Loe raamatut: «Bizim gözəl dilimiz»

TƏRCÜMƏNİN ƏZABLI YOLLARINDA

Ömrümün bu çağında keçdiyim həyat yoluna nəzər salanda qəribə hisslər keçirirəm. Çox çətinliklərlə qarşılaşmışam. Başladığım hər hansı bir iş heç vaxt ilk dəfədən baş tutmayıb. Harada işləmişəmsə, mənim də bir gün bəxtimin gətirəcəyinə ümid bağlamışam. “Bəxtimin gətirəcəyini” deyəndə nəyi nəzərdə tutduğumu özüm də təsəvvür etmirdim. 15 il hərbi xidmətdə olmuşam. Bunun 3 ilini əsgər kimi xidmət etmişəm. 12 il isə hərbi tərtüməçi işləmişəm. Harada işləmişəmsə, müdiriyyət və kollektiv mənim işimdən heç vaxt narazı qalmayıb. Lap əvvəldən başlasam, daha yaxşıdır.

1958-ci ildə Ağstafa rayonunun Köçəsgər kəndində orta məktəbi bitirdikdən sonra sənədlərimi Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin Ərəb dili bölməsinə vermək üçün Bakıya gəldim. İmtahanlardan yüksək qiymətlər ala bilmədim. Kəndə qayıtdım. 1959-cu ildə yenidən həmin məqsədlə Bakıya gəldim. Lakin bu dəfə hərbi çağırış vərəqəm olmadığına görə sənədlərimi ADU-ya qəbul etmədilər. Hər hansı başqa bir ali məktəbə isə daxil olmaq istəmirdim. Payızda isə əsgər apardılar.

Xidmət etdiyim hərbi hissə Xarkov şəhərindən təqribən 60 kilometr cənubda yerləşirdi. Səkkizaylıq serjant kurslarını başa çatdırdıqdan sonra məni səyyar elektrik stansiyası manqasına komandir təyin etdilər. Manqada cəmisi 6 nəfər əsgər var idi. Onun əsas əsas vəzifəsi isə ümumqoşun təlimləri keçiriləndə hərbi səhra və səyyar qospitalları elektrik enerjisi ilə təmin etməkdən ibarət idi. Belə hərbi təlimlərin birində nahar yeməyindən sonra birsaatlıq fasilə elan edilmişdi. Elektrik mühərrikini və başqa avadanlığı daşıyan QAZ-51 markalı yük avto-mobilini meşənin kənarında böyük bir ağacın altında dayandırıb istirahət edirdik. Sürücü isə həmyerlilərinin yanına getmişdi. Mən kürəyimi arxa tərəfdən maşının dal təkərinə söykəmişdim. Əsgərlərdən bir neçəsi isə maşının altında uzanmışdı. Hava isti olduğundan hamı-mız yuxuya getmişdik. Birdən maşın irəli hərəkət etdi və mən arxası üstə yıxıldım. Əsgərlər də oyandılar. Heç kəsə xətər yetirilməmişdi. Sürücünün dediyinə görə, o, qayıdanda görür ki, maşın artıq günün altındadır. Maşını kölgəyə çəkmək üçün onu irəli sürür. Sonralar etiraf etdi ki, o, əvvəlcə maşını geri sürmək istəyib. Lakin arxada cavan bir ağacı basıb sındırmalı imiş. Ağaca heyifi gəlib və maşını irəli sürüb. Əgər o, maşını arxaya sürsəydi, bəlkə də əsgərlərə heç nə olmazdı, amma kürəyimi söykədiyim təkər hökmən mənim üstümdən keçməli idi. Bir təsadüf üzündən sağ qalmışdım…

Hərbi xidmətin ikinci ilindən etibarən hissəmizin həyatından rusca məqalələr yazıb Kiyev hərbi dairəsinin qəzetinə göndərirdim. Dərc edirdilər. Hələ qonorar da göndərirdilər…

Üçillik hərbi xidmətin axırlarında – 1962-ci ilin iyun ayının əvvəlində Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin Ərəb dili bölməsinə daxil olmaq üçün sənədlərimi poçt vasitəsilə hərbi hissədən Bakıya göndərmişdim. Hissəmizdə ali məktəblərə daxil olmaq istəyənlər üçün altıaylıq kurslar təşkil etmişdilər. Axşamlar yaxınlıqdakı kənd məktəbindən müəllimlər gəlib bizi ayrı-ayrı fənlər üzrə imtahanlara hazırlaşdırırdılar. Artıq iyul ayının ortalarında hərbi hissədən sənədlərini ali məktəblərə göndərənlərin hamısını imtahan verməyə dəvət etmişdilər. Təkcə mən qalmışdım. İki gündən bir gedib yaxınlıqdakı Merefa şəhərindən Bakıya – qəbul komissiyasına teleqram vururdum ki, mənim sənədlərimi qəbul edibsinizsə, mənə rəsmən dəvət göndərin. Lakin heç bir cavab gəlmirdi. Heç bilmirdim, nə edim. Bir nəfər məni başa saldı ki, sən ikitərəfli teleqram göndər, yəqin qəbul komissiyasının sənə göndəriləcək teleqramın dəyərini ödəməyə pulu yoxdur. Elə də etdim, səhərisi gün teleqram aldım: “İmtahan verməyə gələ bilərsən.” Məhz həmin teleqrama əsasən Bakıya getməyimə icazə verdilər. İmtahanların başlamasına isə iki gün qalmışdı.

