Loe raamatut: «Damda dəli var»

ƏZİZ NESİN

DAMDA DƏLİ VAR

h e k a y ə l ə r

Əziz Nesin

Türk satirik ədəbiyyatının ustad yazıçısı Əziz Nesin, dövrünün problemlərini ciddi şəkildə işıqlandırıb, çağdaş türk satirik ədəbiyyatının dünya miqyasında təmsilçisi olub. Əsl adı Məmməd Nüsrətdir.

Əziz Nesin təhsilinə İstanbul Qanuni Sultan Süleyman liseyində başlayıb. 1935-ci ildə Qülləli Hərbi liseyini, 1937-ci ildə Qara Hərb məktəbini, 1939-cu ildə də Hərbi Fənn məktəbini bitirib. Baş leytenant olduğu müddətdə “vəzifə və səlahiyyətlərindən suii-istifadə” ittihamı ilə ordudan qovulub (1944). Bir müddət baqqallıq, mühasiblik etdikdən sonra jurnalist fəaliyyətinə başlayıb. “Cumartesi” adlı jurnal çıxarıb. ABŞ-ın Türkiyəyə göstərdiyi yardımın məqsədlərini tənqid edən “Hara gedirik?” adlı yazısına görə, 12 avqust 1947-ci ildə on ay ciddi rejimli həbs, üç ay on gün Bursada “əmniyyəti-ümumiyə nəzarəti” altında sürgün cəzası alıb. “Əziznamə” adlı kitabına görə, 1950-ci ildə yenidən həbs edilib. Elə həmin il Corc Politzerin “Marksist fəlsəfə dərsləri” adlı kitabının ön sözünün bir hissəsini tərcümə edib “Başdan” jurnalında yayımladığı üçünsə bir il dörd ay həbs cəzasına, İstanbulda “əmniyyəti-ümumiyə nəzarəti”nə məhkum edilib. Həbsdən çıxdıqdan sonra 1951-ci ildə kitab mağazası, daha sonra fotostudiya işlədib. Ədəbi fəaliyyəti ərzində 100-dən çox ləqəbdən istifadə edib.

1972-ci ildə Çatalcada kimsəsiz uşaqları oxutmaq məqsədini daşıyan “Nesin” Vəqfini yaradıb və kitablarının bütün gəlirini bu quruma bağışlayıb.

Mövzularını gündəlik həyatın içərisindən, qəhrəmanlarını xalqdan seçir, geniş xalq kütləsinin problemlərini böyük ustalıqla dilə gətirirdi.

Əziz Nesin “Qadın olan kişinin xatirələri” (1955), “Düyünlü dəsmal” (1955), “Qol kralı” (1957), “Kişi Səbahət” (1957), “Saçqıran” (1959), “İndiki uşaqlar möcüzədir” (1967), “Yaşar nə yaşar, nə yaşamaz” (1977), “Yeganə yol” (1978) romanları, “Geriyə qalan” (1953), “İt quyruğu” (1955), “Damda dəli var” (1956), “Dəlilər boşandı” (1957), “Məhəllə(nin qisməti)” (1957), “Məmləkətin birində” (1958), “Mahmud və Nigar” (1959), “Ah biz eşşəklər” (1960), “Yüz lirəyə bir dəli” (1961), “İnsanlar oyanır” (1972), “Hamının iş-gücü var” (2005), uşaqlar üçün “Monoloqlar” (1949), “Borclu olduqlarımız” (1976), “Mən də uşaq idim” (1979) və digər əsərlərin müəllifidir.

DAMDA DƏLİ VAR

Bütün məhəllə ayağa qalxdı:

– Damda dəli var!

Küçə başdan-ayağa dəlinin tamaşasına yığılanlarla dolmuşdu. Əvvəlcə polis bölməsindən, sonra polis şöbəsindən polislər gəldi. Ardınca təcili yardım yetişdi.

Dəlinin anası:

– Balam, oğlum, düş aşağı!.. Nolar, oğlum, düş aşağı!.. – deyə yalvarırdı.

Dəli də aşağıdakılara:

– Muxtar qoymasanız, özümü aşağı atacağam! – deyirdi.

