Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti: Dil məsələləri

Şərqşünas alim, Azərbaycanda, Krımda, Cənubi Qaf-qazda, Türkiyədə və ərəb ölkələrində Muxtar Əfəndi adı ilə tanınan, Əhrar²⁰ fraksiyasına daxil olan məclis üzvü Muxtar Əfəndizadə qeyd olunan məsələni daha qəti şəkildə qoyur: “Möhtərəm məbuslar! Darülfünunun lehinə və əleyhinə çox sözlər danışıldı. Hər iki tərəf öz rəyini söylədi. Qayda da budur ki, gərək danışıla, çünki bu, xırda iş deyil ki, az danışılıb qurtara. Lakin bir şey mənim nəzərimi cəlb etdi. Səmədağa bu məsələnin əleyhinə danışanların sözlərini bilirdi, onları təhqir edib şeytana bənzətmək bir məbusa yaraşan iş deyil. Lakin biz məbus olduğumuzdan böylə təhqirlərə etina etməyirik. Bizim bu barədə dəlilimiz qəvidir. Biz əvvəldən də darülfünunun açılmasının tərəfdarıyıq. Məncə, Ab-dulla bəy dedi, bizim fraksiyada bunun lehinə olanlar da var, lakin əksəriyyət əleyhinədir. Çünki əvvəl fikir edir ki, bu saat kifayət qə-dər professor yoxdur. Hərçəndi deyirlər ki, professor tapılacaq, la-kin qorxurlar ki, o birilərə havayı maaş lazım olan professorlarda tapıla dəlili də odur ki, dərs vaxtı çatıb, meydanda heç bir şey yox-dur. Məhəmməd Əmin əfəndi əyi təsvir etdi ki, ülum bitərəfdir. Hanki dildə olmuş ola, elmdir. Lakin onu bilməlidir ki, tarixi-ədibə bir elmdir ki, onu ana dilindən başqa bir dildə öyrətmək olmaz. Və yenə Məhəmməd Əmin əfəndi qayət qəvi bir misal gətirdi ki, bizim Moskov darülfünunlarında oxumuşlarımız dillərini və milliyyə-tini unutmamışlar. Bu söz balaca qəbihdir. Mən də deyə bilərəm ki, öylədir. Çünki bizimkilər Moskva misyonerlərinin ruslaşdırmaq təziqi siyasəti altında gözləri açılıb, onun əvvəl gündən ziddinə qalxırdılar. Amma deyə bilərəm ki, təmamən ruhlarını itirməyib-lər. Öylələri var ki, türk lisanı var deyəndə istixfaf ilə baxır, öylə bilir ki, ədəbiyyat rus dilindədir, bəlkə, bir qədər alman, firəng ədə-biyyatına darülfünunda bələd olurlar. Bundan səmərəli odur ki, hökumət dairələrində bu vaxta qədər hər iş rus dilində gedir. Qon-şularımız bizə gülürlər ki, bizim məmləkətdə ana dili işləndiyi halda Azərbaycanda hənuz rus dili işlənir. Çünki onlar istiqlalla-rını elan etdikləri gündən etibarən yazılarını, müamilələrini milli-ləşdirdilər. Fəqət hər nədənsə hala bu hərəkət bizdə yoxdur” ²¹.