Avqust ayının 1-də Bakı dəmiryol vağzalına çatdım. Əsgər paltarında ADU-nun qəbul komissiyasına – indiki iqtisad universitetinin binasına gəldim. 3-4 il bundan əvvəl qəbul komissiyası burada yerləşirdi. Heç bir qələbəlik görmədim. Dedilər ki, indi qəbul komissiyası Nizami küçəsindəki 49 nömrəli binada yerləşir. Üz tutdum həmin ünvana. Oraya çatanda qəbul komissiyasının katibinin mənim adımı və familiyamı qışqırdığını eşidib yaxınlaşdım. Katib məni möhkəm məzəmmətlədi ki, niyə vaxtında gəlib imtahan vərəqini götürməmisən… İmtahanları bir-bir verirdim. Kəndimizdən ötrü burnumun ucu göynəyirdi. Axırıncı imtahana dörd gün qalırdı. Qatara minib kəndi-mizə getdim. İki gün qalıb qayıtdım. Axırıncı imtahanı da verdim. Bir neçə gündən sonra adımı qəbul edilənlərin siyahısında görüb çox sevindim. Əsgərlikdən gəldiyim üçün mənə yataqxanada yer də verdilər.

Qrupumuzda 9 nəfər tələbə vardı. Mən də daxil olmaqla 3 nəfər hərbi xidmətdən qayıdanlar idi. Bir neçə nəfər birinci kursdan sonra başqa fakültələrə keçdilər. Axırıncı kursda isə müxtəlif səbəblər üzündən kursda qalanlar bizim qrupa qoşuldular. Hamımız yaxşı oxuyurduq. 4-cü kursda Zahid Hüseynovu Bağdad universitetinə, 5-ci kursda isə Rza Xəlilovu Qahirə universitetinə staj keçməyə göndərdilər. Mən isə Yəmənə getməliydim. Lakin bu ölkə ilə SSRİ arasında münasibətlərin gərginləşdiyinə görə səfər baş tutmadı.

1967-ci ildə universitetdə təhsili başa vurdum. Mənim təyinatımı Naxçıvana verdilər. Həmin vaxt ailəmiz artıq beş il idi ki, orada yaşayırdı. Atam müharibə əlili idi, pensiyası da çox deyildi. Məndən başqa altı bacı-qardaşım məktəb yaşında idilər. Lakin Naxçıvanda mənə iş vermədilər. Dedilər ki, boş yerimiz yoxdur. Xahiş etdim ki, dağ kəndlərindən birinə göndərin, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi işləyərəm, atama kömək lazımdır. Dedilər ki, sənin diplomunda birinci yerdə “ərəb dili müəllimi” yazılıb. Bizdə ərəb dili heç bir məktəbdə tədris edilmir. Məni işlə təmin etməyib Bakıya – Maarif Nazirliyinə qaytardılar.

Nazirin qəbuluna düşmək üçün iki ay vaxt itirdim. Qəbulda nazirdən xahiş etdim ki, məni başqa bir rayona göndərsin. Dedi ki, bizim xərc çəkib məzunu yalnız bir dəfə təyinatla iş yerinə göndərməyə haqqımız vardır. Orta Asiya respublikalarından birinə göndərməsini xahiş etdim. Nazir əsəbiləşdi: “Səni başqa respublikaya gön-dərməyə bizim səlahiyyətimiz çatmır. Sənə azad təyinat verirəm, get, özünə iş axtar…”

Bakıda iş axtarmaq bir nəticə vermədi. Sumqayıt zavodlarının birində, heç olmasa, fəhlə işləmək qərarına gəldim. Şəhər milis şöbəsində işləyən məktəb yoldaşım Kamandar Ələkbərov mənə dedi ki, bu diplomla səni heç bir zavodda fəhləliyə qəbul etməzlər. Onun köməyilə 1968-ci il fevralın 29-da şəhər qəzetinin redaksiyasında korrektor işləməyə başladım. Redaksiyanın köməyilə boru-prokat zavodunun fəhlə yataqxanasında yer verib qeydiyyata götürdülər. Otaqda məndən başqa həbsdən təzəcə azadlığa buraxılmış bir nəfər fəhlə də qalırdı. Mən hər dəfə kitab, yaxud qəzet oxuyanda yaxınlaşıb nə üçün oxuduğumu soruşurdu. Nə deyirdimsə, bir təsiri olmurdu. Hər dəfə də eyni sualı verirdi: “Nə üçün oxuyursan?”…

Heç iki ay keçməmişdi, məni Sumqayıt şəhər hərbi komissarlığına çağırdılar. Məni Müdafiə Nazirliyinin xəttilə hərbi tərcüməçi işləmək üçün xarici ölkəyə göndərmək istədiklərini bildirdilər. Dərhal razılaşdım və lazımi sənədləri toplayıb verdim.

