Qaçaq Kərəm

ÖN SÖZ
CƏNGAVƏRLİYİN TƏRƏNNÜMÜ

Mən bu igid haqqında hələ uşaq ikən kəndimizin cavanlarından, onunla bilavasitə duz-çörək kəsən ağsaqqalların dilindən eşitmişəm. Toyda-mağarda, bayram şənliklərində onun haqqında el aşıqlarının qoşduğu sözləri, oxuduğu mahnıları dinləmiş, danışdığı hekayətlərə qulaq asmışam. 1933-cü ildə isə Qazax pedaqoji texnikumunda oxuyarkən rayonumuzda qastrol səfərində olan Tiflis artistlərinin ifasında Qaçaq Kərəm adlı bir əsərə tamaşa etmişəm və o vaxtdan qəlbimdə bu mərd, cəngavər insana böyük rəğbət oyanmışdır.

On beş il qaçaqlıq eləyən Qaçaq Kərəm Qazax qəzasının Qıraqkəsəmən kəndində anadan olmuşdur. Onun atası Molla Zal oğlu İsgəndər kəndlilərin haqqını müdafiə etdiyi üçün qolları qandallanıb, Sibirə sürgün edilmişdir. Lakin sürgündən qaçaraq yenidən öz doğma diyarında at belində görünmüşdür. Molla Zal oğlu İsgəndər öldürüldükdən sonra onun yarağını oğlu Kərəm götürmüşdür.

Azacıq sonra Kərəm nəinki Azərbaycan və Dağıstanda, eləcə, bütün Zaqafqaziyada ümumxalq məhəbbəti qazandı. Bunun səbəbi həm onun cəsurluğu, həm də ədalət hissinin güclü olması idi. M.Qorki haqlı olaraq yazırdı: «Eşitdiyim külli miqdarda hekayələrdə Kərəm insanpərvər və özünə yaxın hesab etdiyi şəxslərə bacardığı qədər kömək göstərmək istəyən bir adam kimi verilir».

Zaqafqaziyanın müxtəlif guşələrində Kərəmin igidliyi ilə bağlı xalq arasında bir sıra yer adları vardır; «Kərəm körpüsü», «Kərəm payası», «Kərəm bazarı»; «Kərəm çalası», «Kərəm yolu», «Kərəm payı», «Kərəm bulağı», «Kərəm meydanı» və i. a.

El-oba içində məşhur olan bu yer adlarının bəzisi dövrümüzdə rəsmi sənədlərdə də eyni ilə belə qeydə alınmışdır.

XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda geniş yayılmış qaçaqçılıq hərəkatı, hər şeydən əvvəl, ədalətsizlik və ictimai qanunsuzluqlara qarşı çevrilmiş xalq qəzəbinin ifadəsi idi. Yerli xan və bəylərin, çar məmurlarının, pristavların, general-qubernatorların təqiblərindən qaçan və fürsət düşən kimi onlardan hüququ tapdalanan kəndlilərin, dara düşən yoxsulların, isməti ləkələnən gəlinlərin, qüruru sındırılan dəliqanlıların intiqamını alan bu silahlı atlı dəstələri uzun müddət bütün Zaqafqaziyanı sarsıtmışdı. Onların sorağı gah Gəncəbasardan, gah Qarabağ dağlarından, gah Göyçə yaylaqlarından, gah Borçalı mahalından, gah da Arazın o tayından gəlirdi. Bu haqpərəst qaçaqlar gözlənilmədən peyda olur, haqq-ədalət divanı qurur, torpaqsızlara torpaq, kimsəsizlərə dolanacaq verir, bəylərin, tacirlərin, hampaların var-dövlətini talayıb yoxsullara paylayırdılar. Məhz buna görə də çiyni paqonlu rəislər, pristavlar, atlı kazak dəstələri, ağalar, bəylər vahimə içində yaşayırdılar. Onlar nə qədər birləşsələr, yaraqlanıb yolları kəssələr də qaçaqlara heç nə edə bilmirdilər. Çünki xalqın məhəbbətini qazanan bu cəngavərlər öz cəsarət və mərdlikləri ilə əfsanəvi varlıqlara – intiqamçılara çevrilirdilər. Buna görə də xalq onları sevir, igidliklərini qürurla tərifləyib adlarını saza-sözə salır və haqlarında dastanlar yaradırdılar. Keçən əsrdə yaşamış və adları dillər əzbəri olmuş Molla Nur, Qaçaq Adıgözəl, Qaçaq Yarəli, Qaçaq Nəbi, Dəli Alı, Qara Tanrıverdi, Qaçaq Kərəm kimi igidlər əfsanəvi qəhrəmanlara çevrilmiş intiqamçılar idilər. Bunların içərisində Qaçaq Kərəm xüsusilə fərqlənirdi.

