzəvü-hədyan oxumaqdan,
İncəldi uşağım!
Ağlın aparıb bəs ki, baxır gündə qarayə,
Yarəb, nə həmaqət!
Söz etməz əsər, çarə qalıb indi duayə,
Tədbir elə, övrət!
 

və i.a.

Yenə:

 
Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir indi,
Fəhlə də özün daxili-insan edir indi!
 

Hə! Necə oldu "Molla Nəsrəddin"in "Lisan bəlası"nın şairi?

Səsini xırp kəsdi və kəsməkdən savayı özgə bir əlacı yox idi. O səbəbə ki, Sabir mərdi-mərdanə özünü tulladı "Molla Nəsrəddin" meydanına və elə bir nərilti və gurultu ilə dalbadal yazmaqda davam etdi ki, hətta bəlkə özünə bərabər olan Məşədi Sijimqulunu da xeyli bir vaxt sükutda saxladı və elə yadıma gəlir ki, Sabirin "Molla"-da zühurundan ta il yarıma qədər Məşədi Sijimqulunun mənzum əsəri idarəmizə gəlib çatmadı.

"Sijimqulunaməyə” müqəddimədən, 1927

II. Sabir barəsində xatiratım

"Molla Nəsrəddin" məcmuəsi 1906-cı ilin aprel ayının yeddisində nəşrə başlayanda biz Sabiri tanımazdıq və Sabir adlı şairin varlığım eşitməmişdik. Əgər bizim şivəmizə yaraşan belə bir ləzzətli şairin dünyada olduğunu zənn etsə idik, birinci nömrəmizi onun qələmi ilə bəzəməmiş meydana qədəm qoymazdıq.

Sabirin birinci şeiri idarəmizə haman vaxt gəlib çatmışdı ki, yeddinci nömrəni paylayıb səkkizincini hazırlamaqdaydıq.

Belə məlum olur ki, qiymətli şairimiz yeddinci nömrədə "Niyə mən dərsdən qaçdım" sərlövhəli məqaləni oxuyub, bu barədə uşağın atasına haman kinayəli cavabı yazır ki, biz onu səkkizinci nömrədə çap etmişik:

 
Ol gün ki sənə Xaliq edər lütf bir övlad,
Olsun ürəyin şad!..
 

Bundan belə məlum olur ki, əziz yoldaşımızın məcmuəmizə gəlib çatan birinci əsəri həmin indi qeyd etdiyimiz mənzumədir və yeri düşübkən, lazım bilirəm Sabirlə maraqlananlara iqrar edəm ki, məcmuəmizin dördüncü nömrəsində dərc olunan və hər "Hophopnamə"yə daxil olan "Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var"adlı mənzuməni ki, bu saat camaatımız onu Sabirə isnad verir, Sabirin olduğunu mən inkar edirəm:^[11] Əvvəla o səbəbə ki, həmin mənzumənin əl yazısı Sabirin xətti ilə yazılmamışdır; ikinci dəlilim budur ki, şeir özü, necə ki şeir ustaları mülahizə edə bilər – bir qədər zəifdir və bəhər surət Sabirə yaraşmır. Burada Sabir şivəsi və Sabir ruhu görünmür. Mənim haman nəzəriyyəmin əksini bircə şairin dəst-xətti təsdiq edə bilər, əgər bir kəsdə varsa, zühura çıxmağı arzu olunur.

Necə ki yuxarıda ərz olundu, Sabiri biz qabaqlarda tanımazdıq və haman söylədiyimiz birinci əsəri Tiflisdə mətbəəmizə gətirən bir naməlum cavan oğlan oldu. Bu adam paket içində məktubu verir yoldaşım Ömər Faiqə və qaçıb gedir. Faiq bir tərəfdən təəccüb edir və bəlkə də o məktubu bədxahlar tərəfindən bizə təhdid və söyüş zənn edir.

Demə o, söyüş əvəzində haman dəyərli mənzumə imiş:

 
Ol gün ki sənə Xaliq edər lütf bir övlad,
Olsun ürəyin şad!..
 