Avqust ayının ortalarında Moskvaya çağırdılar. Bakıdan yeddi nəfər idik. Baş Qərargahda qəbul zamanı tərcüməçilərin işləri ilə məşğul olan polkovnik – şöbə rəisi hamımızı Misirə göndərmək istədiklərini bildirdi. Ərəb dilini necə bilməyimizi yoxlamaq üçün hamımızı hərbi tərcüməçilər hazırlayan instituta göndərdi. O birisi gün yenidən həmin şöbə rəisinin qəbuluna gəldik. Polkovnik təəssüflə bildirdi: “Vəziyyət dəyişib. Krasnodar Ali Avi-asiya Məktəbində tərcüməçilərə böyük ehtiyac vardır, gedin, orada 6-7 ay işləyin, sonra çağırıb göndərərik.” Lakin yoldaşlarımdan bir neçəsi etiraz edib bildirdi ki, biz xaricə getmək istəyirik. Şöbə rəisi hirsləndi: “Siz artıq Silahlı Qüvvələrin zabitlərisiniz, sizi haraya istəsək göndərə bilərik. Türküstan Hərbi Dairəsində vzvod komandiri lazımdır, sizi oraya da göndərə bilərik”. Mən Ağaqasım Qasımovu və Mübariz Əsədovu yola gətirdim, daha doğrusu, Krasnodarı təriflədim ki, yaxşı yerdir, Bakıya da yaxındır. Həm də tərcüməçi işləyəcəyik, təcrübəmiz də artacaq. Biz üçümüz razılaşdıq və elə həmin gün qatarla Moskvadan Krasnodara yola düşdük. Dörd nəfər isə qəbuldan çıxan kimi şöbə rəisinə məlumat vermədən Bakıya qayıtdı. Sonralar eşitdik ki, onları təzədən Moskvaya çağırıb, doğrudan da, Türküstan Hərbi Dairəsinə, amma Frunze Ali Aviasiya Məktəbinə tərcüməçi işləməyə göndəriblər.

1968-ci il sentyabrın 1-də Krasnodar Ali Aviasiya Məktəbində hərbi libasdaydıq. Hərəmizi bir qrupa tərcüməçi təyin etdilər və dərhal işə başladıq. Mühazirələri tərcümə edib ərəb ölkələrindən gəlmiş kursantlara diktə edirdik. Artıq 7-8 ay idi ki, işləyirdik. Komandanlıq işimiz-dən çox razı idi. Lakin xaricə göndərmək məsələsi, elə bil ki, tamamilə yaddan çıxmışdı. Bir gün mən növbətçi olduğum vaxt yoldaşlarım şəhərdən Baş Qərargaha – tərcüməçilərin işləri ilə məşğul olan həmin polkovnikə zəng edib bildirirlər ki, 8 ay keçib, biz xaricə getmək istə-yirik. Polkovnikin nə cavab verdiyini bilmirəm. Lakin o birisi gün səhər tezdən bütün tərcüməçiləri aviasiya məktəbi rəisinin qəbul otağına yığdılar. Rəis ağzı köpüklənə-köpüklənə dedi: “Siz nə üçün bizdən icazəsiz Moskvaya zəng etmisiniz?! Siz burada lazımsınız. Bu yaxınlarda təzə qruplar gələcəkdir. Qoy xaricə başqalarını gön-dərsinlər. Siz zabitsiniz, əmrə tabe olmalısınız. Gedin, işinizlə məşğul olun.”

…Nəhayət, 1969-cu ilin iyun ayının axırlarında hamımızı Misirə göndərdilər. Bizi Qahirə aeroportunda gecə saat 4-də artıq iki il burada işləyən Zahid Hüseynov qarşıladı. Yoldaşlarımı Qahirədə və ona yaxın yerlərdəki hərbi hissələrə göndərdilər. Məni isə Süveyş kanalına – döyüşən 2-ci ordunun qərargahında artilleriya müşavirinin tərcüməçisi təyin etdilər. Ramiz Mürsəlov artıq bir il idi ki, burada ordu komandanının baş müşaviri general Bukatovun tərcüməçisi işləyirdi. Sovet hərbi müşavirləri, mütəxəssisləri və onların tərcüməçiləri də Misir əsgər və zabitləri kimi blindajlarda yaşayırdılar. Hər həftənin cümə axşamı günü nahardan sonra avtobusla Qahirəyə yollanırdıq. Şənbə günü səhər saat 6-da isə Qahirədən Süveyş kanalına qayıdırdıq. O vaxt Misirlə İsrail arasındakı müharibədə hələ atəşkəs yox idi. İsrailin hərbi təyyarələri Misirin Süveyş kanalı zonasındakı hərbi hissələrinin mövqelərini və hətta ölkənin içərisindəki mülki və hərbi obyektləri də bombardman edirdilər.