Özünü atmağa hazırlaşan dəlini tuta bilmək üçün xilasedicilər xilasetmə yelkənini açdılar. Doqquz xilasedici ucundan tutduqları xilasedici yelkəni binanın ətrafında fırlatmaqdan qan-tərə batmışdı.

Rəis:

– Xahiş edirəm, düş aşağı, qardaş! – deyə həm qorxutmağa çalışaraq həm də yumşaq səslə dəlini aldatmağa çalışırdı.

– Muxtar qoyun, düşüm! Yoxsa özümü aşağı ataram.

Yalvar-yaxar, hədə-qorxu – heç biri fayda etmədi.

– Ay qardaş… Düş aşağı!

– Bunlara bax!.. Məni aşağı düşürtməkdənsə, siz yuxarı çıxın…

Kütlədən biri oradakılara:

– Gəlin deyək ki, “Səni muxtar qoyduq”, – dedi.

Başqa biri:

– Olmaz e-e-e, – etiraz etdi, – dəlidən də muxtar olar?

– Allah, Allah! Həqiqətən muxtar qoymayacağıq ki…

Çəliyinə söykənmiş bir qoca:

– Olmaz, – dedi, – Həqiqətən, heç zarafata da olmaz.

– Bəlkə düşər…

– Düşməz. Bunları tanıyıram. Bir dəfə yuxarı çıxdılarsa, daha düşməzlər.

– Hələ bir dəfə aşağı düşsün, sonrası asandır!

– Düşməz!

Aşağıdan biri:

– Səni muxtar qoyduq! – deyə qışqırdı, – Di, düş aşağı!

Dəli oynamağa başladı:

– Düşmürəm! Şəhər məclisinə üzv seçməsəniz, özümü aşağı atacağam.

Qoca ətrafındakılara:

– Nə oldu, sizə demədim?

– İstədiyini edək.

– Nə etsəniz, düşməyəcək. İnsan bir dəfə dama çıxacaq qədər ağlını itirdisə, daha aşağı düşməz.

Rəis:

– Qoyduq, – dedi, – səni şəhər məclisinə üzv elədik. Qardaş, di düş aşağı, yoldaşlarını gözlətmə!

– Düşmürəm! Bələdiyyə sədri qoyun, düşüm!

Qoca:

– Gördünüz, – dedi, – vaxtında lazım idi. İndi heç düşməz.

Tər içində qalan xilasetmə komandiri yenə dilləndi:

– Tutaq ki, bələdiyyə sədri qoysaq, nə olacaq? Qoyaq.

Sonra iki əlini ağzına boru kimi tutub yuxarı səsləndi:

– Düş, qardaşım! Səni bələdiyyə sədri qoyduq, düş, vəzifənə başla!

Dəli oynayaraq:

– Düşmürəm, – dedi, – bir dəlini bələdiyyə sədri qoyanların arasında nə işim var? Düşmürəm!

– Bəs nə istəyirsən?

– Nazir qoysanız, düşərəm!

Aşağıdakılar qısa mübahisədən sonra:

– Yaxşı, – dedilər, – səni nazir də qoyduq! Di düş aşağı! Düş… Hamı səni gözləyir.

Dəli əlini burnuna aparıb lağ etdi:

– Düşmürəm! Dəlini nazir qoyanların arasına heç düşərəm?!

– Qardaş, səni nazir də qoyduq, digər nazirlər səni gözləyir. Di düş!..

– Əfəl-zadam? Düşüm, məni dəlixanaya salasınız?! Düşmürəm!

Qoca:

– Boş yerə çalışmayın, düşməz! – dedi, – Bu dəliləri çox yaxşı tanıyıram. Sizi də nazir qoysalar, düşmək istəməzsiniz.

Dəli bar-bar bağırdı:

– Baş nazir qoymasanız, mənlik deyil, özümü atacağam.

– Qoyduq!.. – deyə qışqırdılar, – Səni baş nazir qoyduq.

Qoca:

– Düşməz, – dedi.

Dəli yenə oynamağa başladı. Sonra da:

– Kral qoyun, düşüm! – dedi, – Kral qoymasanız, özümü atacağam.

Qocanın dedikləri düz çıxırdı. Ona müraciət etdilər:

– Nə deyirsiniz? Kral qoyaqmı?

Qoca:

– İş işdən keçib, – dedi, – daha nə deyirsə, etməyə məcbursunuz. Artıq necə də olsa, baş nazirdir.