Bütün digər məsələlərdə olduğu kimi, əlbəttə, qeyd olu-nan məsələlərdə də M.Ə.Rəsulzadənin münasibəti öz reallı-ğı və obyektivliyi ilə digərlərindən tamamilə fərqlənirdi: “Burada universitet məsələsində gərək bizim əfkari-ümumiyyəmiz gərək parlaman məhfilələrində ayrı-ayrı fraksiyalarda müxtəlif rəng almış və başqa-başqa nöqteyi-nəzərlərlə bu məsələyə yanaşır-lar. Hər şeydən əvvəl biz hamımız bunu etiraf edirik ki, Azərbaycan daxilində ülum, fünuna aşina mütəxəssis adamlar ələlümum məm-ləkət üffanını yüksəltmək üçün darülfünun binası lazımdır. Deyir-lər ki, əsas etibarilə universitet açılması əleyhinə deyilik. Fəqət doğrudan isə, əleyhinədirlər. Məsələ mübin şəkildədir. İndi görək bu universitet təsisi lazımdır, lazım deyildir. Bu xüsusda müzakirə lazımdır. Bilirsiniz ki, məmləkətlərdə, ələlxüsus bizim məmləkətdə darülfünuna ehtiyac o nöqteyi-nəzərdən vardır ki, bizdə mütəfən-nin, mütəxəssis elmi nöqtələrə alim adamlar, üləma yoxdur. Bu cür adamların yoxluğu hər cəhətdən təsirini göstərir. Ona görə bir an əvvəl üləma, mütəfənnin, üsula aşina adamları yetişdirmək höku-mət və məmləkət vəzifəsidir. Əlbəttə, yaxşı olardı bu fənn ocağı, bu elm mənbəyi öz lisanımızda ola idi və oradakı professor və müdərris türkcə tərbiyə verəydilər. Məəttəəssüf, felən bunu tətbiq etmək böy-lə bir fənn ocağı açmaq imkanı bizdə hələlik yoxdur. Başqa məm-ləkətlərdə olduğu kimi, heç bir zaman elmin, fənnin başqa lisan-larda illərlə olsa da, ehtiyacı lüzumsuz olduğunu təcrübə göstər-mişdir. Madam ki biz hamımız bir nöqteyi-nəzərdəyik ki, ülum, fünun bizə lazımdır, etiraf etməliyik ki, darülfünun da bizə lazım-dır. Başqa bir lisana müraciət edirkən bu xüsusda nə üçün yalnız rus lisanına iltizam edilir və buna imkan verilir. Bu, öylə bir məsələ deyil ki, onu həll etmək olmasın. İlk dəfə içimizdə bir çox tədrisə hazırlanmış tələbələr vardır ki, yalnız rusca tədris etməyə dərsləri və imkanları vardır. Binaənileyh Avropa məmləkətlərindən başqa birinin lisanında mümkün olsa idi, o lisanda götürərdik. Bu, olma-yacaqdır, çünki tələbələrimiz rus məktəblərində rusca dərs almış-lar. Bu nöqteyi-nəzərdən bir dəlalət var. Ülum və fünunun darül-fünunda rusca tədris edilməsinə gəldikdə əlbəttə, bizə söyləyə bi-lərlər ki, vaxta ki darülfünun milli olmayacaq, orada keçirilən dərslər türkcə olmayacaq, bu surətdə tələbələrimizi xarici məmlə-kətlərə göndərib bu surətdə təhsil etmələri mümkündür. Bu, doğru-dur. Fəqət nəzərdə tutmalıdır ki, məmləkətimizin elm və fənnə olan ehtiyacının bu yol ilə təmini mümkün deyildir. Əlbəttə, biz daha ixtisaslı və bilikli adamlar yetişdirmək üçün Avropaya tələbələr göndərəcəyik. Fəqət eyni zamanda məmləkət daxilində bir fənn və elm ocağı vücuda gətirəcəyik. Çünki darülfünun yalnız tələbələr hazır etməyir. Bununla bərabər elm və fənnə aşina adamların və ərbab ixtisasın bir məcmui olacaq ki, bir tərəfdən təlim etməklə digər tərəfdən məmləkəti öyrənir, onun əhval və xüsusiyyatını təh-lil və tədqiq edir. Bu nöqteyi-nəzərdən darülfünun Azərbaycana xaricdən bir çox alimlər və professorlar cəlb edəcəkdir. Onlardan heç bir surətlə qorxub ehtiyat etmək lazım gəlməz ki, guya o alimlər və professorlar burada bir rus mədəniyyətinin ocağı olub qalacaq da, tələbələr ruslaşacaqdır. Məndən əvvəl söyləyən natiq burada açılacaq darülfünunda rus mədəniyyəti ocağı deyə hər nə qədər söyləndisə də, fəqət mən zənn edirəm, bu surətdə söz söyləyən zəvat o fraksiya namindən burada bəyani-əfkar edir ki, o komisyonda ta-mamilə darülfünun əleyhində cərəyana daha qüvvət vermək və ona kömək etmək nöqteyi-nəzərindən bu surətlə burada çıxışda bulun-dular. Lakin əmin olsunlar ki, madam ki hökumət bizim əlimizdə, darülfünuna dəvət etdiyimiz