Qafqaz günləri

Göründüyü kimi hərdən çoxarvadlılıq xeyirxahlıq sayılırdı.

İlin yarısını kənddə keçirdiyimizdən müsəlman həyatını yaxından görmək imkanım vardı. Bakıdakı əhalinin rus, erməni, gürcü, bir az da avropalı olsa da, kənd əhalisi ancaq müsəlmanlardan ibarət idi.

Allahın xeyir-duasını qazanmış bu kəndi mən lap çox sevirdim. Burada dərs azalır, azadlıq çoxalır, oynamağa, əylənməyə istədiyimiz qədər vaxt qalırdı. Həm də ki, burada bibim oğlanları və qızları ilə birgə olurduq, əntiqə uşaqlar idi, onlar haqqında sonra ətraflı danışacağam.

Yaz gələn kimi zəhləm gedən şəhər həyatından yaxa qurtarmağa tələsirdim. Elə may ayındaca Bakı isti, tozlu, dözülməz bir şəhərə dönürdü. Səfər hazırlığımız çox uzun çəkirdi, çünki kənddə altı aylıq qalırdıq.

Həmin vaxt bizdə hələ avtomobil yox idi, yolu yarıyacan qatarla, sonra faytonla gedirdik. Günəşli bir may səhərində ləng bir qatar bizi bütün qışı arzuladığımız kəndə tərəfə aparırdı. Həmin qatar gördüyüm ilk qatar olduğundan mənə təmtəraqlı və gözəl görünürdü. O, yola düşəndə xəbərdarlıq fiti çalır, sonra daş qayalı çölləri keçib, asta-asta irəliləyir, lazımi yerlərdə dayanır və nəhayət, tozlu, milçəkli son dayanacağa çatırdı. Buranın ətrafı neft mədənləri olduğundan hər tərəfdə buruqlar, çənlər görünürdü. Neft iyi aləmi bürüyürdü və mənim bu iydən xoşum gəlirdi. Bu havanı həvəslə udurdum. Neftçi qəsəbəsində doğulduğum üçün neft övladına çevrilmişdim və neftin iyi mənə ləzzət verirdi.

Naxışları gün işığında parıldayan iki fayton və oxşar adlı faytonçular – Zeynal və Zeyni kiçicik vağzalın qarşısında bizi gözləyirdilər. Onlarla görüşüb uca səslə salamlaşırdıq. Zeynalla Zeyni qayğıkeş ata kimi bizi süzür, keçən payızdan bəri xeyli boy atdığımıza sevinirdilər. Sonra bizi və yüklərimizi yerbəyer edir, faytonlar sürəti artırdıqca təkərlərin səsi buruqları araya almış divarlarda əks-səda verirdi. Zeynalla Zeyni danışa-danışa atları şallaqlayır, fayton qayalığı və təpəni aşıb bomboş çöllərin arası ilə irəliləyirdi. Biz köksümüzü ötürüb, "bu nə istidir, bu nə tozdur" deyə ufuldayır və iki saatdan sona isə hər şey dəyişirdi, yol elə əvvəlki kimi narahat idi. Uzaqdan yamyaşıl bir mənzərə, parıltılı, ətirli bir dəniz görünürdü. Füsunkar dənizə, hələlik boş düzənlikdəki yoldan tamaşa edirdik.

Dəniz bağların hündür divarları arasından görünürdü, divarların bu üzü isə boş idi. Bizim evin gül-çiçəkli bağçası görünəndə adam təəccüblənirdi ki, bu gözoxşayan yaşıllığa gələn yol istidən alışıb-yanan, ürəksıxan səhradan keçirdi. Faytonlar qovaqların araya aldığı yola çıxıb, mal pəyələrimizin, təsərrüfata işıq verən kiçik elektrik stansiyamızın, qoyun "mənzillərinin" (mən qoyun damına belə ad vermişdim) yanından ötüb evimizin qabağında yaraşıqlı pilləkənlərin qaşısında dayanırdı.

Kəndə gəlişimizin ilk anları mənə daha çox ləzzət verirdi; həmin vaxt çiçəklər, sanki daha iri, daha təravətli, daha ətirli görünürdü. Elə bil, hava sakit olanda da qovaqlar xışıl- daşırdı. Hovuzun suyu həmişəkindən şəffaf, səma isə həmişəkindən mavi görünürdü.

Mən buraya gələn kimi çox yerlərə baş çəkir, çox görüşlər keçirirdim. Təkcə heyvancığazlarla deyil, bitkilərlə də, daşlarla da görüşürdüm. Uşaqların çoxu kimi mən də hər şeyi canlı sanır, əşyalarla, ağaclarla söhbətləşirdim, hamının cansız saydığı əşyaların yanına qaçıb onlarla salamlaşırdım. Onlar mənim üçün cansız deyildilər və salamıma, elə bil, sadə bir dillə cavab da verirdilər. Bu cavabı eşitməyi bacarmaq lazım idi, həmin dili başa düşən az tapılardı. Hərdən fröyleyn Anna mənim bir ağacla, yaxud kötüklə söhbət etdiyimi görüb cəza verəcəyini bildirirdi. Mən də təəccüblənir, öz-özümdən soruşurdum: "Nə üçün axı?" Mənim gördüyüm aləmi böyüklərin görməməsini haqsızlıq sanır, onları kor hesab edirdim. Görə bildiklərimin bir hissəsini böyüklər heç görmür, bir hissəsini də dumanlı şəkildə təsəvvür edirdilər. Onlara həm yazığım gəlir, həm də acığım tuturdu.