Qaçaq Kərəm hələ ötən əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində jurnalistlərin, yazıçıların diqqətini cəlb etmiş, onun haqqında hekayələr, oçerklər və pyeslər yazılmışdır. Gürcü yazıçısı Vano Mçedlişvili inqilabdan əvvəl «Qaçaq Kərəm» adlı pyes yazmış və həmin əsər 1912-ci ildə ilk dəfə Tiflisdə tamaşaya qoyulmuşdur. 1928-ci ildə həmin pyesi Hüseynbəy Mirzəcamalov azərbaycancaya tərcümə etmişdir. Bu əsər Bakıda, Naxçıvanda, Qazaxda tamaşaya qoyulmuşdur.

Nəcəf bəy Vəzirov 1912-ci ildə «Keçmişdə qaçaqlar» pyesini yazarkən heç şübhəsiz ki, Kərəmi nəzərdə tutmuşdur və çox ehtimal ki, Dilican tərəflərdə meşəbəyi olarkən Qaçaq Kərəmlə görüşmüşdür. Denis Kozlovskinin «Qaçaq Kərəm» adlı əsəri bir daha göstərir ki, bu əfsanəvi insan uzun müddət ədəbi və ictimai fikri məşğul etmişdir. «Əfsanə və nağıllar qəhrəmanı… Ədalət mücəssəməsi… Qafqaz qaçaqları içərisində ən ədalətlisi və rəşadətlisi olan Kərəm» (M. Qorki) haqqında M.S.Ordubadi, S.Vurğun, Mehdi Hüseyn, O. Sarıvəlli, Hüseyn Arif müxtəlif illərdə hekayələr, şerlər, məqalələr yazmışlar. Aşıqlarımız isə onun haqqında rəvayətlər və kiçik dastanlar yaratmışlar. Bütün bunlar az idi: Kərəmin fəaliyyətini tam əhatə etmirdi. Belə bir qəhrəman haqqında əhatəli, epik əsərlər yazmağa çoxdan ehtiyac duyulurdu. Elə bu məqsədlə də Fərman Eyvazlı «Qaçaq Kərəm» romanını yazmışdır.

Roman oxuyarkən başa düşürsən ki, yazıçı Kərəm haqqında olan mətbu əsərləri, arxiv materiallarını, pristavların, qubernatorların Kərəm haqqında olan gizli məktublarını, xatirələri, xalq arasında söylənilən rəvayətləri illər boyu dərindən öyrənmişdir. Qaçaq Kərəmə qohumluğu çatan yazıçının hadisələrin davamında bilavasitə iştirak edən atasından, anasından, qohum-əqrabasından və Kəsəmən kəndinin qocalarından hələ uşaq ikən eşitdiyi söhbətlər də, heç şübhəsiz, əsərin yazılmasına böyük təsir göstərmişdir.

Roman ayrı-ayrı başlıqlar altında yazılmışdır. Maraqlı burasıdır ki, hər fəslin özünün müstəqil süjet xətti vardır və hər fəsildə Kərəmin yeni cəhətləri, xarakterinin bütövlüyü açılır.