adamlar üzərinə hakim olacağıq və maddi cəhət əlimizdə olduğundan məvacib əndişə heç bir şey təsəv-vür etməməlidir. Onların dəfələrlə rus elmi, rus mədəniyyəti deyə təkrar etmələri əfkari-ümumiyyəni qorxudanmaz. Çünki hər kəs bilir ki, rus və ya başqa bir millət mədəniyyəti yoxdur. Ülum və fünun bitərəfdir. Dünyada rus elmi deyil, beynəlmiləl bir elm var. Biz bu beynəlmiləl elmi hər bir millətin ağzından eşitdiyimiz kimi, rus professorların ağzından öyrənə bilərik. Elmi və fənni Çində belə olsa öyrənməyi tövsiyə etmişlər. Binaənileyh Çində öyrənilməsi lazım gələn bir elmi Azərbaycan paytaxtında bir çinli ağzından öyrənməkdən bizim üçün heç bir fərq və xətər yoxdur. Biz rusluq mərkəzində, rus darülfünunlarında təhsil edənlərdən zərər gör-mədik. Biləks, onlar daha sabatkar olurlar. Biz rus darülfünunla-rında təhsil edənlərin tamamilə təmsil etməsini deyil, politikasilə ciddi surətdə mübarizə edənləri o darülfünunlardan çıxanlar içərisində görürük. Binaənileyh bu nöqteyi-nəzərdən heç bir qorxu yoxdur. Darülfünunun faydalarından birisi də budur ki, burada bir kərə elmi bir müəssisə vücuda gələcək. Bununla məmləkətin məchul qalmış bir çox xüsusiyyəti öyrəniləcəkdir. Camaət arasında elmə və fənnə maraq nə qədər artacaqdır. Digər tərəfdən, xaricə getməyə imkanı olmayan tələbələr elm və fənn hasil etmək imkanın-da olacaqlar. Vəqtilə bu darülfünun get-gedə milliləşəcək. Bununla bərabər orada türk dili ümumi surətdə məcburi olaraq keçiləcək və öyrədiləcəkdir. Rus və ya əcnəbi bir lisanda təhsil etdiyin bir elmi öz dilində ifadə edə biləcək. Halbuki xaricə gedən tələbəmiz üçün bu, mümkün deyil. Onlar öz lisan və mühitlərindən ayrılmaq məcburiyyətində olduqları halda darülfünunumuzun tələbələri isə təhsil etdikləri elmlərlə bərabər xalq arasında olacaqlar ki, bunun da bizə bir çox faydası dəyəcəyi təbiidir. Fəqət, bəzi mülahizələr vardır. O mülahizələrə bizim fraksiya daxilində əqəliyyətdə qalan-lar da iştirak ediyorlar. Onlara etiraz etmək də mümkün deyil. Əvvələn, istənilən professorlar tapılmayacaq. Təbii və başqa bu kimi şöbələr üçün olan alət və ədavət əldə edə bilməyəcəyimizdən darülfünunumuz naqis olacaqdır. Eyni zamanda burada rus professorları olduğundan və bizə Rusiyadan yeni ayrılmış olduğu-muz üçün haman professorlar bizi təkrar Rusiya ilə birləşdirmək fikrini təqib edəcəklər. Bunlar sırf praktik mülahizələrdir. Fraksiya əksəriyyət etibarilə buraxılan qanunun tərəfdarıdır. Bunun qəbu-lunu təklif edir. Fraksiyamızın nəzərini ərz etdim və xüsusi olaraq deyirəm ki, hər məmləkətdə, hər yerdə darülfünunlar bu növlə təsis olmuşlar. Ümumi surətdə əgər Rusiya darülfünunlarının tarixinə müraciət etsəniz, görərsiz onlar da böylə başa gəlmişdir. Ona görə demək olmaz ki, bizdə yoxsa, heç olmamalıdır. Və əgər bugünkü türk darülfünunlarına baxsanız, orada da almanca, firəngcə təlim aldıqlarını görərsiniz. Heç bir millət tarixən ilk addımında milli bir darülfünuna sahib olmamışdır. Əvvəlcə özgələrdən istifadə edərək sonra get-gedə qüvvət kəsb etmişdir. Binaənileyh qorxmamalıdır. Darülfünun hər dildə olsa da olsun açıb oxumalıyıq. Çünki bu müəssisə ilə biz bir irfan müəssisəsi quracağıq və get-gedə öz gənc-lərimizi onun vasitəsilə ziyalandırıb istədiyimiz milli professorla-rımıza tədricən sahib olacağıq. Məşhur rus müstəşriqləri hərgah buraya cəlb etməyə müvəffəq olarsaq və təbiidir ki, olacağıq da, çünki bir professor təhdidi altında vətəni Rusiyada akoplar içəri-sində çalışmaqdansa Azərbaycanda oturub kəndi əfkarını yürüt-mək, ələlxüsus ki, onları maddi cəhətdən də təmin edəsiniz, onlar bura gələr və əmin olunuz ki, xəyanət də etməzlər. Siz buna kəmali-itminan ilə əlinizi ürəyinizə qoyub səs verə bilərsiniz” ²².