Bağdakı kiçicik qovaqlardan başqa bütün qovaqlar mənim qardaşlarım idi. Kiçik qovaqlarla xasiyyətimiz tutmurdu; onlar çox gənc və höcət olduqlarından yola getmirdik. Qoca qovaqlar isə dostlarım idi və mənə hörmət edirdilər. Bibim oğlanları ilə oynayanda qovaqlara işimiz düşürdü. Yarpaqları dəmir yolu bileti kimi işlədir, iri budaqları qırıb özümüzə at edirdik. Bir az xırda budaqcıqlardan xalam oğlanları çubuq düzəldib, bizə hədə-qorxu gəlir; lap xırdaca qollarından isə çələng hörüb başçı seçdiyimiz uşağın başına qoyurduq.

Ən qoca qovaqlardan birini özümə baba sanırdım. Əcdadımın hələ əzəmətli olması fikri gizli idi. O özünün qovaq dilində xoş sözlər deyir, yarpaqlarının xışıltısı ilə məni ovundurur, ona öz fikirlərim haqda danışanda isə bütün yarpaqlarını şəkləyib diqqətlə qulaq asırdı. Onun mənə rəğbəti, nə sözlə, nə də hərəkətlə büruzə verilməsə də, insan rəğbətindən dözümlü idi.

Geniş üzüm bağındakı qumluqda boz qaya parçaları vardı. Həmin iri daşlardan birini özümə götürmüşdüm və mal bölgüsündə heç kimə güzəştə getməyən bibim oğanları da bununla razılaşmışdılar. Günəş mənim qayamı qızdırır və mən isti daşın üstündə uzanıb xoşallanır, özümü okean içində, qumlu bir yarımadada təsəvvür edirdim.

Bağımızın üzümlüyündə qoca bir üzüm tənəyi də vardı və mən onun qolları altında oturub özümü yaşlı bir daxmada təsəvvür edə bilirdim. Başımı tənəyin gövdəsinə – xəyalən isə dostumun köynəyinə söykəyib ən gizli sirlərimi ona danışırdım. Çox sirlərə agah olmuş bu qoca filosofsa, heç nəyə təəccüblənmirdi. Sonralar papiros çəkməyi də həmin tənək kölgəsində öyrəndim.

Üzüm bağında köhnə, suyu qurumuş bir quyu da vardı – ona da tez-tez baş çəkirdim. Daha heç kimə gərək olmadığına görə bu quyu xəcalət çəkir, şikayətlənir, köks ötürürdü. Quyunun dibində yaşarmış gözlərinin, qızarmış göz qapaqlarının olduğunu görə bilməsəm də, təsəvvür edirdim. Onun isti daşları arasında kərtənkələlər oynaşırdı. Bu kərtənkələlər ona sadiq qalmış köhnə dostlarıydı. Hər dəfə kərtənkələləri sayıb, sayca artıqlarını görəndə sevinirdim ki, köhnə quyunun öz yoldaşları var, ondan arxayın qalmaq olar.

Beləliklə, hər küncdə, hər cığırda dostlarım vardı; burada bir armud ağacı, orada bir pilləkən, bir sarmaşıq, bir gül kolu, bir hovuz və sair. Özüm seçdiyim bu dostlarımdan razı idim. Adamlardan fərqli olaraq, onlar yaxşılığa yaşılıqla cavab verirdilər. Məndə bacardığım yaxşılığı onlardan əsirgəmirdim.

II

Evimiz böyük idi, iki qola ayrılırdı, hər qolda da on otaq vardı. Girəcəkdəki böyük meydançaya "dolan" deyirdik. Ən isti havada belə bura sərin və küləkli olurdu. İnkişaf etmiş bəzi ölkələrdə adamların yeldöyəndən qorxması gülməli görünür. Bizdə yeldöyəndən qorxan tapılmaz. Əksinə evdə elə şərait yaradırlar ki, yeldöyən sərinlik gətirsin. Elə buna görə də, az qala bütün kənd evlərində "dolan" olur.

Ev nə qədər böyük olsa da, yayda bura yığışan külfət birtəhər yerləşirdi. Nənəm bir dəstə qulluqçu, böyük bibim isə öz əri ilə gəlirdi. Kiçik bibimin əri atamla tez-tez dalaşdığına görə və onunla küsü saxladığına görə bağa gəlmirdi. Əvəzində bibim özünün beş uşağını gətirirdi. Bu uşaqlardan fröyleyn Annanın zəhləsi gedirdi. Hamısı yalançı, oğru və xəbərçi idi, bağda rahatçılığımızı korlayırdılar. Bağ sakinlərinin siyahısına biz dörd bacı və fröyleyn Annadan başqa, kiçik əmim İbrahim də əlavə olunurdu. O, hələ evlənməmişdi, uşaq kimi xoşqılıq və şən idi. Bütün bu ailələrin saysız-hesabsız qulluqçuların, on beş nəfər bağbanı, faytonçu və çobanları da hesaba alanda bağımız balaca bir kəndi xatırladırdı. Mülkün iri məişət tikililəri də vardı. Çörəkxanada nənəmin nəzarəti altında bir həftənin çörəyi birdəfəyə bişirilirdi. İri bir toyuq damı və geniş camaşırxanamız da vardı. Amma həyətin ən dəyərli varı bağın aşağı tərəfində tikilmiş geniş hamam idi. Bu hamama görə bütün kasıb qohumlar bizə həm qibtə edir, həm də rəğbət bəsləyirdilər. Bura nənəmlə qonaqlarının görüş yeri idi.

