Ovod

BİRİNCİ HİSSƏ

Birinci fəsil

Artur ruhani seminariyasının kitabxanasında rektor Montanellinin əlyazmasını axtarırdı. Montanelli qələmi yerə qoyub Artura məhəbbətlə baxdı:

– Əzizim, tapa bilmirsən? Qoy qalsın. O hissəni təzədən yazaram.

Hər dəfə Artura müraciət edərkən Montanellinin səsində sonsuz nəvaziş duyulurdu.

– Taparam, padre¹. Bilirəm ki, o, buradadır. Budur, tapdım!

Artur səssizcə Montanelliyə yaxınlaşdı. Bu balacaboy, zərif görünüşlü gəncin uzun qaşları, əsəbilik ifadə edən titrək dodaqları vardı. Onu ilk baxışdan kişi paltarı geymiş qəşəng bir qıza oxşatmaq olardı; çevik hərəkətləri ilə isə bəbiri xatırladırdı.

– Tapdın? Artur, heç bilmirəm sənsiz neylərdim?! Hələlik bəsdir, daha yazmayacağam. Gedək bağa, bayaq soruşduğun, sənə aydın olmayan şeyləri izah edim.

Onlar sakit və kölgəli monastır bağına getdilər. Montanelli maqnoliya ağacı altındakı skamyada oturdu.

Artur universitetdə fəlsəfə öyrənirdi. Çətinliyə düşəndə, adətən, Montanelliyə müraciət edərdi.

Montanelli Artura qaranlıq qalan yerləri izah etdikdən sonra oğlan soruşdu:

– Sizə lazım deyiləmsə, gedə bilərəm, padre?

– Bir az qala bilsən, yaxşı olar. Vaxtın varmı?

– Əlbəttə, var!

Artur ağacın gövdəsinə söykəndi. Onun qara kirpikləri arasından xəyali dalğınlıqla baxan, sirr dolu mavi gözləri anasının gözlərinə oxşayırdı. Montanelli bu gözlərə baxa bilmirdi.

– Əzizim, çox yorğun görünürsən! Məncə, işini təzədən başlamağa tələsmə. Ananın xəstəliyi, yuxusuz gecələr səni əldən salmaya bilməzdi. Hələ uzun zaman dincəlməlisən.

– Ah, padre, bunun nə əhəmiyyəti var? Anamın ölümündən sonra evdə qalmağa daha taqətim yoxdur. Yuliya axırda məni dəli eləyəcək.

Yuliya onun böyük ögey qardaşının arvadı idi: Arturun həyatını zəhərləmək üçün hər şeydən istifadə edirdi.

Montanelli nəvazişlə dedi:

– Qohumlarının yanında nahaq yerə qalırsan. Həkim dostunun yanında bir ay qala bilərsən, sonra yenə də işləməyə gücün olar.

– Yox, padre, doğrusu, gedə bilmərəm! Uorrenlər yaxşı, səmimi adamlardır, ancaq məni başa düşmürlər. Başlayacaqlar təsəlli verməyə – anamdan danışacaqlar… Bir də ki, elə ancaq bu deyil…

– Daha nə var ki?

Artur əyilmiş üskükotu budağından bir neçə çiçək qoparıb, əsəbi halda didməyə başladı.

Bir az susduqdan sonra dedi:

– Mən o şəhərdə yaşaya bilmərəm. Orada mağazalar var, – bu mağazalardan anam həmişə mənə oyuncaq alardı; orada sahil küçəsi var, – xəstələnməmişdən qabaq onunla bu sahildə gəzərdim. Hara getsəm, hər yer elə… Sonra da o qəbiristanlıq… yox, ora gedə bilmərəm…

Artur dalğın halda əlindəki üskükotu çiçəyini xırda-xırda qoparıb tökürdü. Onlar xeyli susdular. Hava qaralmağa başlasa da, Montanellinin qar kimi ağarmış üzünü görmək mümkün idi. Onun başqasının dərdinə bu cür ürəkdən yana bilməsi Arturu heyran etmişdi.

Nəhayət, Montanelli başını qaldırıb mehribanlıqla dedi:

– Yaxşı, mən təkid etməyəcəyəm. Ancaq mənə söz ver ki, yaxşı dincələcəksən. Məncə, evdən uzaqda olsan daha yaxşı olar.