Darülfünunun (Bakı Universitetinin) açılmasının qızğın tərəfdarı olan M.Ə.Rəsulzadə dil problemini tutarlı əsaslarla həll etməyə çalışır və müxtəlif ölkələrin təcrübəsindən mi-sallar gətirir: “…Ümumi surətdə əgər Rusiya darülfünunlarının tarixinə müraciət etsəniz, görərsiz onlar da böylə başa gəlmişdir. Ona görə demək olmaz ki, bizdə yoxsa, heç olmamalıdır. Və əgər bugünkü türk darülfünunlarına baxsanız, orada da almanca, firəngcə təlim aldıqlarını görərsiniz. Heç bir millət tarixən ilk addımında milli bir darülfünuna sahib olmamışdır. Əvvəlcə özgə-lərdən istifadə edərək, sonra get-gedə qüvvət kəsb etmişdir. Binaənileyh qorxmamalıdır. Darülfünun hər dildə olsa da olsun, açıb oxumalıyıq. Çünki bu müəssisə ilə biz bir irfan müəssisəsi quracağıq və get-gedə öz gənclərimizi onun vasitəsilə ziyalandırıb istədiyimiz milli professorlarımıza tədricən sahib olacağıq…”²³

Parlamentin Sosialistlər fraksiyasından olan Səmədağa Ağamalıoğlu və Əliheydər Qarayev bir çox məsələlərdə müxalifətdə olsalar da, darülfünun və dil məsələsində on-ların fıkri M.Ə.Rəsulzadənin fıkirləri ilə üst-üstə düşürdü. Onu da qeyd edək ki, onların çıxışlarında gətirdikləri əsaslar bir-birindən fərqli olsa da, məqsəd və ideyasına görə vəhdət təşkil edirdi.

Səmədağa Ağamalıoğlunun çıxışından: “Yəni Azərbayca-nın hər yerində, hər kəndində bir kilsə aç, adam gəldi-gəlmədi, sən zəngini vurginən, sonra cəmaət özü yavaş-yavaş alışar. Orada onun cəvabını verdim. Orasını demirəm, ancaq bunu demək istə-yirəm ki, keşiş cənabları da buraya çıxıb hərdənbir zəng vurur, heç, getdi öyləsinə. Burada bir-iki şey daha demək istəyirəm. Burada söylədilər ki, universitet 18 milyon pul aparır. Ona görə o ağır xərci cəmaətin üstünə yükləmək olmaz. Mən bilirəm, bu yazıq cəmaət necə olur ki, qeyri şeylərdə yaddan çıxır, elm, şkol ki cəmaə-tin gözünü açır, onda cəmaət yada düşür. Burada bir səhv var. Universitet açmaq bir işə sərmayə qoymaqdır. Mən sərmayə dedik-də bilirsiniz nədir. Mən kapital demək istəyirəm, sərmayəni qoy-maqdan heç kim qorxmamalıdır. Heç vaxt o bizə ziyan verməz. Həmişə mənfəətimiz az qoyduğumuz bu sərmayədən gələcəkdə 18 milyon deyil, bəlkə 18 milyard mənfəət götürək. Mən öylə bilirəm ki, universitet öylə bir şey deyil ki, istədiyin vaxt onu asanlıqla tikə biləsən. Bunu hər kəs bilir. Bu universitet bir palıd ağacına oxşar ki, basdırarsan, iyirmi ildən sonra çıxacaq. Burada yaxşı danışdılar ki, professor yoxdur. Bu gün burada professorlar, əgər Rusiyanın yolu açılarsa, çıxıb gedərlər, biz professorsuz qalarıq. İndi bu ola-ola demək olmaz ki, gözləyirəm, məqam gələr, sonra açaram. Bir halda vaxt, fürsət və məqam özü gəlib, professorlar var, özləri gəlib işləmək istəyirlər. Mən təəccüb edirəm, nə üçün onları əldən bura-xaq?! Əgər indi universitet açmasaq, sonra heç aça bilmərik. Bəzi-ləri deyirlər ki, bir neçə ildən sonra açaq. Hərgah bu kişilər işsiz qaldıqlarından dolayı gəlib çıxıblarsa, o da revolyusiyanın təqsiri-dir. Siz bunları əldən buraxandan sonra öylə məqam da gəlib çıx-maz ki, professor bizim üçün gəlib universitet açmaq istəsin. De-məli, xərc heç, pul heç, məqam da gəlib. Universitet açmaq hər yerdə lazımdır. Bəlkə İran da düşünsə, qanar ki, orada da lazımdır. Burada söylənildi ki, onun özü də böyük dəlildir ki, bizim ibtidai məktəbimiz və öz gimnaziyamız yoxdur ki, universitet üçün yem olub onu saxlasın. Bu bizdə yoxda degil idi, var idi. Əgər indi səs gəlmir isə, onda da təqsir hökumətdədir. Biz tələb etdik ki, bu mək-əblər açılsın, şkol yoxdur, deyirlər ki, sən də darülfünun açmaya-san? Sonra bir vacib məsəl var, deyirlər ki, türkün öylə qüvvətli dili yoxdur ki, onun darülfünunu olsun. Əvvəlcə dili qüvvətlən-dirib, sonra darülfünun açmaq lazımdır. Darülfünun olmasa, dil də qüvvətlənməyəcəkdir. Darülfünun olan yerdə dil də böyüyür. İnandırıram ki, revolyusiyadan əvvəl dil bilməyənlər şimdi yavaş-yavaş məcbur olub dil öyrənib, öz köçünü sudan çıxarır. Xülasə, bizim fraksiyamız o fikirdədir ki, gərək darülfünun açılsın, bunun vaxtı, məqamı gəlmişdir və güman edir ki, parlaman da buna zidd getməz” ²⁴.