Bazarlığa ehtiyac olmurdu; çörək evdə bişir, meyvə-tərəvəz həyətdə becərilir, əti isə zavallı qoyunlar verirdi; bir sözlə hər şey əl altında idi.

Nə qədər ki, atam dul idi, hamımız bir yerdə olur, bir süfrə başına yığılırdıq. Belə birgə həyat böyük səliqəsizlik yaradırdı. Yemək masasının uzunluğunu təsəvvürə gətirmək heç də çətin deyil. Masa arxasındakı narazı deyintilərdən, mübahisələrdən, uşaqların çığırtısından, acıqlı səs-küydən qulaq tutulur, heç nə eşitmək olmurdu. Masa başında oturan nənəm xörəyi əllə yesə də, çəngəl-bıçaqdan istifadə edən əmim və bibilərimdən səliqəli idi. Bizim bu qaraşın dəstəmizdə fröyleyn Anna yeganə sarışın adam idi. Yemək vaxtı biz uşaqlar səliqəsizlik edəndə düzəliş verməyə cəsarəti çatmazdı. Axı, həmin anda bizə deyəcəyi sözlər süfrə başında-kılarının hamısına toxuna bilərdi. O vaxtlar rəftarımızın kobudluğuna əhəmiyyət verməzdim. Amma indi anlayıram ki, Avropa mədəniyyəti görmüş bir adam süfrəmizin başında necə əzab çəkirmiş.

Süfrə başında böyüklərin çətin anlaşlan rusca danışığı, dayənin uşaqlara almanca müraciəti, Azərbaycan kəlimələri qəribə dil qarışığı əmələ gətirirdi. Azərbaycanca gedən söhbətlər daha çox qışqırığa oxşayır, kobud və cingiltili səslənirdi. Elə buna görə də mən həm o dili sevmir, həm də düzgün danışmağı öyrənə bilmirdim.

Bu süfrənin yeməkləri üçün neçə-neçə günahsız qoyunlar kəsilirdi. Başqa ət də yeyirdik, amma bu ət satın alınırdı. Gərək qəssaba pul veriləydi, nənəmin qoyduğu manatlar xərclənəydi. Nənəm buradakı bütün ailənin pul büdcəsinə başçılıq edir, həmin büdcəni böyük qənimətlə xərcləyirdi. Hər şey bol olsa da o, qənaətçilliyindən qalmır, hətta müftə azuqəni də bölürdü. Amma pul xərcləmək lazım gələndə əlacı kəsilirdi! Pul kisəsini açanda ürəyi sıxılır, var gücü ilə gərəksiz xərclərdən yaxa qurtarmağa çalışırdı.

Nənəmin üç qızı, yəni mənim bibilərim canlı, qaraşın, üz-gözü tüklü qadınlar idi, özü də yenicə qədəm qoyduqları mədəni həyatla lovğalanırdılar. Elə buna görə də rus-azərbaycan sözlərini bir-birinə qarışdırıb danışır, papiros tüstü-lədir, Bakının ən bahalı "Moda" evlərində paltar tikdirirdilər. Daş-qaşa elə vurulmuşdular ki, boyun boğazlarını bəzəməklə yanaşı, saçlarına da bahalı sancaqlar düzürdülər. Bibilərimin üçü də hikkəli arvadlar idi. Bütün günü çənə döyür, yorulmaq, bezikmək bilmədən poker oynayırdılar. Onlar qışqırmadan danışa bilmirdilər, ən sakit söhbətləri də kənardan qulaq asanlara savaşmaq təsiri bağışlayırdı. Qeybət qırmağa adət eləmişdilər, heç kimi, hətta öz ata-analarını da bəyənmirdilər. Bacılarından bir çölə çıxan kimi digər ikisi həmin dəqiqə onun, uşaqlarının, ərinin qeybətini qırırdı. Amma yenə də öz bacardıqları kimi bir-birini sevir, bir-birindən ayrı düşə bilmir, ailə savaşından sonra küsüşəndə darıxırdılar. Aralarına söz-söhbət ataları öləndən sonra düşmüşdü, vərəsəlik bölgüsü üstündə qalmışdılar. Ərləri onları məcbur edirdilər ki, atamdan vərəsə paylarını istəsinlər. Atamsa həm ailə, həm də firma başçısı idi və vərəsəni bölsə, öz rəhbər funksiyasını itirə bilərdi. Bacılardan biri ona yaxınlaşıb yazıq-yazıq öz payını istəyəndə atam mülayim səslə soruşurdu:

– Axı, pul sənin nəyinə lazımdır?

– Ərim istəyir.

– Ərin avaranın biridir.

Ər isə arvadının əliboş qayıtdığını görəndə qışqırırdı: "Qardaşın oğrudur. Ya vərəsə payını al, ya da səni bo-şayıram".

Beləcə, bacılar qardaş hiyləsi ilə ər qəzəbi arasında qalırdılar.

Qohumlarım mənim yanımda da atamı söyürdülər. Qəribəsi odur ki, haqqında eşitdiyim pis sözlər onu mənim gözümdən salmırdı, əksinə, atama rəğbətim daha da artırdı. Vərəsə məsələsinə görə paxıllıqdan yanan yeznələrin fikrincə, atam oğru, yalançı, hiyləgər bir adam idi.