– Padre, siz tətildə hara gedəcəksiniz?

– Mən, həmişəki kimi, tələbələri dağlara aparıb yerbəyer etməliyəm. Avqustun ortalarında bir qədər Alp dağlarını gəzəcəyəm. Bəlkə, sən də mənimlə gedəsən? Əlinə Alp mamırı ilə məşğul olmaq üçün çox gözəl fürsət düşərdi. Ancaq qorxuram ki, mənimlə darıxasan.

– Sizinlə getmək üçün nəyim varsa, hamısını verərdim. – Artur həyəcanla dedi. – Ancaq… əmin deyiləm…

– Demək istəyirsən ki, böyük qardaşın icazə verməz?

– Əlbəttə, o, etiraz edər, lakin bunun mənim üçün əhəmiyyəti yoxdur. İndi mənim on səkkiz yaşım var, istədiyim kimi hərəkət edə bilərəm.

– Ciddi etiraz edərsə, yaxşı olar ki, sözündən çıxmayasan. Evdə vəziyyətin daha da pisləşər…

– Qətiyyən! – Artur coşqunluqla onun sözünü kəsdi. – Onsuz da onlar məni heç vaxt sevməyiblər, nə etsəm, yenə də sevməyəcəklər.

– Hər halda bu barədə ona məktub yazmaq lazımdır. Görək nə deyir. Bizi sevirlərmi, ya bizə nifrətmi edirlər – öz hərəkətlərimizdə gərək bunu əsas tutmayaq.

Artur azca qızardı və ah çəkərək dedi:

– Bəli, bilirəm. Amma bu, çox çətindir.

Montanelli söhbətin mövzusunu dəyişdi.

– Bilirsənmi, çərşənbə axşamı yanıma gələ bilmədiyinə görə çox təəssüf etdim.

– O gün bir tələbənin mənzilində yığıncaq vardı, məni gözləyirdilər.

– Nə yığıncaq?

Artur bir az karıxdı.

– Bu… Cenevrədən gələn bir tələbə nitq söyləyəcəkdi.

– Nə barədə?

Artur özünü itirdi:

– Padre, siz o tələbənin adını soruşmayacaqsınız ki? Söz vermişəm ki…

– Mən heç nə soruşmuram. Amma güman edirəm ki, mənə inana bilərsən.

– Əlbəttə, padre! O, bizdən… xalq qarşısındakı borcumuzdan danışdı. Ondan da danışdı ki, biz necə kömək edə bilərik…

– Kömək? Kimə?

– Xalqa… bir də… İtaliyaya…

Onlar xeyli susdular.

Montanelli ciddi tərzdə soruşdu:

– Artur, bu barədə çoxdan düşünməyə başlamısan?

Artur başını aşağı əyib dedi:

– Padre, məsələ belə olub. Keçən payız giriş imtahanlarına hazırlaşarkən tanış olduğum tələbələrdən bir-ikisi mənə bu məsələ haqqında danışdı… Oxumaq üçün kitab da verdilər. Ancaq bu, məni çox da maraqlandırmadı. Daha çox anamın yanına qayıtmaq haqda düşünürdüm. Onda anam evdə, Yuliyanın, qardaşlarımın yanında dustaq kimi tənha idi. Qışda o xəstələnəndə həmin tələbələri də, kitabları da unutdum… Sonra məlum oldu ki, anam son günlərini yaşayır. Son nəfəsinə qədər onun yanından ayrılmadım. Bu uzun gecələrdə o kitabları, söhbətləri düşünməyə başladım.

– Mənə isə heç nə deməmisən, Artur. Amma mən həmişə elə güman edirdim ki, sən mənə inanırsan.

– Padre, siz axı bilirsiniz ki, mən sizə inanıram!

– Yaxşı, bəs sonra?

– Sonra?.. Anam öldü…

Artur susdu. Montanelli tərpənmirdi.