2-ci ordunun qərargahında işləyən sovet mütəxəssisləri cəbhə xətti sayılan Süveyş kanalından təqribən 20 kilometr qərbdə yerləşən Təll-Kəbir şəhərinin yaxınlığındakı qospitalın ərazisində çiy kərpicdən tikilmiş və vaxtilə ingilis serjantları üçün nəzərdə tutulmuş birmərtəbəli evlərdə yaşayırdıq. 1970-ci il yanvarın 7-si gümə axşamı günü idi. Günorta saat 1-ə beş dəqiqə qalırdı. İşdən qayıtmışdıq. Nahar edib Qahirəyə istirahətə getməliydik. Tərcüməçisi olduğum polkovnik A.Y.Anisimov UAZ maşınını mənim yaşadığım evin 5-6 metrliyində olan şlaqbaumun yanında dayandırıb məndən sürücüyə gələn həftə üçün tapşırıqlarını tərcümə etməyi tələb etdi. Dedim ki, narahat olmayın, sonra özüm hər şeyi sürücüyə izah edərəm. Yaxşısı budur ki, indi tez yeməkxanaya gedək. Birinci növbədə – təmiz qab-qacaqda nahar edək, bir az geciksək, ikinci növbəyə qalacağıq. Yeməkxanada işləyən əsgərlərin ikinci növbə üçün qab-qacağı yaxşı təmizləməyə imkanları olmur. Rəisimin acığı tutub getdi. Mən isə öz otağıma girdim. Əsəbiləşmişdim. Dəftərçəmi dolabın üstünə atıb əsgər çarpayısına uzandım ki, bir az istirahət edim. Lakin yeməkxanada birinci növbədə nahar etmək fikri məni rahat qoymurdu. Tərs damarım tutmuşdu, tez qalxıb arxa qapıdan çıxdım. Elə bu vaxt İsrail təyyarələri qospitalı və hərbi hissəni bombardman etməyə başladılar. Mən partlayış səsini eşidib tez yerə uzandım.

İsrail təyyarələrindən biri o qədər alçaqdan uçurdu ki, hətta təyyarəçinin sifətini lap aydın gördüm. Raketlərdən biri cəmisi bir neçə dəqiqə bundan əvvəl maşınımızın dayandığı yerə düşmüşdü. Mənim otağım və cəmisi bir neçə addımlıqda – şlaqbaumla üzbəüzdə yerləşən mühafizəçilərin ofisi darmadağın olmuşdu. Uzandığım yerdə burnumdan bir qarış aralıda əl boyda bir qəlpə gördüm. Onu xatirə olaraq saxlamaq üçün götürmək istədim. Qəlpə çox isti olduğundan əlimi yandırdı. Tez yerə atdım. Qalxıb yeməkxanaya getdim. Polkovnik Anisimov məni görüb üzrxahlıq etdi: “Əgər mən həmin yerdə sürücüyə tapşırıq verməyə başlasaydım və sən də dediklərimi tərcümə etsəydin, indi biz burada görüşə bilməzdik. Mən sağ qalmağıma görə sənə minnətdaram…” Bir azdan xəbər çıxdı ki, polkovnik N.İ.Kalçenko yoxdur. Məlum oldu ki, o məni axtarırmış. Məndən soruşdular. Dedim ki, mən onu dünəndən bəri görməmişəm. Axtardılar və onun meyitini mənim darmadağın olmuş otağımın kərpiclərinin altından çıxartdılar. Deməyəsən, həmin gün Kalçenkonun ad günüymüş. Lakin general onu qarnizonda növbətçi təyin edibmiş. O da Qahirəyə arvadına telefonla zəng edib bu gün gələ bilməyəcəyini bildirmək üçün mənim yanıma gəlirmiş. Mühafizəçilərin ofisində telefonla tərcüməçisiz danışmaq mümkün deyildi. Deyəsən, mən arxa qapıdan çıxanda o da əsas qapıdan içəri giribmiş…

Təhlükəsizlik baxımından ordu qərargahında işləyən sovet hərbi müşavirləri və mütəxəssislərini cəbhə xəttindən – Süveyş kanalından nisbətən uzaqda yerləşdirməyi qərara aldılar. Bizi Süveyş kanalından təqribən 60 kilometr qərbdə yerləşən Cəfəriyyə kəndində ikimər-təbəli bir binaya yerləşdirdilər. Bir həftə burada yaşadıq və cümə axşamı günü nahardan sonra Qahirəyə yollandıq. Şənbə günü Qahirədən qayıdanda siçovulların döşəklərimizin pambığını atıq-atıq etdiklərini gördük. Bir neçə gündən sonra hamımızı cəbhəyə yaxın olan Əl-Qassasin kəndinin portağal plantasiyasının ərazisindəki blindajlara köçürdülər.