Darülfünunun ‒ Bakı Universitetinin açılmasına böyük səy göstərən Əliheydər Qarayev ana dili probleminin özünə aydınlıq gətirməyə çalışır: “Bizim firqəmiz darülfünunun açıl-ması tərəfdarıdır. İnqilab bayrağı qaldırıb Nikolay istibdadını yıxdığımız gündən etibarən şüarımız “yox olsun qaragüruh, yaşa-sın hürr və sərbəst millətlər”. Biz bu əsas üzərinə işləyirik və işləyəcəyik. Rusiya maarif xüsusunda pək çox çalışmış və maddi cəhətdən hər bir mümanəti yapmışdır. Əvvəl Nikolayın da pulu yoxdu, fəqət maarif xüsusunda deyil, biz görürüz ki, ministirlə-rimiz, bəylərimiz özlərini saxlamaq üçün icab edən qədər jandarma polisləri saxlamaqdan ötəri pul bulurlar. Bu pullar büdcəni sarsıt-mayır. Yalnız millətimizi işıqlandıracaq olan və açılması lazım olan darülfünun xərci sarsıdacaq? Darülfünun xüsusunda xərc-dən qaçmaq doğru deyil. Darülfünun, doğrudur, öz ana dilimizdə milli olmalı idi. Zatən biz deyirik ki, cəmi millətlər azaddır və on-ların lisanı da, dili də azad olsun. Halbuki Nikolay bizim milli lisanla tədricatımıza mane olduğu üçün biz deyil darülfünunu, hətta ibtidai məktəblərimizi də milliləşdirmədik. Təhsili ali görmək istəyən cavanlarımız Rusiyanın daxilinə getmək üçün yollar qapalı olduğu üçün gedəməyib aşağı-yuxarı dolaşırlar. Onun üçün Mə-həmməd Əmin Rəsulzadə cənablarının söylədiyi nitqi də tələbə-lərimizdən çoxu başa düşməyirlər. Milli tərbiyə almamışız ki, başa düşəlim, yenə görəcəyik ki, edadi məktəblərimiz də türkləşdiril-məkdə davam edəcəkdir. Və türk füqərayi-kasibəsinin cocuqları böyüyüb irəliləyəcək, bir də məccani məktəblər onları qəbul etməyə-cəkdir. Çün biz bu vaxta qədər ibtidai və edadilərdə milli ruhda tərbiyə almamışıq ki, milli dilimizi bilən və milli lisanda leksiya oxunanda anlayaq. Tutalım ki, fizyalogiya, matematika oxusaq, türk lisanında desək, doxsan səkkiz, yüz faiz başa düşməyəcəyik. Edadi məktəblər tezliklə milliləşəcək. Bunlardan da studentlər çıxacaq. Türk füqərayi-kasibəsi balasının ki özüdə mədəniyyət yo-luna ayaq basır, varlılar kimi pulu olmayacaqdır ki, başqa bir yerə oxumağa getsin. Burada qalıb ya bir çinovnik, ya bir kağızbükən olacaqdır. Böylə olan surətdə hər halda bizə universitet lazımdır. Universitet olsa, burada oxuyarlar. Ondan başqa müəllimlərimiz də vardır