– Onun dəfnindən qabaq, iki gün heç nə düşünə bilmədim. Dəfndən sonra xəstələndim. Bütün bunlar keçib getdikdən sonra isə bu məsələlərlə bağlı qəti qərara gəldim…

Onlar qaranlıqda bir qədər sükut içində oturdular. Sonra Montanelli əlini Arturun çiyninə qoyub dedi:

– Oğlum! Ürəyin səni hara çağırır?

Artur ayağa qalxdı:

– Həyatımı İtaliyaya fəda etməyə, onu köləlikdən və dilənçilikdən xilas etməyə, avstraliyalıları qovmağa və Allahdan başqa ağa tanımayan azad respublika yaratmağa!

– Artur, sən axı heç italyan da deyilsən.

– Bunun əhəmiyyəti yoxdur.

Montanelli ağaca söykənərək əli ilə gözlərini örtdü və nəhayət dedi:

– Bir dəqiqəliyə otur, oğlum.

Artur oturdu; Montanelli onun əllərini əllərinin içinə alıb bərk-bərk sıxdı.

– Bu, çox gözlənilmədən oldu… Bunu aydınlaşdırmaq üçün mənə vaxt lazımdır. İndi bircə şeyi unutmamağını xahiş edirəm: əgər sənə bir şey olsa, mən ölərəm.

– Padre!

– Dayan, qoy sözümü bitirim. Artur! Sən mənim üçün öz oğlum kimisən. Mən sənə baxmaqdan doymuram, sən mənim gözümün işığısan. Sənin həyatını qorumaq üçün ölməyə də hazıram. Ancaq indi mən acizəm… Səndən xahiş edirəm, ehtiyatlı ol. Bunu mənim üçün, həm də ölən ananın xatiri üçün et…

– Yaxşı, padre, siz də mənim üçün, həm də İtaliya üçün dua edin.

Artur diz çökdü, Montanelli əlini onun aşağı əyilmiş başına qoydu. Bir neçə dəqiqə keçdi. Artur qalxıb yavaş-yavaş uzaqlaşdı. Montanelli tək qaldı…

İkinci fəsil

Arturun Montanelli ilə bərabər İsveçrəyə səyahətə çıxması ögey qardaşı Cems Bertonun xoşuna gəlməsə də, etiraz etmək üçün əsas tapa bilmədiyindən razılıq verməli oldu.

London gəmi sahibləri olan “Berton və oğulları” yüz ildən çox idi ki, İtaliyada ticarət müəssisəsi yaratmışdılar. Ailə başçısı arvadını itirdikdən sonra kiçik uşaqlarının tərbiyəçisi olan Qledis adlı qəşəng bir qadınla evlənmişdi. Qadın onun böyük oğulları ilə, az qala, həmyaşıd idi. Ögey ananın varlığına dözmək Cems və Tomasa çox ağır gəlirdi. Bir müddət sonra isə Qledisin oğlu – Artur doğuldu. Qardaşları Arturu sevməsə də, ona qarşı olan borclarını öz bildikləri kimi yerinə yetirməyə çalışırdılar.

Artur məktubuna cavab olaraq pul çeki və soyuq icazə məktubu aldı; pulun yarısını botanika kitablarına, qovluqlara sərf etdi və ilk dəfə olaraq, Alp dağlarını səyahətə yollandı.

İndi Montanellinin kefi əvvəlkindən çox yaxşı idi. Bağçadakı söhbətə daha sakit baxırdı. Öz-özünə deyirdi: “Artur hələ cavandır. Onu qədəm qoyduğu yoldan öyüd-nəsihətlə qaytarmağa vaxt var”.

Onlar bir neçə gün Cenevrədə qalmağı qərara almışdılar. Lakin açıq-aşkar sezilirdi ki, Artur tozlu sahilləri, turistləri gördükdən sonra darıxmağa başlayır. Montanelli onu təbəssümlə müşahidə edirdi.

– Əzizim, bura xoşuna gəlmir?

– Göl çox gözəldir. Təpələrin mənzərəsi də yaxşıdır. Amma şəhər… o qədər təmizdir ki, elə bil onu yalayıblar. Ona baxanda qardaşım arvadı Yuliya yadıma düşür.

Montanelli güldü.

– Zavallı!… İstəsən, burada çox qalmarıq. Bu gün yelkənli qayıq tutub göldə gəzərik, sabah səhər isə dağlara qalxarıq.