O vaxtlar Qahirədə 20 nəfərdən çox azərbaycanlı hərbi tərcüməçi işləyirdi. Bizdən 5-6 nəfər cümə günü Baş Qərargahda tərcüməçi işləyən Zahid Hüseynovun qaldığı mənzilə yığışırdıq, axşam isə kinoya gedirdik. Yanvarın 7-də axşam bir yerə yığışanda bombardmana düşdüyümü və polkovnik Kalçenkonun həlak olduğunu danışdım. Zarafatla dedilər ki, gələn dəfə həmin yerdən uzaqda dayanarsan. Üç həftədən sonra yanvarın 28-də Qahirəyə gələndə tərcüməçi yoldaşlarımın bir yerə yığışdıqlarını gördüm. Gözləri yaşlı idi. Məlum oldu ki, İsrail təyyarələri Qahirədən cənubda yerləşən Dəhşurdakı hərbi hissəni bombardman ediblər. İsrail təyyarəsindən buraxılan raket sovet və Misir zabitlərinin müşavirəsi keçirilən bunkeri darmadağın edib. Tərcüməçi Ziyəddin Yusifov, üç sovet polkovniki və çoxlu misirli zabit həlak olub. Bundan sonra bir daha taleyimdən şikayətlənməməyi qərara aldım. Mən hər gün bombardmana məruz qalan döyüş bölgəsində işlədiyim halda salamat qal-mışdım. Ziyəddin isə Süveyş kanalından təqribən 200 kilometr uzaqlıqda yerləşən Dəhşurda, özü də İsrail təyyarələrinin cəmisi bir dəfə hücum etməsi nəticəsində həlak olmuşdu.

Artıq bir il idi ki, döyüş bölgəsində işləyirdim. Ordu komandanının yeni baş müşaviri general B.N.Dzotsiyev məni özünə tərcüməçi götürdü. Doğrusu, istəmirdim. Hər bir tərcüməçi bir il döyüş bölgəsində işlədikdən sonra onu Qahirəyə keçirirdilər. Hiss edirdim ki, general məni buraxmayacaq. Elə də oldu. General Dzotsiyev mənim Qahirəyə keçirilmək məsələm ortaya qoyulanda qətiyyətlə bildirdi ki, o, başqa tərcüməçi ilə işləmək istəmir. Buna görə də mənim məsələmi gündəlikdən çıxartdılar. 1972-ci il avqustun 5-dək Süveyş kanalı zonasında işlədim. Misirli zabitlərlə bir yeməkxanada qidalanırdıq. Yediyimiz düyü, mərcimək şorbası, qayğanaq və quru çörək idi. Şam yeməyində yeməkxanada işıq yandırmırdılar: İsrail təyyarəçiləri işıq gələn yerləri bombardman edirdilər.

1972-ci ilin may ayında Misir ilə SSRİ arasındakı münasibətlərdə müəyyən gərginlik yaranmışdı. Bu barədə öz fikrimi açıqlamaq niyyətində deyiləm. Bu iki dövlətin arasındakı razılaşmaya əsasən 1972-ci il iyul ayının 25-dən başlayaraq Misirdəki sovet hərbi müşavirlərinin və mütəxəssislərinin təcili olaraq ölkədən çıxarılmasına başlandı. Hər gün Qahirə hərbi aerodromundan Moskvaya iki sərnişin təyyarəsi yola salırdıq. Avqust ayının 5-də axırıncı təyyarələrdən biri ilə Misiri tərk etdim. Bundan bir gün əvvəl baş vermiş bir hadisənin üstündən keçmək istəmirəm. Avqustun 4-də səhərisi gün Moskvaya uçacaq təyyarədə gedənlərin çamadanlarını gömrükdən keçirmək lazım idi. Qərargahda bunun üçün çamadanlar doldurulmuş avtobusu müşayiət etmək məqsədilə bir nəfər tərcüməçi axtarırlar. Tərcüməçilərin əksəriyyəti artıq bundan əvvəlki reyslərlə Moskvaya göndərilmişdi. Qərargahda məlum olub ki, general Dzotsiyevin tərcüməçisi hələ buradadır. Generaldan icazə alıb məni həmin avtobusla Qahirə hərbi aerodromundakı gömrükxanaya göndərdilər. Gömrük işçisi çamadanlara baxanda çox təəccübləndi: “Bəs bunların sahibləri haradadır?”. Dedim ki, sabah saat 5-də aeroporta gələcəklər. Dedi ki, mən çamadanları yox-lamalıyam. Dedim ki, məndə onların heç birinin açarı yoxdur. Çox çək-çevirdən sonra heç olmasa bir çamadanı yoxlayacağını bildirdi. Mənim də əlacım qalmamışdı. Razılaşdım. Axtarıb lap altdan bir çamadanı göstərib onu çıxarmağı tələb etdi. Mən də dartıb çıxardım. Açmağı təklif etdi. Mən də açarsız açdım. İçindəki ərəbcə kitabları görüb çox təəccübləndi. Çamadanların hamısını təyyarəyə yükləməyə icazə verdi. Sonra mənə yaxınlaşıb çamadanı necə açdığımı soruşdu. Dedim ki, o, mənim öz çamadanım idi, özü də açarla bağlamamışdım. Xeyli güldük. Beləliklə, mənim Misirdəki hərbi tərcüməçi fəaliyyətim başa çatmış oldu. Həmin müddət ərzində nələr çəkdiyimin təfsilatına varmaq istəmirəm. Misir haqqında ən xoş xatirələr indiyədək qalmaqdadır. Hələ də təəssüflənirəm ki, üç il Misirdə yaşadım, amma Asuan bəndini görmək mənə nəsib olmadı… 1970-ci ildə “Əsgəri rəşadətə görə” medalı və 1972-ci ildə isə “Döyüş xidmətlərinə görə” medalı ilə təltif edilmişəm. Axırıncı medalı isə yalnız 1975-ci ilin mayında məni tapıb respublika hərbi komissarlığına çağırıb təqdim etdilər.