Babamın ikinci arvadı – rus qadım da vərəsə almaq üçün məhkəmə işi qaldırmış, işlər daha da korlanmışdı. Vəziyyət o qədər pisləşmişdi ki, heç kəs baş çıxardıb bir nəticəyə gələ bilmirdi. Varislər söyüşür, didişirdilər. Heç biri güzəştə getmək istəmir, bir-birinin paxıllığını çəkirdilər, şübhədən boğulurdular. Beləliklə, illər məhkəmələrdə keçdi, nəhayət, inqilab baş verdi və bu inqilab onların bütün mübahisələrini həll etdi.

Bibilərimin ən kiçiyi əri və üç uşağı ilə bizim qonşuluqda – hündür hasar arasındakı mülkdə yaşayırdı. Həyətlərimiz arasında bir qapı da vardı. Bu adi qapı olmaqla yanaşı, həm də iki ailə arasındakı vəziyyəti bildirən barometr idi. Münasibətlər yaxşı olanda qapı açılır, korlananda isə örtülüb arxadan bağlanırdı.

Təkcə böyük bibim Rənadan xoşum gəlirdi. Əsəbi, səksəkəli, ağır xasiyyətli qadın idi; amma ürəyi çox kövrək idi, yetim olduğum üçün məni çox əzizləyirdi. Özünün uşağı olmamışdı. Mədəniyyəti təkcə bacılardan o qavraya bilirdi. Müəllim tutub piano çalmağı öyrənir, uzun cəhd-cəfadan sonra o dövrün dəbdə olan "Okean dalğaları üzərində" valsını ifa edirdi. Amma bu musiqi əsərini çalanda da ritmi pozurdu. Jipinn, Mopassanın əsərlərini oxuyanda mütaliəsi çox ləng gedirdi. Atam onunla zarafatlaşmağı xoşlayır, bacısının "Hərb və Sülh" romanını yeddi ilə oxuyub başa çatdırdığını deyirdi. Sonralar bibim həvəslənərək fransız dilini öyrənmək üçün də müəllim tutdu. Amma bu təhsili də kamil olmadı. Bəzən həm ərini danlamaq, həm də onunla öz arasındakı mədəni fərqi nümayiş etdirmək üçün fransızca belə deyirdi: "Gör necə axmaq". Əri isə elə bil qəsdən onu acıqlandırırdı. Bu nəhəng gövdəli, mülayim xasiyyətli dayı mənim xatirəmdə əlini qulağına tutub, yaxşı eşitməyə çalışan bir adam kimi qalıb. Karlığı onun xeyrinəydi. Pis eşitdiyinə görə arvad qohumlarının ən zalımı ilə də yola gedirdi.

Təkcə bibim ondan bezikdiyini söyləyir, uca səslə hamıya – elə lap ərinin yanında da – belə deyirdi: "Bədbəxt elə bilir ki, mən onu sevirəm, heç ağlına gəlmir ki, ondan bezmişəm!" Bibim buna oxşar başqa sözlər də deyəndə kişi onun dediklərinin ancaq yarısını eşidə bildiyi üçün əhvalını pozmurdu. Deyilən acı sözlərin çoxunu eşitmədiyindən o davakar atamın dostluq etdiyi və savaşmadığı yeganə yeznə idi. Onlar da hər fəsildə bir dəfə dilləşməli olurdular; bu da hər şeydən ötrü dava düşən bir mübahisə sayılırdı.

Kiçik bibim yayda bizimlə qalırdı; beş uşağı vardı. Uşaqlardan ikisi lap kiçik olduqlarından məni maraqlandırmırdı. Qalan üç uşaqdansa heç olmazdı! Onlardan ən böyüyü Gülnar "gözümün bəbəyiydi". Dilli-dilavər, ikiüzlü, həm də xasiyyətcə çox açıq-saçıq olan Gülnar hələ on iki yaşında ikən kişilər barədə elə söhbətlər edirdi ki, sanki təcrübəli qarı danışırdı. O mənə kişilərlə gələcək əlaqələrimizin ehtiraslı anlarından söz açır, onların təbiətinə bələd olan qadınlar kimi deyirdi:

– Kişilər hamısı xüdpəsənddir. Amma versək, bizi hamilə edərlər. Gərək onların başını aldadasan, yoxsa girəvəni əldən verməzlər.

– Səncə doğrudan belədir? – deyə onun dünyagörüşünə, təcrübəsinə və bacarığına qibtə edə-edə soruşurdum.

– Təkcə məncə yox, əslində belədir! – deyə Gülnar inandırıcı səslə cavab verirdi və bu vaxt yaxınlıqdan keçən bir bağbana gözlərini süzdürə-süzdürə baxırdı.

Kişilərin fikri Gülnarın başından çıxmır, buna görə də dərsləriylə az maraqlanırdı. Zabitəsiz anası da başısoyuqluq edir, qızının xəyalpərvərliyinə mane olmurdu. Təkcə atası hərdənbir onu tənbeh edir, bu danlaqların da təsiri uzun çəkmirdi.