Onlar axşama kimi yelkənli qayıqla göldə gəzib ertəsi gün səhər dağlara yola düşdülər; dərə ilə yuxarı qalxır, gecələmək üçün kiçik dağ kəndlərində qalır, sonra yenə yola düşürdülər.

Bir səhər otlaqdan keçərkən Artur soruşdu:

– Padre, bilirsiniz, nə fikirləşirəm?

– Nə?

– Mən demək istəyirəm ki… Məncə, kilsənin ruhanilərə evlənməyi qadağan etməsinə təəssüf etmək lazımdır. Məncə, cəmiyyətdə adamın vəzifəsi nə qədər yüksəkdirsə, həyatı nə qədər təmizdirsə, ata olmağa o qədər çox layiqdir. Padre, əminəm ki, siz evlənsəydiniz, uşaqlarınız çox…

– Sus! – Montanelli bu sözü tələsik və pıçıltı ilə dedi.

Montanellinin tutulduğunu görən Artur pərt olsa da, yenidən sözə başladı:

– Padre, mənim dediyim doğru deyil? Əlbəttə, yanıla bilərəm, mən, sadəcə olaraq, düşündüyümü dedim.

Montanelli mülayim bir ifadə ilə dedi:

– Bir neçə ildən sonra bu barədə fikrin dəyişəcək… Yaxşısı budur, gəl başqa şeydən danışaq.

Onlar nahardan sonra qaldıqları mehmanxananın eyvanına çıxdılar. Eyvanda iki ingilis rəssamı oturmuşdu. Onlardan biri şəkil çəkir, o biri isə ingilis dilində tənbəl-tənbəl danışırdı.

– Villi, əl çəkin bu cızma-qaradan. Yaxşısı budur, o gözəl və gənc italyanın şəklini çəkin.

– O, əlbəttə, qəşəngdir, üzünün gözəl rəngi var; lakin onda atasında olan valehedici gözəlliyin heç yarısı da yoxdur.

– Kimin?

– Atasının; baxın, düz sizinlə üzbəüz oturub.

– Məgər onun katolik keşişi olduğunu görmürsünüz?

– Keşiş? Hə-ə, elədir! Yaxşı, güman edək ki, bu gənc onun qardaşı oğludur.

Artur gülə-gülə Montanelliyə baxıb yavaşca dedi:

– Onlar nə gicdir! Amma məni sizə oxşatmaları çox xoşuma gəldi. Çox istərdim ki, sizin qardaşınız oğlu olum… Padre, sizə nə oldu? Rənginiz niyə elə ağardı?

– Hərdən başım gicəllənir. İndi gedib uzanaram. Keçib gedər… – Montanelli ayağa qalxıb yavaşca dedi.

…İki həftə sonra Arturla Montanelli İtaliyaya qayıdırdılar. Hava gözəl olsa da, gəzinti onlara əvvəlki kimi zövq vermirdi.

Arturla “daha ətraflı danışmaq” fikri Montanellini həmişə məşğul edirdi. Bu söhbət üçün yay tətili ən münasib vaxt idi. Lakin ona elə gəlirdi ki, Artura Alp dağlarının verdiyi ilk sevinci pozmaq düzgün olmaz. Hər səhər danışmağı qərara alır, axşam isə yenə təxirə salırdı. Bu söhbətin onların münasibətlərinə soyuqluq gətirəcəyindən qorxduğu üçün danışmaqdan çəkinirdi. Nəhayət, tətilin axırıncı axşamı o, qət etdi ki, danışmağın əsl məqamıdır.

Gölün qırağı ilə gedib sakit bir yerdə oturdular. Montanelli sözə başladı:

– İndi səninlə ətraflı danışmaq üçün axırıncı bir imkanım var, ola bilsin ki, sonralar bu imkan uzun zaman ələ düşməsin. Mənə deyə bilərsənmi, o işə çox ciddi girişmisən?… And içmisən… ya bəlkə…

– Padre, mən and içməmişəm, amma bağlıyam…

– Başa düşmürəm…

– Andın nə mənası var? Əgər adam hiss edirsə ki, bir fikir onun qəlbinə hakim olmuşdur – bu, kifayətdir.