Kərəmin igidliyi, mərdliyi, cəngavərliyi, cəsarət və qoçaqlığı, gözlənilmədən peyda olub gözlənilmədən yoxa çıxması, harda ədalətsizlik baş versə oraya özünü yetirməsi və zalımlara divan tutması haqqında əfsanəvi nağıllar o qədər geniş yayıldı ki, canişindən tutmuş adi pristavlara qədər, hamı qorxuya düşdü, onu aradan götürmək üçün min cür hiyləyə əl atdılar. Qazax qəza rəisi İosif Qançeli, Gəncə qubernatoru Nakaşidze, polis idarələri rəisi Hüseynbəy İsrafilbəyov, Dilican pristavı David Tarxan, Ağstafa pristavı Aleksandr Yüzbaşov, Allahyarbəy, Dağıstan süvari alayının komandiri Arçil Çavçavadze, Qurbanağa kimiləri birləşərək atlı kazak dəstələri düzəltdilər, bəndləri, bərələri kəsdilər, satqınları işə saldılar, lakin Kərəmi tuta bilmədilər. «Kərəm dəhşətli bir tufana çevrildi» («Народная воля» jurnalı, 1885), çar məmurları onu ruh kimi gözə görünməz bir varlıq adlandırdılar» və nəhayət başa düşdülər ki, Kərəmi tutmaq heç cür mümkün deyil. Çünki Təbrizdən tutmuş Naxçıvana qədər bütün əhali onun tərəfindədir. (K.S. Aniçkovun general Qolovinə yazdığı məktubdan).

Qaçaq Kərəmdə iki cəhət birləşmişdi: O, cəsur idi, heç nədən qorxmurdu. Eyni zamanda onda cəngavər mərdliyi vardı. Heç kəsə arxadan güllə atmazdı, yıxdığını boğazlamazdı. Alicənablıq, mərdanəlik, kişilik onun fitrətində idi. Hətta düşmənlər də Kərəmin mərdanəliyinə valeh olmuşdular. Bu cəhətlərinə görə xalq onu əfsanəviləşdirmişdi. M. Qorki «Qafqazda qaçaqlar» əsərində yazırdı: «Kərəm haqqında eşitdiklərim o qədər əfsanəvidir ki, o hazırda sağ olmasaydı, onun həqiqətən yaşamasına heç cür inanmazdım» («Нижегородской листок» 1985, № 309).

Kərəmin əsl düşməni İsrafil ağadır. Onların düşmənçiliyi əsərin əvvəlində şəxsi keyfiyyət daşıyır. Ancaq fəsildən-fəslə genişlənir və axırda ictimai mahiyyət kəsb edir.

Kərəm cəngavərdir. Onun düşməni İsrafil ağa da cəngavərdir. Onlar düşmən olsalar da azərbaycanlılara xas olan mərdlik, insanlıq, kişilik qaydaları ilə vuruşurlar, mərdanəliklə bir-birilərini məğlub etmək istəyirlər. «Zamanın iki rəngi» fəslində Sərdar başda olmaqla bütün rəislər, pristavlar, bəylər Kərəmi tutmaq üçün tədbir tökürlər. Əsas qayə də budur ki, Kərəmi xəyanətlə ələ keçirsinlər ya da namərdliklə öldürsünlər. Sərdar deyir ki, «qalaları içəridən alarlar». Onun səsinə səs verən Nakaşidze isə «qaçağı çoban-çoluq öldürər» fikrini irəli atır. «Quşu quşla tutarlar» prinsipi ilə hərəkət edən canişin istəyir ki, Kərəm ya öz qaçaq yoldaşlarının, ya da bəylərin əli ilə öldürülsün. Onlar pulla adamları satın almaq və Kərəmin üstünə göndərmək istəyirlər. Ancaq Kərəmin qatı düşməni olan İsrafil ağa onlarla razılaşmır. «Kişi düşmənini pulla öldürməz. Qanı qanla yuyarlar, pulla yox» – deyir. İsrafil ağa Kərəmə qarşı düzəldilən xəyanətdə, namərdlikdə iştirak etmir, düşməni də olsa, igid Kərəmin tərəfini saxlayır.