– Səni kral qoyduq, – deyə qışqırdılar, – yaxşı, görək, daha düş!

Damda oynayan dəli:

– Düşmürəm! – dedi.

– Nə istəyirsən? Kral da seçildin!

– E-e-ey!.. Düşmürəm… İmperator qoyun, düşüm, yoxsa özümü atacağam.

Qoca:

– Atar, – dedi.

– Qoyduq! – deyə bağırdılar, – Səni imperator qoyduq. Di düş aşağı!

Dəli:

– Sizin kimi gicbəsərlərin arasında mənim kimi imperatorun nə işi var?

– Bəs nə istəyirsən? De, onu edək. Düş də, ay qardaş!

Dəli:

– Mən imperatoram? – soruşdu.

Aşağıdan qışqırdılar:

– İmperatorsan!

– Madam ki imperatoram, ürəyim istəsə, düşərəm, istəməsə, yox. Düşmürəm də-ə!

Rəis əsəbiləşdi, “Atılırsa, atılsın e-e! Bir dəli azalar dünyadan!” – düşündü. Düşündü, amma başına iş gələ bilərdi.

Xilasetmə komandiri qocadan:

– İndi nə edəcəyik? –soruşdu, – Bu dəli heç cür aşağı düşməz?

– Düşər.

– Necə?

– Qoyun, mən düşürüm!..

Hamını qocanın dəlini necə aşağı düşürəcəyi maraqlandırırdı. Qoca damdakı dəliyə:

– İmperator həzrətləri! – deyə qışqırdı, – altıncı mərtəbəyə baxmaq istərdinizmi?

Dəli xeyli ciddi:

– Yaxşı, – dedi.

Dama açılan deşikdən içəri girdi. Pilləkənləri düşdü. Altıncı mərtəbə pəncərəsindən camaata boylandı.

– Zati-aliləri! Beşinci mərtəbəyə çıxmaq istərdinizmi? soruşdu.

– Çıxaram!

Hamı təəccüb içində idi. Dəli beşinci mərtəbəyə düşmüşdü.

– Hörmətli əfəndimiz, dördüncü mərtəbəyə çıxmaq ürəyinizdən keçirmi?

– Əlbəttə!..

Dəli üçüncü mərtəbənin pəncərəsində idi. Artıq damdakı kimi oynamırdı. Davranışında qəribə kral ciddiyyəti vardı.

– Möhtərəm imperatorumuz, ikinci mərtəbəyə çıxmaq sizin üçün maraqlıdırmı?

– İstəyirəm.

İkinci mərtəbəyə də düşdü.

– Zati-aliləri, birinci mərtəbəni görməyi arzu edərsinizmi?

Dəli birinci mərtəbəyə düşdü, oradan da küçəyə çıxdı, artıq camaat arasında idi. Düz qocanın yanına gəldi. Əlini qocanın çiyninə qoyub:

Sənin də dəli olduğun məlum olur ha… – dedi, – Dəli dəlini yaxşı başa düşər.

Sonra rəisə:

– Gəl, görüm, gəl, əl-qolumu bağlayıb dəlixanaya göndər. Dəliylə necə rəftar etmək lazım olduğunu öyrəndin?

Dəlini apararkən təəccüblənmiş kütlə qocanın ətrafına toplaşdı.

– Ata, necə etdin bu işi?

Qoca:

– Eeehhh… – dedi, – Asan deyil, əlli il siyasət içində yoğrulmuşuq, – sonra ah çəkərək əlavə etdi, – Ah, ah! İndi ayaqlarımda təpər olsa, mən də dama çıxardım, özü də heç kimsə aşağı düşürə bilməzdi.

İŞİNİZ OLDU!

Məşhur siyasətçilər gələcəkdi. Əvvəllər olduğu kimi, bir-iki kəlmə danışıb gəlmələri ilə getmələri bir olmurdu. Kənd-kənd gəzir, qəsəbə-qəsəbə dolaşırdılar. Siyasətçilər bu gəzintiyə çıxmamışdən əvvəl partiya qərərgahında xeyli mübahisə etmişdilər. Aralarından ən təcrübəlisi:

– Yoldaşlar, – demişdi, – aramızda necə danışırıqsa, xalqla da elə danışırıq. Meydanlarda tribunaya çıxıb necə gəldi, nitq söyləyirik. Xalq bizi başa düşür, ya düşmür, heç nəzərə almırıq. Bu çox yanlışdır. Xalqın partiyamızdan soruşub öyrənmək istədiyi şeylər var. Bunlara bir-bir cavab verməliyik. İqtidara gələndə nələr edəcəyimizi xalq öyrənməlidir.