Bəli, çap elədik, ancaq bəs bunu yazan kim? Ay yoldaş Faiq, niyə qaçdı o zalım oğlu, kimdir onu göndərən? (Çünki əsər imzasız idi, "Hophop"imzasını idarəmiz qoydu).

Aha! Bir-iki həftə keçməmişdi, haman naməlum oğlan yenə mətbəəmizə bir paket gətirir və Faiqə verir. Yenə qaçır gedir. Bu dəfə də paketin içindəki sovqat – atanın dərs oxuyan oğlundan gilayıdır:

"Bilməm nə görübdür bizim oğlan oxumaqdan"ki, məcmuəmizin 11-ci nömrəsində dərc olunubdur.

"Aman günüdür, Faiq yoldaş, tap o zalım oğlunu". "Taparam, taparam, səbr et, yoldaşım, bir də gəlsə buraxmaram".

Elə ki bir həftə də ondan sonra haman oğlan yenə o minval ilə əlində paket gəlir mətbəəyə və paketi qoyur, istəyir qayıda, yoldaşım Faiq bu dəfə düşür onun dalınca və aparır çıxardır erməni bazarında şamaxılı Şeyxovların xəlçə mağazasına.

Şeyxovlar qabaqca mətləbi açmaq istəmirlərmiş, ancaq Ömər Faiqin təkidi ilə məsələni açırlar – ancaq bu şərtlə ki, söhbət buradaca qalsın.

Demək, biçarə Sabir mühitin şəraitini mülahizə etmək babətindən "Molla Nəsrəddin"də öz iştirakını nəhayət dərəcədə gizli tutmaq istəyirdi və xeyli bir zaman elə də olur və bu səbəbdən də bizim ona verdiyimiz "hophop" təxəllüsünü sonralar özü dəyişib müxtəlif imzalar qayırdı.

Həmin müxtəsər məqaləmizə bu bir neçə cümləni də artırmaq istərdik.

Sabir bu təxəllüs altında bizim şairimiz deyil, Sabir – eyni səbr və təhəmmül sahibi – dindar bir şairin təxəllüsüdür ki, dünyanın cövr və cəfasına, insanların günah və məsiyətinə mütəhəmmil olub yaxşı dünyanın intizarında qalır ki, bu da iman və etiqad əhlinin qismətidir.

Biz, necə ki ərz olunub, Mirzə Ələkbər Sabir təxəllüslü şair bilmirdik. Onun üçün də "Hophopnamə" kitabında Sabirin "Sabir" təxəllüsü altında yazılarının dərcini görəndə ona əfsus etdik ki, "Daş qəlbli insanları neylərdin, ilahi"kimi bir mənzuməyə (səhifə 174)^[12] Hacı Məcid Əfəndizadənin vəfatı münasibətilə Sabirin çox yanıqlı və mütəəssir qəsidəsi dərc olunub (313-cü səhifə).

Onun üçün mən həmən vaxt "Sabir" ləfzini bir yanda görəndə və eşidəndə belə bir xəyalata cumuram: nə üçün dünya belə qurulubdur ki, gün ləkəsiz olmayır və qızılgül tikansız bitməyir? Və bəlkə həmin dünya qanununun təsirindəndir ki, "Hophop"kimi ən qiymətli və nadir bir şairimizin gülkarlığının içinə dindarlıq sarmaşıqları da gəlib qarışaydı gərək.

"Sabir kütübwanasının 10 illiyi" kitabı, 1929

Əli Nəzmi^[13]
Xatirələrimdən

"Molla Nəsrəddin" məcmuəsi nəşrə başlamış və beş-altı nömrə yayılmışdı.

Bir gün Ömər Faiq mətbəədə çalışarkən ("Molla Nəsrəddin" in idarəsilə mətbəə bir yerdə deyildi, araları çox uzaqdı) mətbəəyə bir çocuq gələrək kiçik bir məktub təqdim etmiş və dərhal qayıdıb getmişdi. Bu kiçik çocuq tərəfindən təqdim edilən məktub Faiqi dərhal maraqlandırdı. O, məktubu açdı və heç gözləmədiyi bir halda məktubun gözəl, səlis və həzli bir parça şeirdən ibarət olduğunu gördü. Faiq çocuğu axtardı, çocuq yox idi. Mətbəədən bayıra atıldı, fəqət çocuq harada… o çoxdan getmişdi.