Gülnarı nə qədər sevirdimsə, kiçik əkiz qardaşları Əsədlə Əliyə də o qədər rəğbət bəsləyirdim. Onlar mənim ağam və müəllimlərim idi. Sərt və haqsız uşaqlar idi, amma xoşuma gəlirdilər. Mən bu oğlanlarla yoldaşlıq etməyə can atır, fröyleyn Anna nə qədər yalvarsa da, onlara qoşulmağa imkan tapırdım. Çox sərbəst böyümüş bu uşaqlar yalan danışır, kələkbazlıqdan, xəbərçilikdən çəkinmir, yeri gələndə oğurluq da edirdilər. Onlar göz qabağında qalmış pulları çırpışdırıb ciblərinə basır və deyirdilər: "Bizim hamımız bir ailənin övladlarıyıq, kimin nəyi varsa hamınındır". Özü də bu sözləri elə deyirdilər ki, guya bu adi həqiqəti heç deməmək də mümkündür. Onlar necə yeməklərindən, mədələrində gedən sonrakı proseslərdən elə geniş söhbət açırdılar ki, Gülnarla mən bu elmi söhbətə həyəcanla qulaq asmalı olurduq. Bəzi sənətkarlar qələmlə, yaxud rənglə divar şəkilləri çəkdiyi kimi Əsədlə Əli də həmişə çox ləngidikləri ayaqyolunun əhənglənmiş divarlarına bulaşıq barmaqlarıyla naxışlar salmağı xoşlayırdılar. Bu ağ divarlarda onların yaradıcılığı çoxşaxəli idi: bəzən gül şəkilləri çəkirdilər, bəzən də eybəcər rəsmlər. Aftafası həmişə hazır həmin ayaqyolunda adamın burnuna əhəng və rütubət iyi vururdu. Rütubətə yığışan saysız-hesabsız qırxayaqlar, bibim oğlanlarının müxtəlif rəsmlər çəkdiyi ağ divarlar buraya xüsusi bir görkəm verirdi. Oranın iyi hələ də burnumdadır və indi də qırxayaq görəndə həmin yer yadıma düşür.

Papiros çəkməyi də bibim oğlanlarından öyrənmişdim. Xasiyyətlərinə bələd olduğumdan papiros çəkmək üçün onlarla birgə heç hara getmirdim. Mənim yerim iri tənəklərin altı idi. Burada papiros tüstülədikcə öskürür, təngənəfəs olurdum, müəllimlərimsə hırıldaşıb məni ələ salırdılar. Papiros çəkməzdən qabaq Gülnarla cibimizə quru çay yığır və böyüklər duymasın deyə, papirosdan sonra çay çeynəyirdik. Sonra uzağa tüpürmə yarışı keçirib həm ağzımızı təmizləyir, həm də əylənirdik. Şübhə yox ki, bu yarışda da qardaşlar qalib gəlirdilər.

Onlar kart oyununu da çox xoşlayır, yüksək cəldlik, məharət göstərirdilər. Gülnarla mən başa düşürdük ki, bizə kələk gəlirlər, ancaq oyundan kənarda da qalmaq istəmirdik, çünki özümüzün də həvəsimiz vardı. Bəzən biz onların kələklərinin üstünü açanda araya dava düşür, aləm qarışır, axırda yenə uduzub ağlamalı olurduq. Amma uduzduğumuz pulun bir hissəsini qaytarmaq məqsədilə, onlar bəzən əliaçıqlıq göstərib konserv qonaqlığı verirdilər. Bibim oğlanları üzü çopur bir tacirdən konserv alıb xəlvəti məclis düzəldir, biz də məclisdən əsl həzz alırdıq.

Onların ən sevimli peşəsi yalançılıq idi. Lazım olanda da, olmayanda da yalan danışmağı bacarırdılar, bəzən deyirdilər ki, yalan danışmaq da bir xeyirxahlıqdır, böyükləri cəzavermə əzabından qurtarır. Onlar yalanı asanlıqla, inandırıcı, lap deyərdim ki, zərifliklə danışırdılar. Şübhəyə düşmüş adamlar belə onların ən ağ yalanlarına inanır, düzgün, səmimi adam cildinə girdiklərini sezə bilmirdilər.

Onlar mənə izah edirdilər ki, insanın kələmdən yaranması boş söhbətdir. Fröyleyn Annaya əziz olan bu nəzəriyyə bibim oğlanlarını haldan çıxarırdı. Bu fikri müdafiə edənlərlə dalaşırdılar. "Bizi axmaq sayırlar, kələm, bax budur." – deyə Əsəd ayıb yerini göstərirdi.

Çox vaxt çirkin və səliqəsiz olsalar da, qardaşların su ilə arası yox idi. Ama yayda hava bərk qızanda hovuzlara cumurdular. Bizim bu quraq torpaqda hər bitki gərək suvarılaydı. Suyu dərin quyulardan çəkib hovuzlara doldurur, sonra arxlar vasitəsi ilə bağ-bostana axıdırdılar. Hasara alınmış bağda bütün günü on-on iki bağban işləyir, ağacları suvarırdılar. Onlar əllərindəki bellərlə arxın birinin suyunu kəsib başqa birisinə calayır, kranları açıb-bağlayır, boş hovuzları təmizləyir, su ilə doldururdular. Həyətdəki hovuzlar cürbəcür idi; bəzisi iri, bəzisi xırda; bəzisi dairəvi, bəzisi dördkünc, bəzisi uzunsov, bəzisi isə üçkünc. Hovuzların ətrafına meyvə ağacları, gül kolları əkirdilər. Bəzi hovuzların dibi iylənir, suyu iy verirdi. Amma elələri də vardı ki, suyu tərtəmiz və adama gəl-gəl deyirdi.