Sumqayıta köhnə iş yerimə – şəhər qəzeti redaksiyasına qayıtmalı oldum. Yenidən korrektor işləməyə başladım. Birotaqlı mənzil verdilər. Evləndim. Yenidən hərbi tərcüməçi kimi xaricdə işləməyə dəvət etdilər.

1976-cı il oktyabrın 20-də ailəmlə birlikdə Əlcəza-irə yollandım. Oğlum Fəridin qırxı təzəcə çıxmışdı. Paytaxtdan 100 kilometr qərbdə Aralıq dənizinin sahilində yerləşən kiçik Şerşel şəhərindəki ümumqoşun hərbi akademiyasında 1981-ci il aprel ayının 20-dək hərbi tərcüməçi işlədim. Azərbaycandan beş nəfər idik: Cəmil Bünyadov, Rafiq Əliyev, Şəfi Əfəndiyev, Eynulla Baxşıyev və mən. Səhər saat 7-dən nahara qədər əsas dərsləri tərcümə edirdik. Axşam saat 5-dən 7-dək kursantların səhərki dərslərə hazırlaşmasına nəzarət edirdik. Yaranmış sualları müəllimlərə, onların cavablarını da kursantlara tərcümə edirdik. Bəzən bunlardan əlavə gecə dərslərinə də gedirdik. 1978-ci ildə qızım Leyla anadan oldu. Beləcə 4 il yarım Əlcəzairdə hərbi tərcüməçi işlədim. Ailəm yanımda olduğuna görə, işdən başqa heç nəyin qayğısını çəkmirdim.

Ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonra yenidən Sumqayıta döndüm və yenə də korrektor işləməyə başladım. Birotaqlı mənzilim artıq dörd nəfər üçün darısqal idi. 1983-cü ildə üçotaqlı mənzil verdilər. 1984-cü ildə oğlum Nurlan anadan oldu. 1985-ci ilin dekabrında məni hərbi tərcüməçi kimi İraqa yolladılar. Yenə də müharibə gedən bölgəyə düşmüşdüm. İran-İraq müharibəsinin qızğın çağı idi. Ailəmi özümlə aparmaq mümkün olmadı. Buradakı azərbaycanlı hərbi tərcüməçilər məndən çox cavan idilər. İki il işlədikdən sonra bir il də işləməyi təklif etdilər. Lakin razılaşmadım. 1987-ci ilin lap axırlarında ezamiyyətdən qayıtdım. 1988-ci il fevralın 28-də məzuniyyətimin vaxtı qurtardıqdan sonra yenidən redaksiyaya getdim. Lakin bu dəfə məni redaksiyada işə bərpa etmədilər. Artıq Sumqayıt hadisələri baş vermişdi…

Bakıda iş axtarmağa başladım. “Azərinform”da beşaylıq sınaq müddəti keçdikdən sonra 1988-ci ilin avqustunda tərcüməçi-redaktor vəzifəsinə qəbul etdilər. Burada əsasən rus dilindən SİTA-nın və bölgə müxbirlərinin materiallarını tərcümə edirdim. O vaxtlar bölgə müxbirləri öz materiallarını rus dilində yazmalı idilər. 1993-cü ilin fevralında isə Prezident aparatının Nəşr və tərcümə sektorunda məsləhətçi vəzifəsinə işə götürdülər. O vaxtdan burada işləyirəm.