Bu fikir çox münasib hesab edildi. Partiya natiqləri kürsüyə çıxıb öz bildikləri kimi danışmayacaqdılar. Xalqın soruşduqlarına onların başa düşəcəyi dildə cavab veriləcəkdi. Amma bu göründüyü qədər asan iş deyildi. Kürsüyə çıxıb necə gəldi danışmaq asan idi. Amma sualları, hər soruşulanı cavablandırmaq çətin iş idi. “Kəndli” deyib adiləşdirmək olmaz, o necə gözüaçıq və hiyləgərdi! Elə şey soruşar ki, adamı “hop” deyib yerində oturdar, partiyanın o bölgədəki etibarı iki qəpiklik olar. Buna görə də gəzəcəkləri yerlərdə xalqın soruşa biləcəyi bütün sualları əvvəlcədən ölçüb-biçdilər. Bir iqtisad elmləri doktoru, bir hüquq professoru, bir maliyyə mütəxəssisi, bir ali təsərrüfat mühəndisi, bir də təhsilini Amerikada almış həkim – beş nəfərlik səfər heyəti quruldu. Artıq xalq nə soruşarsa-soruşsun, bu beş seçilmiş adam ən çətin sualları belə, partiya nizamnaməsinə görə cavablandıra bilərdilər. Partiyanın təşkilatı olan hər yerə bu təbliğat heyətinin gələcəyi, natiqlərin əvvəllər olduğu kimi, tribunadan nitq söyləməyəcəyi, yalnız xalqla söhbətləşəcəyi elan edildi.

“M…”lilər bu xəbərə xeyli hirsləndilər. Danışmaq, sual vermək nə deməkdir? “M…” rayonun başçısı, partiya üzvü olan həmyerlilərinə:

– De, görək, – dedi, – indi nə olacaq? Yeni ixtira edib bizim bu partiya? Əvvəllər gəlirdilər, qışqırıb bağırırdılar, yarı anlayar, yarı anlamazdıq, əl çalar, “Yaşa” deyərdik, çıxıb gedərdilər. İndi nə olacaq? Onlarla kim danışacaq, nə soruşacağıq? Tutaq ki, bir şey soruşduq, onların dediyini kim anlayıb kim izah edəcək?

Manufakturaçı Səlim ağa:

– Sən, onlardan soruşacaqlarımıza fikir vermə, – dedi, – Söz sözü çəkib onlar da bizdən bir şey soruşsalar, necə olacaq? Burada bu qədər partiya üzvü var. Hamının içində biabır olarıq…

Rayon təşkilatının sədri:

– Tapdım! – dedi, – asanını tapdım, ortaya çıxıb hər sözə qarışmaq yoxdu. Gələnlərlə kimin danışacağını əvvəldən bilək. Yaxşımı?

Hamı:

– Yaxşı! – dedi.

– Kim danışacaq? Özünə güvənən çıxsın ortaya!

Könüllü çıxmadıqda başçı bərbər Osmana:

– Zəncirbənd Osman, – dedi, – niyə dayanmısan? Sabah axşam cəh-cəh vuracaqsan, budur, vaxtın gəldi. Çıx ortaya!

Bərbər Osman:

– Bizə söz düşməz, ağa, – dedi, – bizdən əvvəl gələn yaşlılar var.

Heç kim bu işi üzərinə götürmək istəmirdi. Axırda başçı xırdavatçı Salehə:

– Bu işi etsən-etsən, elə sən edərsən, Saleh Çavuş, – dedi.

Xırdavatçı Saleh qollarını qaldırıb:

– Təkbaşıma altından çıxa bilmərəm, – dedi, – Nuri əfəndi də gəlsin…

Partiya üçün kəndlilərlə danışmaq, onların hər sualına cavab verə bilmək necə çətin idisə, burada da onlardan nələrsə soruşmaq üçün xırdavatçı Saleh Çavuşla Nuri əfəndi seçildi.