Ən böyük hovuzda – iri su anbarında heç kəs çimmirdi. Hovuz elə iri idi ki, onun içini təmizləyə bilmirdilər, yosun çoxalır, su iylənir və qəribə bir rəng alırdı. Bu hovuz həyətin ən uzun, ən geniş xiyabanın ortasında, bir topa qovağın arasında idi. Hovuzun üstünə geniş pilləkənlə qalxıb, səkidə gəzinmək olardı. Kənarına çərçivə vurulmamışdı, o biri üzdə də kiçik bir pilləkən vardı. Həmişə bu hovuzun üstündə oyunbazlıq edən Əsədlə Əli, bircə dəfə də olsun, nə bağ tərəfə yıxılıb əzilirdilər, nə də hovuza düşüb yosuna batırdılar.

Ağaclar hovuzu qalın yaşıllığa bürümüşdü. Üstündəki səkilərə isə üzbəüz iki taxt qoyulmuşdu. Taxtlara hündür budaqların sərin kölgəsi düşürdü. Yetişmiş cevizlərin qabığı göz qabağındaca çatlayır və biz onları asanlıqla yığırdıq.

Bu yer evdən uzaq olduğuna şairanə bir guşəyə dönmüşdü. Adama elə gəlirdi ki, hovuzun dibindəki yosunlar arasında qəribə məxluqlar gizlənib. Tək olanda üzü üstdə səkidə uzanır, gözlərimi yosunlara zilləyib, qulaqlarımı şəkləyib qeyri-adi məxluqların görünəcəyi anı gözləyirdim. Axırda qorxuya düşürdüm: sudan mənə zillənmiş bir cüt həyəcanlı gözün öz gözlərim olduğunu unudaraq, Andersonun bir nağılını yada salırdım: həmin nağıldakı şıltaq bir qızı dəniz əjdahaları suyun dibinə aparıb ona cəza verirdilər. Bu fikir ayaqlarıma güc gətirir, həmin şairanə guşədən qaçır, hay-küylü uşaqlara qoşulub arxayın bir aləmə qovuşurdum.

Amma ən ləzzətli çimmək yerimiz Xəzər dənizi idi. Dəniz bizdən bir neçə kilometr aralı olsa da, evimiz təpənin üstündə olduğundan tünd-mavi dəniz lap yaxından görünürdü. Üstündən aşağı yüzlərlə kiçik, yastı damlı evlər dənizə qədər uzanırdı. Həyətlərdə isə əncir, tut ağacları və üzümlüklər gözə dəyirdi. Bu kiçik bağlar, alçaq evciklər Bakının lovğa neft milyonçularının evləri deyildi. Həmin ərazidə onların bəxti gətirməmiş kasıb qohum-əqrəbası yaşayırdı.

Deyirlər ki, Xəzər dənizi yavaş-yavaş quruyur, kiçilir, buxarlanır, geri çəkilir, günlərin birində dənizin bizim eyvandan görünməyəcəyini fikirləşəndə qəm-qüssəyə batır, aşağıda yaşayanların düşəcəyi vəziyyəti təsəvvürümə gətirirdim. Amma hələlik dəniz öz yerində idi və mən onun maviliyinə və parıltısına tamaşa etməkdən yorulmurdum. Çox vaxt dənizdə üzən sistern-gəmiləri görürdük. Bəziləri bizim gəmilər idi və fit çalıb bizi salamlayırdı.

Dənizə gedən yolun narahatlığı işləri korlayırdı. Yolun qumu elə çox idi ki, orada ancaq arabalar, qatırlar, piyadalar hərəkət edə bilirdi. Çimərliyə çatmaq üçün iki saata yaxın yol gedirdik. Amma dənizdə çimmək həvəsi bizi bu kiçik səfərə çağırırdı. Arabaların içinə köhnə palazlar sərilir, paltar boxçaları, çörək və meyvə yüklənirdi. Sonra yola düşürdük, evdə qalanlarsa Allaha dua edirdilər ki, sağ-salamat geri qayıdaq. Arabaların iri ağac təkərləri gah daşların üstünə qaxılıb cırıldayır, gah da dərin quma batıb yenidən çıxır və narın qumu təkər boyu göyə sovururdu. Əsədlə Əli piyada getmək istəyəndə mən də onlara qoşulurdum. Biz arabanın arxasınca gedir, söyüş söyür, əylənir, min oyundan çıxırdıq. Ayağımızı qaya parçaları yaralayır, qum yandırır, tikanlar didirdi, amma yolumuzdan qalmırdıq. Xoşbəxtlikdən yalın ayaqlarımız hər şəraitə adət etmişdi! Atamın yay təlimlərindən biri bu idi ki, ayaqqabı geyinməyək. Bütün yayı ayaqyalın gəzir, ayaqlarımızı daş cızır, gün yandırır, nəhayət, bərkidib vəhşi pəncəsinə döndərirdi. Bu uzun əzablı yolda biz istər-istəməz yorulur (ələlxüsus, yolun axırında), amma heç birimiz arabaya, minməyə razı olmurduq: Şərq məsəlində deyildiyi kimi: "Eşşəyə minmək bir ayıb, düşmək iki". Bir halda ki, bu əzablı yolu piyada getməyi qərara almışdıq, qayıdıb arabaya minmək ayıb olardı.