– Onda de görüm sənə elə gəlirmi ki, hissini heç nə dəyişdirə bilməz?

Artur diqqətlə Montanellinin gözlərinə baxdı.

– Padre, soruşdunuz ki, sizə inanırammı? İndi siz mənə cavab verin: siz mənə inanırsınızmı? Deyiləsi söz olsaydı, sizə deyərdim, ancaq inanın ki, heç bir şey yoxdur. Seminariyanın bağındakı danışığımız yadımdan çıxmayıb, heç çıxmayacaq da; amma mən öz yolumla getməliyəm.

– Haqlısan, əzizim. Bu barədə daha danışmayacağıq. Onsuz da danışmaqdan bir şey çıxmayacaq… Nə etməli? Qoy belə olsun… Gəl gedək…

Üçüncü fəsil

Artur çox işləsə də, həftədə bir neçə dəfə vaxt tapıb Montanellinin yanına gəlirdi. Onun növbəti gəlişi zamanı Montanelli dedi:

– Mən də səni görmək istəyirdim. Çərşənbə axşamı Romaya getməliyəm.

– Orada çox qalacaqsınız?

– Bilirsən… Mənə yepiskop olmağı təklif edirlər.

– Bəs yeni rektor təyin olunub?

– Bəli, o, sabah gələcək. Artur, əgər işin yoxdursa, bir az burada qal. Romaya gedənə kimi səninlə mümkün qədər çox vaxt keçirmək istəyirəm. Səni qoyub gedəcəyim üçün çox narahatam.

– Narahat olmayın, padre! Bu saat heç bir hadisə gözlənilmir. İndi mən getməliyəm. Saat altıda iclas olacaq. Sabah yenə gələrəm.

– Yaxşı, sağlıqla qal!

Artur inqilabi iclas keçirilən otağa girəndə, ilk olaraq uşaqlıq yoldaşı Cemmanı gördü. Qız qara paltar geyinmiş, başına qara şərf örtmüşdü. Sinəsində “Gənc İtaliya” təşkilatının nişanı var idi.

– Cim, siz də buradasınız? – Artur ona yaxınlaşdı.

Uşaqlıq ləqəbini eşidən Cemma cəld başını qaldırdı:

– Artur! Sizin bu partiyada olduğunuzu bilmirdim!

– Mən də sizə burada rast gələcəyimi gözləmirdim. Siz nə vaxtdan…

– Yox, mən hələ üzv deyiləm. Sadəcə, bir neçə kiçik tapşırığı yerinə yetirə bilmişəm.

Artur sanki qanadlanmışdı. Cemma ilə eyni bir məqsəd uğrunda çalışdığı üçün özünü xoşbəxt hiss edirdi.

Axşam seminariyaya gedəndə Montanelli onu yeni rektorla tanış etdi. Rektor öz otağına getdikdən sonra isə o, Artura tərəf dönüb fikirli-fikirli dilləndi:

– Artur, əgər Romaya getməyimə etirazın varsa… Mən getməkdən imtina edə bilərəm.

– Padre! Bəs yepiskopluq?!

– Ah, Artur! Səndən məhrum olandan sonra yepiskopluğun mənə nə xeyri olacaq?!

– Mən heç nə başa düşmürəm. Padre, aydın deyin görüm, sizi nə narahat edir?

– Mən sənə görə narahatam. Düzünü de: sənin qarşında bir təhlükə var?

– Padre, biz hamımız Allahın hökmündəyik. Hər şey ola bilər. Lakin siz qayıdıb gələnə kimi məni heç bir təhlükə gözləmir.

– Qulaq as, əzizim! Sən “getmə” desən, mən getmərəm. Mənə elə gəlir ki, sənə yaxın olsam, təhlükədən uzaq olarsan.

– Padre, məncə, siz yorğunsunuz. Romaya gedib yaxşı dincəlməlisiniz.

– Yaxşı. Bəlkə də, sən haqlısan. Mən sabah yola düşəcəyəm, – desə də, Montanellinin üzündəki narahatlıq ifadəsi silinməmişdi.