ki, onlar da darülfünunda oxuyarlar. Nəinki bir bunlar, bəlkə istedadı olan adamların da ixtiyarı olsun, getsin orada oxusun, elm alsın. Bir bədbəxtlik də budur ki, maarif işlərindən ötəri indiyə qədər heç bir təşəbbüsatda bulunmadıq. Dövlətli balası 300-400 də olsa verir, edadidə oxuyur. Amma kasıb balası pulu olmadığından oxuya bilmir, maarif işindən uzaq olur. Darülfünu-na düşə bilmir. İbtidai və edadilər gərək məccani olsun. Hökuməti-miz ciddiyyətlə bu yolda işləsin. Nəinki darülfünun, hamısı gərək məccani olsun, hamı oxuya bilsin. Təlim ümumi olsun, eleyhinə olanlardan biri başlayır ki, professorlar öz vərəmli əqidələrini uni-versitetdə keçəcəklər. Tarix öylə bir şeydir ki, onun əqidə ilə heç bir münasibəti ola bilməz. Bir tarix deyil, tibb fakültəsi, filoloq şöbəsi, buralarda ancaq bu dərslərdən danışırlar. Professor istəsə də, heç bir şey eyləyə bilməz. Bu universitetdən bizim üçün müəllimlər çıxacaq və haman müəllimlər milliləşmiş məktəblərdə dərs verəcək-lər. Azərbaycan edadilərində müəllim yoxdur. O istoriya-filologiya şöbəsi edadiyə qulluq edib, onlar üçün müəllim yetişdirməyə böyük kömək edəcəkdir. Deyirlər ki, bu universitet rus universiteti olacaq-dır. Düzdür, sizin çeşməyiniz ilə baxanda öylədir. Fəqət Moskva-dansa burada daha tez türkləşə bilərik. Haman professor Vinoqra-dov tarixdən Ryurik İqordan orada da deyəcək, burada da. Bunu unudun. Türk tələbəsi 17-20-sindən aşağı olmaz. 20 yaşında olan-da onun bir siyasi surəti olacaqdır. Sağ ya sol. Bizim tələbələr ara-sında əgər sol olsa -mən ki solam, -Vinoqradov gəlsin, nə qədər istə-yir danışsın, bir şey eyləyə bilməz. Bu, bir yanlış yoldur. Bir mədə-niyyət ki füqərayi-kasibə üçün gəlir, siz barmağınız ilə onu tutma-yın, qoyun o işıq Azərbaycan füqərayi-kasibəsi üzərinə düşsün. Hərgah barmağınızı tutarsınızsa, işıq düşmədikdə füqərayi-kasibə indi də siz məsuliyyətli olarsınız” ²⁵.

Parlamentin müxtəlif partiya və fraksiyalara mənsub olan üzvləri M.Ə.Rəsulzadə, S.Ağamalıoğlu və Ə.Qarayevin çıxışlarında təhsil və dil problemi üzrə söylənilən mülahi-zələr, verilən təkliflərin təsiri idi ki, dil məsələsini təhsil və tədrisdən üstün tutan və bu məsələdə çox aydın mövqeyi olduğu halda parlament üzvlərinin bir qismi konkret bir mövqe tuta bilmirdi.