Evimiz dəniz sahilində olduğundan dəniz sahilindəki düzənə sərt bir enişlə düşürdük. Əvvəlcədən dediyim kimi, düzəndə yaşayanlar neft sahibləri yox, saf adamlar idi və bizim kimi varlılar bu sadə camaatı bəyənmirdilər. Onların evləri alçaq və yöndəmsiz, hasarları səliqəsiz idi. Həyətlərində əncir və üzümdən başqa heç nə yox idi. Burada nə dərin səliqəli quyular vardı, nə də bizdəki süni suvarma işi gedirdi. Hər kəs balaca bir su quyusu qazdırmışdı və quyunun suyu heyvanları (adamları da) suvarmağa ancaq çatırdı. Evlərə elektrik işığı çəkilmədiyindən neft lampası yandırılırdı.

Buranın camaatı kasıb olsa da, mehriban adamlar idi: biz kəndi keçdikcə, hamı "xoş gəlmisiniz" deyirdi. Barının üstünə, yaxud evin damına çıxıb bizi qonaq çağıranların əlindən güclə qurtarırdıq. Əslində bu evlərin çardağı olmur, adamlar evin damına çıxırdılar. Əgər canfəşanlıq edən qohumlardan birinin evində dayanmalı olsaq, bizi sərin suya, əncir-üzümə qonaq edirdilər. Arvadlar isə lap az vaxtda mümkün qədər çox söhbət eləməyə çalışır, "Ağabacı belə elədi", "Bahar xanım belə dedi", – deyə qışqırır, gülüşür, yeri düşəndə söyüş də söyürdülər.

Yolda nənəmin əmisi qızının baldızına, yaxud bacısının yeznəsinin xalası oğluna qonaq düşməli olsaq da, birtəhər dənizə gəlib çatırdıq. Hələ dəniz görünməmiş, bədənimiz onun yaxınlığını duyur, səsi qulaqlarımıza, ətri burnumuza çatır, balıqqulaqları ayağımızı kəsirdi. Sonra tini burulan kimi qəfildən mavi, sərin dəniz görünürdü. Xırda, köpüklü dalğalar sahilə dartınıb qumluqda əriyir, sərin gilavar (dənizdən əsən meh) isə qumlu yolda çəkdiyimiz əzabı və yorğunluğu bir andaca yoxa çıxardırdı.

O vaxtın "mədəni adamları" dəbdə olan çimərlik paltarları geyinirdilər. Bu geyimlər iri qara torbalara oxşayan, məzəli büzmələri olan çimərlik kostyumları idi. Allahın sadiq bəndələri isə alt paltarlarında çimirdilər; bu paltar uzunqol köynək və uzun tumandan ibarət idi, indiki pijamalara oxşayırdı.

Bizim arvadların az qala hamısının bədən quruluşu yönsüz idi. Bəlkə də günün çox hissəsini yerdə oturduqlarından kökəlir, qarınları yekəlir, sallaq döşləri isə iriləşirdi. Kimisinin dərisi tüklü, kimisinin boynu qısa, kimisininsə köklükdən beli görünmürdü. Çoxunun sifətindən xoşum gəlsə də, bədənlərindən zəhləm gedirdi. Təkcə fröyleyn Annanın ağ və sığallı dərisinə valeh olur, həsəd aparırdım.

Bibim oğlanlarının dəniz macəralarına qoşulmayıb, dayaz bir yerdə suya uzanırdım. Kiçik dalğalar bədənimi örtür, sonra geri çəkilir, günəş məni qızdırır, dalğalarsa sərinlədirdi. Mən saatlarla beləcə uzanmaq istəyirdim, amma fröyleyn Annanın da öz qanun-qaydası vardı və mənə nəzarət edirdi. Onun dediyinə görə, Xəzərin duzlu suyu bədənə pis təsir edə bilər və buna görə də hər iyirmi dəqiqədən bir dayəmin almanca çağırışını eşidirdim. Mən də qəmli-qəmli fikirləşirdim ki, görəsən, nəyə görə yalnız göstərişlərə əməl etməliyəm? Görəsən, elə həmişə belə olacaq? Fikirləşdikcə, gələcəyin də nigaranlığını çəkirdim. Deməli, uzun bir ömrü göstərişlə yaşamalı, ürəyimə yatan xoş anlarsa qısa fasilələr sayılmalı idi. Mən köks ötürür, indinin və gələcəyin acı fikirlərini dağıtmaq üçün üzüm-çörək yeyirdim…

III

Nənəm qəribə adam idi, hər il kənd evində ətrafına toplaşan qohum-əqrəbaya hökmranlıq eləyirdi. Elə bədəninin qeyri-adi ölçüləri də ona bu amiranə görkəmi vermişdi. Yerindən ayağa qalxanda, elə bilərdin ki, Peroldun nağılla-rındakı əjdahalardan biri ilə qarşılaşırsan. Doğrudan da, fağır adam deyildi. Bütün günü əmr verir, tələb edir, söyüş söyür, evi tir-tir əsdirirdi.

Köklüyündən, ağırlığından çox vaxt bir yerə çöküb qalır, XIV Luinin stuluna bənzər, oturacağı dəlikli kürsüsündən nadir hallarda qalxır, aftafasını da həmişə göz önündə saxlayardı. Beləcə şah kimi öz taxtında oturur, görüşünə gəlmək istəyənləri qəbul edirdi. Kişilərlə danışanda əsl müsəlman qadını kimi təvazökarlıqla yaşmanırdı. Burası da doğrudur ki, onun görkəmində hikkə ilə yanaşı, ləyaqət də vardı, min qırçınlı milli tumanı kürsünün ətrafında yerə toxunurdu. Amma elə də olurdu ki, nənəm sadəcə görkəmindən tir-tir əsən bağbanlardan birinin aşının suyunu verirdi.