Sədr:

– İndi mənə yaxşıca qulaq asın ki, – dedi, – başqa partiya üzvlərinin qarşısında biabır olmayaq. Hamısı bura yığışacaq. Onların yanında gördünüz ki, bir sözü başa düşmürsünüz, heç nə anlamamış kimi davranmayın. Guya başa düşmüş kimi danışın. Sonra onların danışdıqlarını çevirin, təkrar olaraq camaata danışın.

Ertəsi gün partiya mərkəzindən göndərilən beş nəfərlik heyət qəsəbəyə gələcəkdi. Saleh Çavuş da, Nuri əfəndi də bu gələnlərdən nələr soruşacaqlarını ağıllarında götür-qoy etmiş, bir-bir əzbərləmişdilər.

Saat onda stansiyadan gələn dörd avtomobil “M…” qəsəbəsinə girdi. Beş siyasətçi onları stansiyada qarşılayan partiya üzvləri ilə partiya binasına girdilər. Çaylar, qəhvələr içildi. Nahardan əvvəl çıxış etmək istəyirdilər. Hüquq professoru olan siyasətçi dedi:

– Mitinq qadağan olduğundan yalnız vətəndaşlar qarşısında çıxış edəcəyik. Hara uyğundur? – dedi.

– Çayxanaya gedək.

Çayxananın içi də, bağçası da adamla dolu idi. Beş gülərüz siyasətçi gəlib çayxana masasında oturdu.

Həkim olan sözə başladı:

– Vətəndaşlar, bilirsiniz ki, mitinq qadağandır. Ona görə də tribunaya çıxıb nitq söyləməkdənsə, burada sizinlə dostcasına danışmağı daha uyğun hesab etdik. Nə istəsəniz, soruşa bilərsiniz. Suallarınıza cavab verməyə çalışacağıq.

Çayxanaya yığışanlar bu gözəl sözlərə sevindilər. Bərbər Osman Partiyanın rayon təşkilatının rəhbərinə dedi:

– Aman, ağa, heç gözümüzü qorxutduğunuz kimi deyilmiş. Bunlar da bizim kimi – sadə adam kimi danışırlar… Dediklərini başa düşürük.

– Dayan hələ, dayan… Hələ siyasətdən danışmağa başlamayıblar. Hələ tutsun siyasət damarları, bax, gör, başa düşülürmü nə dedikləri?

Xırdavatçı Saleh Çavuş ayağa qalxdı:

– İcazənizlə, bir şey soruşmaq istərdim: tutaq ki, işin başına keçdiniz, nələr edəcəksiniz?

Siyasətçilər bir-birinə baxdılar. Belə sualla qarşılaşacaqlarını çoxdan hesabladıqları üçün, cavabı da hazır idi.

Hüquq professoru olan partiya nümayəndəsi danışmağa başladı:

– Hər şeydən əvvəl bunu bildirmək istəyirəm ki, siyasi və ictimai müəssisələri demokratiya idealına görə inkişaf etdirəcək qüvvələr müxtəlifliyinə söykənən Qərb nümunəsinə uyğun konstitusiya hazırlamaq, ikinci məclis, konstitusiya məhkəməsi qurmağın vacibliyinin bütün millət tərəfindən başa düşülməsini istəyirik. Obyektiv əsaslara söykənərək hesablarda başqa siyasi partiyalar kimi, öz effektiv gücünə paralel hərəkət etməklə enerjiylə fəaliyyət göstərən partiyamız nəzarət və icra gücləri arasında hakim ola biləcək birləşməyə tərəfdar olduğunu bildirməklə, nə kimi cəhdlərlə milli iradəni tam, sağlam şəkildə istehsal edə biləcək üsullara sahib olduğunu proqramında göstərib.

Xırdavatçı Saleh Çavuş:

– Bu hissəni başa düşdük, – dedi, – Amma yenə bir çətinliyimiz var. Hamısı gözəl, yaxşı, bəs bu çəltik əkini necə olacaq?

Çayxanada hamı diqqətini cəmlədi. Qəsəbənin ən əhəmiyyətli məsələsi barədə sual verilmişdi. Bu partiya iqtidara keçsə, çəltik əkinini necə edəcəkdi?