Bu baxımdan sol müstəqil Abdulla bəy Əfəndizadənin çıxışları bunu daha aydın şəkildə göstərirdi: “…Nəzəriyyələr-dən bəhs etmək istəmirəm, bir neçəsini göstərmək istəyirəm ki, o da bu dərəcədədir. Məlumunuzdur ki, büdcə get-gedə artır, cəmaətin boynuna ağır gəlir, əyi bir yük tutulur. Əgər darülfünun büdcə-sini də əlavə edərsək, büsbütün artacaqdır. Və büdcə çoxalacaqdır. Demək, bir sənəlik büdcəmiz bir milyard isə, gələcək sənə bir neçə milyonluq üzərinə əlavə olunacaqdır. hazırda tələbələrimiz də yoxdur ki, açılan darülfünunda yer tutsunlar. Və istiqbal üçün xəyali gənclər yetişsin və dəlillərin biri də budur, qabili-əfkar deyildir. Fəqət bunun lehinə gedən ki, əz on cümlə, biri də mən özüm, həm lehinə gedən cərəyan deyir ki, darülfünun hər hanki dildə olursa-olsun, o, elm mənbəidir. Vətən üçün, demək, yaxşı işçilər, siyasi adamlar, elmli adamlar hazırlayacaq. Bunu, bu elm mənbəyini indidən güşad eyləmək lazım və bəlkə vacibdir. Söz yox ki, darülfünun güşadi sözü meydana gəldikdə, demirik ki, əvvəlinci gündən türk dilində olacaq. Bu, mümkün olan şey deyildir. Bizim hazırlığımız rus darülfünununda oxumaq üçündür. İstəsək də, o qədər qüvvə və professor tapmarıq ki, öz dilimizdə elm və fünun keçək. Hərçəndi lehinə olanların motivləri əleyhinə olanlardan güc-lü deyildir, lakin hər iki tərəfi barışdırmaq, -bir neçə illərdən sonra da olursa, türkcə keçə bilərsən, o da türk lisanına məxsus vəziyyət-dir ki, əsaslıdır, o vəziyyəti alarsa, narazı olanlar da rəy verə bilər. O vəziyyət hansıdır? O da odur ki, edadi məktəblər üçün müəllim-lər yetişdirmək və milləti tərbiyələndirmək. O müəllimlər ki rus darülfünunu qurtarıb rus dilində dərs deyəcəklər lazım deyildir. Biz gərək hamı məktəbləri milliləşdirək. İndiki darülfünunun yetişdirən müəllimlər gərək türk dilinə aşina olsunlar. Ona görə də lazımdır ki, darülfünuna öylə müəllimlər dəvət edək ki, türk dilini yaxşı bilsin. Türk ədəbiyyatına dara olsun. Böylə professoru çox aramalıdır. Hər şöbədə necə ki qeyd olunubdur, türk dili məcburi olsun. Bir məcburi deməklə olmaz. Gərək bunun proqramı olsun. Bir şəxs ki darülfünun icmal etdi, edadi də tədris edəndə darül-fünundan özülə götürdüyü elmləri, lazımdır ki, gözəl, ədəbi türk dilində tədrisə müqtədir olsun, islahati-fənniyyəyə aşina olsun. Doğrudur, gərək bunları edadilər hazırlasın, darülfünuna versin. Bu olmayıb, çünki mümkün deyil idi, yetişdirməyib. Bu indi darülfünun divarları içərisində olmalıdır. Mən deyərdim, o tələbə-lər ki orada təhsil edəcəklər, türk dilini də öyrənəcəklər, gərək bir kaç vəzifələr ifa etsinlər. Ruscadan türkcəyə məqalələr tərcümə et-sinlər. Vəzifələri var. Bu da məcburi bir vəzifə olsun. Əgər bu cəhəti nəzərə alırıqsa, bunlara əhəmiyyət veririksə, indidən bu ba-rədə çalışmalıdır. Buna fikir verməlidir. Lazımi müəllimlər dəvət etməlidir. Bir bu, həm də başqa cəhət var. Məndən qabaqkı natiq-lərin dediklərindən aşkar oldu ki, biz darülfünuna öylə nəzər ilə baxırıq ki, onun vasitəsilə məktəblərimizi, millətimizi düzəldib mədəni millətlər cərgəsinə keçirək. Bu cərəyanlar hamısı var. Müəllim yetişdirmək şöbəsi indidən gərək güşad olsun. Mən təəccüb edirəm, şöbələr barəsində danışarkən fizyalogiya, riyaziy-yat, filologiya şöbələrindən dedilər…”²⁶