Bəs necə olsun? Şairi necə tapmalı? Çox düşündükdən sonra gələn həftəni gözləməyi və haman postaçı çocuq bir də gələrsə, onun vasitəsilə şairi tapmağı qət edirlər.

Şeiri sevə-sevə çap edirlər. Şairin özü imza atmadığından imza yerində "Hophop" qoydular.

O biri həftə yenə Faiq mətbəədə çalışırkən, naməlum postaçının gəldiyini gördü. Uşaq məktubu təqdim edən kimi yenə qayıdıb getmək istədi. Artıq Faiq fürsəti fövtə verməyərək uşağı təqibə başladı. Ən axırda uşaq bir ticarətxanaya daxil oldu. Faiq də onun arxasınca içəri girdi. Faiqin əski dostu olan maarifpərvər Şamaxı tacirlərindən Səmədov^[14], Faiqi görər-görməz ayağa qalxıb onu məmnuniyyətlə qarşıladı. Onlar çoxdan bəri görüşmədiklərindən bu təsadüfdən çox şad oldular.

Səmədov üzünü Faiqə tutaraq dedi:

– Nə əcəb ticarətxanaya təşrif buyurmusunuz?

Faiq indicə ticarətxanaya girən çocuğu göstərərək, onun kim olduğunu və məcmuə üçün gətirdiyi şeirlərin kim tərəfindən yazıldığını bilmək istədiyini söylədi.

Səmədov gülərək dedi:

– Bu uşaq bizim uşaqlardandır. Şeirlər isə Şamaxılı şair Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadənindir. Özünüzə məlum olduğu kimi Şamaxı bir mövhumat yuvasıdır. Buranın molla və əfəndiləri bütün ruhani qisminin ən mürtəcelərindəndirlər. Sabir çox qorxduğundan məcmuəyə yazdığı məktubları idarənin adresinə yaza bilmir, qorxur ki, bəlkə postaxanada da Hacı Məcid əfəndinin müridlərindən olar və Sabirin "Molla Nəsrəddin"adresinə məktub göndərdiyini görüb Hacı Məcid əfəndiyə xəbər verər. Buna görə Sabir məktubları bizim adresimizə göndərir. Çünki bizim adımıza göndərilən məktublar Şamaxıda ruhanilərin və onların müridlərinin nəzər-diqqətini cəlb etmir.

Bundan sonra "Molla Nəsrəddin" idarəsi arasıkəsilmədən, hər həftə Sabirdən şeirlər alırdı. Bu şeirlər məcmuədə çap olunduqda məcmuənin alıcıları çoxalır, tirajı da artırdı. Buna görə də "Molla Nəsrəddin" idarəsi Sabirə çox az bir zəhməthaqqı – ayda onca manat pul göndərirdi. Bu pul Səmədov vasitəsilə ona çatdırırdı.

Sabirin şeirləri və yaradıcılığı barədə yazmayacağam. Onun əsərlərini oxumayan və onu tanımayan yoxdur.

Sabir xəstələnib müalicə üçün Tiflisə gələndə Mirzə Cəlil onu öz evində qonaq saxlayırdı… Möhtərəmə Həmidə xanım (Mirzənin rəfiqəsi) üç-dörd yüz manata qədər hörmətli şairimizə xərc qoymuşdu.

Mirzə Cəlil gülə-gülə söhbət edir və deyirdi: "Bizim evimizdə əvvəllərdə də səliqə yox idi. Sabir evdə xəstə yatanda da biz ona, çox sevdiyi çayı belə səliqə ilə və doyunca yetirə bilmirdik. Ona görə bir gün çox çaysız qaldığından belə zərifanə bir beyt inşad edərək oxudu:

 
Molla samavarından dərda, həzar dərda,
Bir istəkanı indi, bir istəkanı fərda.
 

Ey… kaş Sabir indi yaşayaydı, qayğıkeş firqəmizin və hökumətimizin şairlərə və ümumiyyətlə yazıçılara necə qiymət verdiyini görəydi.

"Ədəbiyyat qəzeti”, № 18. 16 iyul, 1936