Bu sual iqtisad elmləri doktorunun sahəsi olduğu üçün, o sözə başladı:

– Sizə bu məsələni kifayət qədər açıq və elmi olaraq izah edim. Tarazlıq yaratmaqdan dolayı bizim üçün iqtisadi siyasət zəruridir. Bundan da məlumdur ki, xarici aləmlə münasibətimizdəki ciddiliyi, realizmdən uzaq nikbinliklə mütaliənin tipik nümunəsi də bu il içində ixracatımızın bir milyard iki yüz milyon dollara çatdığı halda, 1953-cü ilin aylıq ixracat məbləği doxsan iki milyondur. Buna görə də köçürülə bilməyən borclarımızın dondurulması lazım gəldiyini, əlbəttə, başa düşürsünüz.

Rayon sədri xırdavatçı Saleh Çavuşun gözünün içinə baxdı. Xırdavatçı Saleh Çavuş dedi:

– Başa düşməyinə düşürük, qədərini də anlayacaq qədər deyilik yəni?

İqtisad elmləri doktoru:

– Güman edirəm ki, vəziyyəti yaxşı izah edib vətəndaşlarımı başa sala bilirəm, – dedi.

Nuri əfəndi camaata tərəf çevrilərək:

– Yəni, həmyerlilər, – dedi, – Bəy demək istəyir ki, sizin işiniz olacaq. Çəltik də olacaq, hər şey də…

Saleh Çavuş bildirdi:

– Anlamadığımız bir şey qaldı, əgər icazə verirsinizsə, onu da soruşum.

Həkim olan siyasətçi:

– Təbii ki, soruşun, – dedi, – bura suallarınızı cavablandırmaq, dərdlərinizə əlac qılmaq, partiyamızın nizamnaməsini başa salmaq üçün gəlmişik.

Nuri əfəndi soruşdu:

– Hər şey bir yana, nəhayət, burada orta məktəb tikiləcəkmi?

Bu dəfə sözü siyasətçi aldı:

– Bildirmək istərdim ki, parlamentar demokratiyanı ən yaxşı formada reallaşdırmaq üçün mədəniyyətin funksiyasını heç zaman unutmamalıyıq. Anqlo-sakson mütəfəkkirlərindən Tomas Hidlinin bu fikri çox ciddidir: “Kifayət qədər kritik hallarda hökumət orqanlarının avtomatik olaraq Sezarizm təmayülü ictimai siyasətin geniş koordinasiya mövqeyindəki rolunu pozmaqdadır”. Buna görə, azadlıq mücahidi Con Bolindanın da dediyi kimi, bir ölkənin daxilindəki sistemsizlik, elmi mütaliələri hesaba qatmadığı təqdirdə simvolik mövqe tutmuş olur. Yəqin ki, başa düşdünüz. Vətəndaşlar, soruşmaq istədiyiniz başqa şeylər varsa, çox xahiş edirəm, çəkinmədən soruşun.

Nuri əfəndi kəndlilərə:

– Başa düşdünüz də? – dedi, – O işiniz də həll olundu artıq… Yəni demək istəyir ki, orta məktəb bir dənə deyil, çox tikiləcək, lisey belə tikiləcək, deyir.

Saleh Çavuş çəkinə-çəkinə soruşdu:

– Çox sual verdik, bağışlayın. Bəs bu tütünün qiymətləri necə olacaq?

Maliyyə mütəxəssisi yerindən dilləndi:

– Sevə-sevə izah edərəm. Sərbəst rejim həqiqətən ortadan qalxmaq sürəti ilə fiziki nəzarətlər son dərəcə liberal parçalanma payına yer verən xarici ticarət rejiminin tətbiqinə imkan verməyib. Daxili müvazinətimizi qoruyan pul, maliyyə siyasətini ancaq bu arqument və funksiyalarla doğrulda bilərik. Satılmayan mallar yığını, dəstəklənən satış, qeydiyyatsız malların dəyərsizləşdirilməsi də hesaba qatılarsa, hər şey asanlıqla başa düşülər. Bu təqdirdə sizə verdiyiniz bu sualı da ən açıq dillə, elmi olaraq izah etmiş sayılıram. Deyəsən, başa düşülməyən məqam qalmadı.