Xarici ölkələrə bu ezamiyyətlərdən əlavə iki dəfə 1974-cü ildə Krasnovodskda və 1982-ci ildə isə Simfero-polda altıaylıq hərbi toplanışlarda da iştirak etmişəm. Həmin toplanışlar zamanı da yalnız hərbi tərcüməçi kimi işləmişəm. Rütbəmi isə baş leytenantdan yuxarı qaldırmayıblar. Bunun səbəbini isə özümdə görürəm. Çünki heç vaxt tələb etməmişəm.

Bəzən mənə elə gəlirdi ki, ərəb dili mütəxəssisi kimi tərcümə ilə məşğul olmaq mənə bir daha müyəssər olmayacaqdır. Sumqayıtda işləyəndə ərəb və rus dillərindən kiçik hekayələr tərcümə edib şəhər qəzetində dərc etdirirdim. “Azərinform”da işləyəndə isə respublikanın müxtəlif qəzetlərində Azərbaycan dilinin bəzi məsələləri barədə yazılar dərc etdirmişəm. “Kaspi” qəzeti bəzi lüğətlər və tərcümələr barədə irihəcmli yazılarıma öz səhifələrində yer vermişdir. “Mütərcim” jurnalı isə ərəb dilindən iki hekayəni mənim tərcüməmdə dərc etmişdir. “Yazıçı” nəşriyyatı 1996-cı ildə tərcümə və tərtib etdiyim “Ərəb yumoru” kitabını buraxmışdır. İlk ərəb lətifələrini hələ tələbəlik illərində universitet qəzetində dərc etdirmişdim. Sonra ərəb dilindən etdiyim hekayələrin tərcümələrini kitab halında buraxmağı qərara aldım. “Azərnəşr” nəşriyyatı 2004-cü ildə ərəb ölkələri yazıçılarının hekayələrindən ibarət “Şəhidlər bu həftə qayıdacaqlar” kitabını, 2007-ci ildə Misir yazıçısı Ənis Mənsurun “Aforizmlər” kitabını və 2008-ci ildə isə “Kitab klubu” nəşriyyatı Misir yazıçısı Curci Zeydanın “Kərbəla dilbəri” romanını mənim tərcüməmdə buraxmışdır. Bu roman mənim üçün ən əzablı tərcümə olmuşdur. 1996-cı ildə “Yazıçı” nəşriyyatından bu romanın 1911-ci ildəki nəşrini ərəb qrafikasından kiril qrafikasına transliterasiya etməyi çevirməyi xahiş etdilər. Dedim ki, bu çox çətin işdir. Dilimiz o vaxtdan bəri çox inkişaf etmişdir. Ona görə də həmin tərcümənin özünə çoxlu izahlar yazmaq lazım gələcəkdir. Hələ oxucuların onu bəyənəcəkləri də şüb-həlidir. Yaxşısı budur, mən onu ərəbcədən ikinci dəfə tərcümə edim. Razılaşdılar. Mən də gecə-gündüz işlədim və 5 aydan sonra tərcüməni təhvil verdim. Kitabı nə vaxt buraxacaqları ilə maraqlanmırdım. Çünki özləri sifariş vermişdilər. Deyəsən, 2003-cü il idi. Təsadüfən eşitdim ki, “Yazıçı” nəşriyyatını ləğv ediblər. Tərcümənin əlyazma-sını çox axtardım. Hətta, S.Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə də gedib çıxdım. Dedilər ki, bizə belə bir tərcümə təhvil verməyiblər. Bir nəfər dedi ki, “Yazıçı” nəşriyyatının bütün daşınar əmla-kını Dövlət Əmlak Komitəsinə təhvil veriblər. Orada isə mənə dedilər ki, “belə bir hadisə baş verməyib”. Romanı yenidən tərcümə etməyə başladım. Tərcümə əsnasında hiss edirdim ki, itən variant o qədər də yaxşı olmayıb. Tələsikliyə yol verdiyimi açıq-aydın hiss edirdim.

Qəzetlərdə, jurnallarda və kitablarda rast gəldiyim və “tərcümə inciləri” adlandırdığım qeyri-dəqiq, hətta gülməli tərcümə cümlələrindən ibarət kolleksiyam da vardır. Lakin indi onları sistemləşdirmək üçün vaxtım yoxdur. Əcəl imkan versə, onları da ərsəyə çatdıracağam. “Kitab klubu” nəşriyyatı 2014-cü ildə əsasən tərcümə sənəti və tərcüməçilər barədə aforizmlərimdən ibarət “Перевод спасет мир” (“Dünyanı tərcümə xilas edəcəkdir”) kitabımı rus dilində nəfis şəkildə nəşr etmişdir. Azərbaycanca da aforizmlərim vardır. Lakin onlar rusca yazdıqlarımın tərcüməsi deyildir.