Dördüncü fəsil

Montanelli gedəndən bir neçə gün sonra Artur seminariya kitabxanasına kitab almağa getmişdi. Pilləkəndə ona rast gələn yeni rektor kitabxanadakı kitablarla bağlı kömək istədi. Artur lazım olan izahatları verdikdən sonra getmək istəsə də, rektor onu saxladı:

– Yox, yox! Xahiş edirəm, getməyin. Qalın, axşam yeməyini bir yerdə yeyək.

Söhbət zamanı yeni rektor Artura günahlarını etiraf etmək üçün onun yanına gəlməyi təklif etdikdə oğlan onun təklifini məmnuniyyətlə qəbul etdi. Rektor ona səmimi insan təsiri bağışlamışdı.

Pasxa bayramından əvvəl Artur Cemmadan məktub aldı. Cemma onu evlərinə dəvət edirdi: “Mütləq bizə gəlin, sizi dostum Bolla ilə tanış etmək istəyirəm. O da buradadır, biz hər gün bir yerdə kitab oxuyuruq”.

Bu sözləri oxuyanda Arturun üzü qıpqırmızı qızardı: “Bollanın orada nə işi var? Cemma niyə onunla kitab oxuyur? Keçən iclasda onun Cemmaya vurulduğu aydın görünürdü. İndi də onunla bir yerdədir”.

Elə o dəqiqə Artur bu qısqanclığına görə xəcalət çəkməyə başladı. Cümə axşamı kilsədə yeni rektora günahlarını etiraf edərkən də bu peşmanlığını dilə gətirdi:

– Mən öz yoldaşıma qarşı qısqanclıq hislərinə qapılmaqda, kin bəsləməkdə günahkaram.

– Yoldaşınızın müvəffəqiyyəti və ya təcrübəsi sizə nisbətən çox olduğuna görə ona paxıllıq edirsiniz?

– Bəli, qismən buna görə. Amma bundan başqa… Mən… sevdiyim qızı ona qısqandım.

– Oğlum, elə bil hər şeyi açıb danışmırsınız. Sanki qəlbinizdə daha mühüm bir söz var.

Arturun dili dolaşdı:

– Mən ona görə həmin yoldaşıma paxıllıq elədim ki, mənsub olduğum “Gənc İtaliya” təşkilatı mənə tapşırılmalı olan bir işi ona tapşırdı.

– Bu iş nədən ibarət idi?

– Gəmi ilə gətirilən siyasi kitabları qəbul etmək, onları gizlətmək üçün bir yer tapmaq lazım idi.

– Təşkilat da bu işi sənin rəqibinə tapşırdı?

– Bəli, Bollaya tapşırdı. Odur ki, mən onu qısqanmağa başladım.

Yeni rektor nə isə fikirləşib dedi:

– Oğlum, unutmayın ki, siz çox müqəddəs və böyük bir işlə məşğul olursunuz. Çalışın ki, ruhunuz paxıllıqdan və ehtirasdan azad olsun.

Beşinci fəsil

Artur qapının səsinə yuxudan oyandı. Qapı bərk döyülürdü. O, tələsə-tələsə geyinib qapını açdı. Dəhlizdə ayaq səsləri, metal cingiltisi eşidilirdi. Artur bunun nə demək olduğunu dərhal başa düşsə də, xidmətçidən soruşdu:

– Mənə görə gəliblər?

– Bəli! Bir şey gizlətmək lazımdırsa, mən gizlədərəm…

– Gizlətməli bir şey yoxdur.

O, otaqdan çıxıb jandarmları gözləməyə başladı. Jandarmlar axtarışı qurtardıqdan sonra paltosunu geyinib onlarla birlikdə otaqdan çıxdı. Qardaşıgil dustağı yola salmağa çıxmasa da, xidmətçilər onun başına toplaşmışdılar. Artur doluxsunmuş halda xidmətçilərlə vidalaşıb aşağı endi.

Onu orta əsrlərdən qalmış nəhəng bir qalaya saldılar. Həbsxana həyatı Artura çox ağır görünməsə də, rütubət və qaranlıq ona pis təsir edirdi. Həbsxanada yemək də pis idi. Artur bütün vaxtını dua edərək keçirir, səbirlə gözləyirdi. Nəhayət, bir gün onu polkovnikin yanına apardılar və ilk sorğu-sual başladı:

– Artur Berton, “Gənc İtaliya” haqqında nə bilirsiniz?