Qeyd olunan bu məsələlərlə bağlı bəzi məclis üzvlərinin çıxışı isə öz reallığı və konkretliyi ilə fərqlənirdi. Bunlara nü-munə olaraq “Əhrar” fraksiyasından olan deputat Muxtar Əfəndizadənin çıxışını qeyd edə bilərik: “…Abdulla bəy dedi, bizim fraksiyada bunun lehinə olanlar da var, lakin əksəriyyət əleyhinədir. Çünki əvvəl fikir edir ki, bu saat kifayət qədər professor yoxdur. Hərçəndi deyirlər ki, professor tapılacaq, lakin qorxurlar ki, o birilərə havayı maaş lazım olan professorlar da tapmaq dəlili də odur ki, dərs vaxtı çatıb, meydanda heç bir şey yoxdur. Məhəm-məd Əmin əfəndi əyi təsvir etdi ki, ülum bitərəfdir. Hanki dildə olmuş ola, elmdir. Lakin onu bilməlidir ki, tarixi-ədibə bir elmdir ki, onu ana dilindən başqa bir dildə öyrətmək olmaz. Və yenə Məhəmməd Əmin əfəndi qayət qəvi bir misal gətirdi ki, bizim Moskov darülfünunlarında oxumuşlarımız dillərini və milliyyə-tini unutmamışlar. Bu söz balaca qəbihdir. Mən də deyə bilərəm ki, öylədir. Çünki bizimkilər Moskva misyonerlərinin ruslaşdırmaq təzyiqi siyasəti altında gözləri açılıb, onun əvvəl gündən ziddinə qalxırdılar. Amma deyə bilərəm ki, təmamən ruhlarını itirməyib-lər. Öylələri var ki, türk lisanı var deyəndə istixfaf ilə baxır, öylə bilir ki, ədəbiyyat rus dilindədir, bəlkə, bir qədər alman, firəng ədəbiyyatına darülfünunda bələd olurlar. Bundan səmərəli odur ki, hökumət dairələrində bu vaxta qədər hər iş rus dilində gedir. Qon-şularımız erməni və gürcülər bizə gülürlər ki, bizim məmləkətdə ana dili işləndiyi halda Azərbaycanda hənuz rus dili işlənir. Çünki onlar istiqlallarını elan etdikləri gündən etibarən yazılarını, müa-milələrini milliləşdirdilər. Fəqət hər nədənsə hala bu hərəkət bizdə yoxdur. Səmədağanın buyurmasından böylə çıxır ki, darülfünun həm ali, həm də ibtidai bir müəssisədir, biz orada həm milliləşəcək, həm lisanımızı düzəldəcəyik. Bu, heç bir zaman doğru deyildir. Çünki insanı ibtidai məktəblər milliləşdirir. Və yenə təəssüflə gö-rürəm ki, biz işlərimizə aşağıdan başlayıb qədəmə-qədəmə çıxmaq lazımkən biləks, başımızda olanlar başdan aşağı işə başlayırlar. Və rəsi karda olanlar necə görmirlər ki, bu gün Rusiyanın ən sıqı za-manında tarix, coğrafiya, lisan kimi dərsləri müsəlmanlar üçün qətiyyən qədəğan edən Nikolay zamanında açıqca müvəffəq oldu-ğumuz milli məktəblərimizin də bu gün yavaş-yavaş qapandığını təəssüflərlə görürük. Qarabəylinin fikri məsələni hər nə qədər bir az təxirə salırsa da, yenə əyi bir fikirdir. Məsələ, əvvəla, fraksiya-lara verilsin, orada müzakirə edilsin. Mən də darülfünunun açıl-ması tərəfdarıyam. Fəqət bu şərait təhtində deyil, məlumunuzdur ki, Petroqrad və Moskva darülfünunlarına təhsil üçün gedən cavanlarımız məktəbə girər-girməz dərhal oradakı misyonerliyi və oradakı ruslaşdırmaq ruhunu görüyor və ondan çəkinirdi…”²⁷

Əlbəttə, Bakı Universitetinin açılması məsələsinə həsr olunan yalnız bir iclasda Azərbaycan dili barəsində deyilən-lər, göründüyü kimi, birbaşa dövlət dili, onun tədris və təh-sil işində yeri kimi ciddi problemlə bağlıdır. Parlament üzvlərinin çıxışları, istisnasız olaraq, hökumətin “Dövlət dili haqqında” qərarına uyğun olmuşdur.

Fətəli xan Xoyskinin çıxışlarında hökumətin dövlət dili sahəsində görülən işlər barəsində vaxtaşırı verdiyi məlu-matlar dövlət dilinin daim hökumətin diqqət mərkəzində durduğunu göstərir.

Fətəli xan Xoyski çıxışında qeyd edirdi:“Möhtərəm Azər-baycan parlamenti əzası! Hal-hazırda hər nəzarətdən ayrı-ayrı bəhs edə bilməyəcəyəm. Ancaq bunu deməliyəm ki, o vaxt nə mək-təb var idi, nə ədliyyə idarələri var idi. Hökumət buna da diqqət et-məli idi. Çünki ədliyyə idarəsi olmayınca məmləkəti polis qüvvəsi ilə idarə etmək olmaz. Bu, iki birdir ki, əvvəl başdan milliləşməli idi. Şimdi məktəblər milliləşdilər. İbtidai məktəblər və bəzi siniflər milliləşmişlər, bir çox yeni məktəblər açılmışdır. Bundan əlavə, hö-kumət əldən gələn qədər çalışaraq yox olan ədliyyə idarələrini təc-did etdi. İndi, Allaha şükürlər, hər yerdə olmaz isə də, bir çox ədliy-yə idarələrinə türk dili bilən adamlar təyin edilmişlər. Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ çox şey edə bilməmişik…”²⁸