Kitab həvəskarlarındanam. Xoşuma gələn kitabı baha olmasına baxmadan hökmən almalıyam. Tanışlarım mənim kitabxanama həsəd aparırlar. Kitabxanamda əsasən azərbaycanca, rusca, ərəbcə, türkcə və farsca kitablar üstünlük təşkil edir. Bir dəfə Türkiyə tarixçisi Yılmaz Öztunanın 1989-cu ildə Ankarada buraxılmış “İslam dövlətləri” kitabını oxuyurdum. Müəllifin öz əsərinin birinci cildinin 666-cı səhifəsində yazdığı belə bir cümləsi məni lap tövrümdən çıxardı: “Çağatay lehcesi, Osmanlı lehcesindən sonra, bütün Türk lehcelerinin en zenginidir. Azeri lehcesi 3-cü yerdedir”. Müəllifin dilimizi “ləhcə” adlandırmasını bir yana qoyaq, cığatay dilinin bizim dilimizdən zəngin olması məni lap təəccübləndirdi. Tarixdən məlumdur ki, cığatay dili Orta Asiyada qədim uyğur və oğuz-qıpçaq dillərinin əsasında yaranmış və sonralar özbək dilinin əsasını təşkil etmiş bir dil olmuşdur. Hətta bəzi tarixçilərin yazdığına görə cığatay dili cəmisi bir əsr yarım mövcud olmuşdur. Tədricən aradan çıxmışdır. Əslində isə Çingiz xanın nəvəsi Cığatayın başçılıq etdiyi tayfanın dili olmuşdur. Belə çıxır ki, bizim dilimiz zənginliyə görə bu dildən sonra 3-cü yerdə durur? Görəsən, Y.Öztuna hansı meyarlara əsaslanaraq belə bir qənaətə gəlib?..

Bütün bunlardan sonra, yəqin ki, bu kitabı nə üçün “Bizim gözəl dilimiz” adlandırdığım aydındır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etməliyəm ki, adətən, dünyada hər hansı bir dili ən çox kimlərin korladığı barədə söhbət gedəndə birinci yerdə tərcüməçiləri, sonra isə jurnalistləri göstərirlər. Bu, tərcüməçilər barədə çox ədalətsiz hökmdür. Axı, tərcüməçilər dili niyə korlasınlar? Əgər bəzi dilçilərin yazılarını diqqətlə oxusanız, nələr aşkar etməzsiniz. Tərcüməçi ən azı iki dili – ana dilini və bir xarici dili yaxşı bilir. O, hətta xarici müəllifin buraxdığı səhvləri aşkar edib onlara öz münasibətini bildirir. Tərcüməçi öz ana dilini yaxşı bilməsə, heç vaxt yazılı tərcüməyə əl qatmaz.

Bu kitaba indiyədək müxtəlif qəzet və jurnallarda dərc edilmiş məqalələrimi daxil etmişəm. Lakin indi həmin yazıları oxuyanda bəzi fikirlərim özümdə qəribə hisslər doğurur. Əlbəttə, bəzi səhvlərə yol vermişəm. Ona görə də yazıların bəzilərində bir sıra orfoqrafik və üslubi düzəlişlər etmişəm. Gətirdiyim faktların bəzisinin dəqiq olmadığını, bəzilərinin isə artıq köhnəldiyini aşkar etmişəm və onları da ixtisar etmişəm. Bütün yazılarda “olunmuş”, “olunur” və “olunmuşdur” sözlərini müvafiq olaraq “edilmiş”, “edilir” və “edilmişdir” sözləri ilə əvəz etmişəm.

Müasir Azərbaycan dili türk dilləri arasında ən sanballı dildir. Onun çox gözəl məntiqi vardır. Müasir türk dili ilə müqayisədə Azərbaycan dili çox inkişaf etmiş, əlifbası, fonetikası, morfologiyası, leksikası mükəmməl olan bir dildir. Lakin təəssüflər olsun ki, son vaxtlar dilimizin imkanlarından düzgün istfadə edə bilməyənlər kobud səhvlərə yol verirlər. Heç kəs də belələrinə irad tutmur, öz münasibətini bildirmir. Bu dil hamımıza məxsusdur. Dili-mizi korlayanların kim olmasına baxmayaraq onların hər bir səhvi mətbuatda müzakirə edilməlidir. Əks təqdirdə, dilimizi təhriflərdən necə qorumaq olar? Ədəbi dilimiz isə dünyanın ən inkişaf etmiş dilləri ilə bir sırada durur.

Kitabdakı fikirlər mənim şəxsi rəyimdir və onlardan imtina etmək fikrində deyiləm. Bəziləri məni xırdaçılıqda təqsirləndirirlər. Məncə, Azərbaycan dilinin xırda məsələ-ləri ola bilməz.

Müəllif