O, qızlarını da, oğlanlarını da, kürəkənlərini də bəzən beləcə danlayırdı. Babamız öləndən sonra ailə başçımız olan atam da özünü onun yanında sərbəst apara bilmirdi. Doğrudur, atam axırda hər işi öz bildiyi kimi edirdi, amma çalışırdı ki, nənəm ondan inciməsin. Biz balacalarsa onun qəzəbindən kənarda qalırdıq. O, uşaqlara qarşı kövrəklik göstərir, xətrimizə dəymir, biz də bu vəziyyətdən istifadə edib bütün arzularımıza çatırdıq. O bizə dünyanın ən dadlı şirnisi olan qoz halvası paylayırdı. Dayə fröyleyn Anna bizi axtaranda onun geniş tumanının altında gizlənirdik. Hərdən gəlinciklərimizi bəzəmək üçün bizə naxışlı parça da verirdi və nəhayət, məhəbbəti lap cuşa gələndə qəpik-quruş da paylayırdı. Amma ondan gözlədiyim ən böyük xeyirxahlıq məni özü ilə məşhur hamam məclisinə aparması olurdu.

Hamam günləri həmişə nənəmin yan-yörəsində dolanan (ətraf kəndlərdən gələn) bir dəstə kasıb, arvad qohumlarımız özləri və hamam bağlamaları ilə bizə gəlirdilər. Bağbanlar hamamı səhərdən qızdırırdılar. Bura bir dəhlizdən, bir soyunma otağından və nəhayət, hamamın özündən ibarət idi. İçəridə qıraqları daşla hörülmüş iki hovuz vardı – birində isti su, o birisində isə soyuq su. Suyu hovuzların divarlarında yan-yana düzülmüş kranlardan götürürdülər.

Burada hər cürə əyləncə və məzə vardı. Arvadlar gülab ilə başlarını yuyur, bir-birini kisələyir, pis iyli təbii "depilyatori" ilə təmizlənir və hərdən də avropalılara məlum olmayan sapdartma üsulu ilə tüklərini yolurdular. Sonra həna mərasimi başlayır, bədənlərinin mümkün olan hər yerinə hə-na yaxırdılar. Bəzən də görürdün ki, bir neçə arvad oturub öz bit-sirkəsini qırır. Heç anlaya bilmirdim ki, hər həftə tərtəmiz yuyunan həmin qadınlar bit-sirkəni haradan tapırdılar.

Arvadlar burada təmizliklə yanaşı, dillərinə də güc gəlirdilər. Onlar yuyuna-yuyuna zarafatlaşır, söhbətləşir, nağıl danışırdılar. Bir də görürdün ki, baş yumaqla yambız kisə- ləmək arasındakı fasilədə buxarın təsirindən şərab içmiş adamlar kimi pörtmüş qadınlar nigah məsələlərini həll edir. Belə söhbətlər hamam məclisinin ləzzətini daha da artırırdı.

Bu təmizlik və söz-söhbət bayramında iştirak etmək üçün nəyə desən hazır idim. İş belə gətirdi ki, bir dəfə ağır bir günahım olmasa da, nənəm məni bu cənnətə aparmaq istəmədi. Mən yaman hirsləndim və heyif çıxmaq qərarına gəldim. Elə ki, arvadların hamısı hamama girdi, qapını bağlayıb açarı gizlətdim. Bu hiyləgər hərəkətdən sonra qapını bağlamağım yadımdan çıxdı.

Sən demə, arvadlar çimmə, təmizlənmə işlərini qurtarıb çıxmaq istəyəndə qapının açılmadığını görüb mat qalıblar. Onlar qapını döyüb qışqırışsa da, yaxında bir adam olmayıb ki, eşidib haraya gəlsin. Çox hündür olduğundan pəncərəyə qalxa bilməyiblər. Bir saat qapını döyüb qışqırsalar da, səslərini eşidən olmayıb. Arvadlar qorxuya düşüblər. Daha bir saat da isti buxar içində ac-yalavac qışqırışdıqdan sonra təsadüfən oradan keçən bağbanlardan biri, onların səsini eşidib, başqa tikililərdən xeyli aralıda olan hamama yaxınlaşıb, qapı dalından şikayətlərdən başa düşüb ki, qapı açılmır. Bağban da açarı tapa bilmədiyindən evə qaçıb hamını xəbərdar edib. Nəhayət, başqa bir açarla qapını açıb. İstidən pörtmüş, ağlamaqdan üzülmüş zavallı qadınları azad ediblər.

Gördüyüm işin nəticəsini eşidəndə az qaldı qorxudan ürəyim getsin. Qorxudan günahımı boynuma almadım. Hamı Əsədlə Əlidən şübhələndi. Onlar nə qədər and-aman eləsələr də, sözlərinə inanan olmadı. Günahları sübut olunmadığına görə oğlanlara yüngül cəza verdilər.

Amma günahları olmadığı üçün, bu yüngül cəza da onlara ağır görünürdü. Qorxum çəkiləndən sonra vəziyyətin yüngüllüyü mənə ləzzət verirdi; həmişə yalan danışan bibim uşaqları ömürlərində bircə dəfə yalan danışmırdılar… Onlara isə inanan yox idi. Yaxşı deyiblər ki, yalançının evi yandı, heç kəs ona inanmadı!