– Bilirəm ki, bu, siyasi təşkilatdır. Xalqı üsyana qaldırıb, Avstriya ordusunu ölkədən qovmaq istəyir.

– Evinizdən tapılan qəzetləri haradan almısınız?

– Bunu deyə bilmərəm.

– Əlimizdə sizin “Gənc İtaliya” ilə yaxın əlaqəyə malik olmağınız haqqında sənədlər var. Əgər hər şeyi özünüz açıb danışsanız, sizin üçün yaxşı olar!

Bu cansıxıcı sual-cavab get-gedə Arturun zəhləsini tökür, onu əsəbiləşdirirdi. Bir tərəfdən də, Cemmanın və başqa yoldaşlarının taleyi onu çox narahat edirdi. Birdən polkovnik belə bir sual verdi:

– Covanni Bolla ilə son dəfə nə vaxt görüşmüsünüz?

– Belə bir ad mənə tanış deyil.

– Necə? O ki sizin universitet yoldaşınızdır.

– Mən universitet tələbələrinin hamısı ilə tanış deyiləm.

– Bollanı tanımalısınız. Baxın: bu, onun xəttidir. Görürsünüz ki, o, sizi yaxşı tanıyır.

Polkovnik bunu deyib ona bir kağız uzatdı. Kağızın yuxarısında “Protokol” sözü yazılmışdı, aşağısında isə Bollanın imzası var idi. Artur oxumağa başladı. Anladı ki, Bolla həbs edilib. Protokol sual-cavabdan ibarət idi, içində Bollanın təşkilatla əlaqəsi, iclaslar haqqında məlumatlar əks olunmuş və sonda bu sözlər yazılmışdı: “Təşkilatın üzvləri arasında Artur Berton adlı gənc bir ingilis də vardı”.

Artur qıpqırmızı qızardı. Bolla onu ələ vermişdi! Lakin birdən məsələni başa düşdü:

– Bu yalandır! Siz saxta bir kağız hazırlamısınız! Bunu sizin üzünüzdən görürəm. Siz alçaqsınız! Məni tələyə salmaq istəyirsiniz! Siz yalançısınız!

Polkovnik qeyzlə ayağa qalxıb yanındakı zabitlərdən birinə dedi:

– Əmr edin, bu cavan oğlanın dərsini versinlər. Onun ağlını başına gətirmək lazımdır.

Arturu siçovul yuvasını xatırladan bir yerə saldılar. Bütün günü zil qaranlıq, dərin sükut içində keçirdi. Ertəsi gün kimsə qapının qıfılına açar saldı. Ürkmüş siçovullar onun ayaqları yanından sivişib qaçdılar. Artur dəhşət içində ayağa qalxdı. Onun ürəyi bərk-bərk döyünür, qulaqları uğuldayırdı.

Qapı açıldı, zəif fənər işığı Arturun gözlərini qamaşdırdı. Nəzarətçi gətirdiyi bir parça çörəyi və suyu onun əlinə verib çıxdı. Qapı yenidən örtüldü.

Üçüncü gün axşam nəzarətçi yenidən gəldi və Arturu bayıra çağırdı. Dustaq sərxoş kimi büdrəyə-büdrəyə nəzarətçinin ardınca getdi. Hara aparıldığını təsəvvür etməyə macal tapmamış polkovnikin otağında olduğunu gördü.

– Hə, Berton, sizsiniz? İndi yəqin, söhbətimizi davam etdirə bilərik. Əmin ola bilərsiniz ki, özünüzü yaxşı aparsanız, sizinlə ciddi rəftar etməyəcəyik.

– Məndən nə istəyirsiniz?

– Mənə ancaq təşkilat və onun üzvləri haqqında bildiyiniz şeyləri açıb söyləməyiniz lazımdır. Amma ilk növbədə deyin görüm: Bollanı çoxdan tanıyırsınız?

– Dediyiniz adamı tanımıram…

– Bəs bu məktub yadınızdadır?

Artur ona verilən məktubu tanıdı: bu məktubu payızda bir tələbə yoldaşına yazmışdı.

Artur inkar etdi, amma səsi onun get-gedə əsəbiləşdiyini büruzə verirdi. Aclıq, pis hava, yuxusuz gecələr onu əldən salmışdı.

– Berton, unutmayın ki, siz lazım olan kimi davranmasanız, mən çox ciddi tədbir görməli olacağam.

– Necə istəyirsiniz, elə də edin.

Tutulduğu gündən hələ bir ay keçməsə də, Arturla polkovnik arasında əməlli-başlı ədavət yaranmışdı. Bu gərgin mübarizənin uzanması Arturun əsəblərini əməlli-başlı korlayırdı. Nəhayət, bir gün nəzarətçi içəri girib onun pal-paltarını yığışdırmağa başladı.

– Mənim əşyalarımı niyə götürürsünüz?

– Sizi buraxırlar.

– O birilərini də buraxırlar?

Sualının cavabında nifrət dolu bir mızıltı eşitdi:

– Yoxsa Bollanı nəzərdə tutursunuz?

– Bollanı da, o birilərini də.

– İndi ki yoldaşı onu ələ verib, yəqin, Bollanı hələ buraxmazlar… Belə də alçaqlıq olar?

– Yoldaşı ələ verib? Bu, nə deməkdir? Hə… Məsələ aydındır. Bollaya deyiblər ki, onu mən ələ vermişəm. Bilirsiniz, mənə də demişdilər ki, məni Bolla ələ verib. Axı Bolla elə axmaq deyil ki, buna inansın.

– Deməli, bu, yalandır? Sizin sözünüzü Bollaya çatdıracağam. Bilirsiniz, bir də onu deyiblər ki, siz onu qısqanclıq üstündə ələ vermisiniz… Guya ikiniz də bir qızı sevirmişsiniz.

Arturu dəhşət bürüdü:

– Bir qız?! Qısqanclıq?! Bunu haradan biliblər? Haradan biliblər bunu?

– Dayanın! Mən sizə inanıram. Amma, bəlkə, günahlarınızı etiraf edəndə nə isə demisiniz?

– Bu, yalandır! – Artur boğula-boğula qışqırdı.

– Əlbəttə, siz daha yaxşı bilərsiniz. Ancaq tələyə düşən tək siz deyilsiniz. İndi casusluq edən bir keşişdən çox danışılır. Sizin dostlarınız onu ifşa ediblər.

Artur həbsxanadan çıxıb daş pillələrlə küçəyə qalxanda sadə yun paltar geyinmiş, həsir şlyapalı bir qız qollarını açaraq ona sarı yüyürürdü:

– Artur, mən xoşbəxtəm, çox xoşbəxtəm!

– Cim! Cim!

– Qulaq asın, əzizim! O anlaşılmazlığa görə narahat olmayın. Hamı başa düşür ki…

– Hansı anlaşılmazlıq?

– Bollanın məktubunu deyirəm. O yazır ki, siz onu ələ vermisiniz. Lakin sizi tanıyanlar bunun cəfəngiyat olduğunu başa düşür.

– Cemma! Bu… həqiqətdir!

Cemma yavaş-yavaş geri çəkildi. Onun iri qara gözlərinə dəhşət çökdü. Üzü boynuna sarıdığı şərf kimi ağappaq ağardı.

– Bəli. Onun adını mən dedim. İlahi! – Artur pıçıldadı. Birdən Cemmanın yanında olduğunu dərk etdi:

– Cemma, məni düz başa düşmədiniz!

Artur qıza yaxınlaşanda Cemma çığıraraq geri çəkildi:

– Mənə toxunmayın!

– Siz Allah, qulaq asın! Mənim günahım yoxdur… mən… – Artur onun əlindən tutaraq həyəcanla dedi.

– Rədd olun! Buraxın əlimi! Rədd olun!

Cemma əlini Arturun əlindən çəkib oğlanın üzünə bir şillə vurdu. Arturun gözlərinə duman çökdü. Bir anlığa Cemmanın rəngi qaçmış üzündən, əllərindən başqa heç nə görmədi. Sonra duman dağıldı… Ətrafına baxıb tək olduğunu gördü.