F.Eyvazlı romanında xalq ədəbiyyatından, folklorumuzun təhkiyə qaydalarından məharətlə istifadə etmiş və bir sıra canlı səhnələr, obrazlar yarada bilmişdir. Kərəmin atası Molla Zal oğlu İsgəndərin dəfni zamanı at baş götürüb meşəyə qaçır və gecə sahibinin qəbrinin üstünə gəlir. Bu səhnə yazıçı tərəfindən çox poetik şəkildə təsvir edilmişdir. Zal qızı Gülnazın bayatısı isə bu lövhəni daha təsirli etmişdir.

 
Boz at, səni öyən hanı?
Başındakı yüyən hanı?
Bu dünyada gün görməmiş,
Söylə, igid yiyən hanı?
 

Yazıçı Zal qızını əsər boyu izləyir və gözümüz qarşısında sinəsi bayatı və ağılarla dolu, şair təbiətli mərd bir qadın canlanır. Onun vaxtında dediyi sözlər Kərəmin gülləsindən də təsirli olur.

 
Boz atım niyə getdi?
Nə dedik, niyə getdi?
Evdən bir arxa gedər,
İkisi niyə getdi?
 

Bu səhnə bizim yadımıza «Dədə Qorqud»u, Burlaxatunları salır. Mərd analarımızı, yaraqlanıb at belinə qalxan və düşmənə qılınc çəkən cəngavər gəlinlərimizi xatırladır. Əyilməzlik, düşmən önündə sınmamaq romanın başqa bir yerində daha poetik şəkildə verilib. Kərəmin anası Fəxrənsəni, bibisi Gülnazı və başqa qohumlarını kənddən sürgün ediləndə dindirərkən pristav Həsənbəy Fəxrənsəyə söz atır:

– De görüm, yenə Kərəm kimi bir oğul doğa bilərsənmi?

– Kərəm kimi nər doğmağa İsgəndər kimi ər gərəkdir. Qatırdan ayğır törəməz!

Güllə hədəfə deyir. Özü də elə dəyir ki, Həsənbəyin boğazı quruyur. Bunun arxasınca Gülnazın bayatısı beşaçılan darağındakı güllələr kimi şaqqıldayır.

 
Eləmi qurumsaqlar,
Buxarı qurum saxlar,
Başına papaq qoyub,
Hər yetən qurumsaqlar!
 

Bax, budur əsərin ruhu! Mərdlərlə qurumsaqların çarpışması, satqınlarla bir damla gəlirləri üçün namusunu, vicdanını, torpağını, el-obasını ayaqlayanlarla, qeyrət və namus üçün dağlara çəkilib silah götürənlərin döyüşü əsərin canı, qanıdır. Xalq mərdləri sevir, namus üçün, el üçün çöllərə düşən igidləri qoruyur, Xəlil kimi satqınları ağacdan asır. Kərəm hara ayaq bassa ona ehtiram göstərilir. Ona görə ki, o, ana südü ilə bərabər, təmizlik və mərdanəlik əmib.

Bu xüsusiyyətlər təkcə Kərəmə aid deyil. Əsərdə canlı boyalarla təsvir edilmiş Binnət koxa, Abbas bəy də, İsrafil ağa da məhz mərdanə insanlardır. Əgər onlar namərd olsaydılar Kərəmi hiylə ilə ələ keçirər, çar divanxanasına verər və sinələrini medallar bəzəyərdi. Onlar Kərəmlə açıq döyüşdə qabaqlaşmaq istəyirlər. Kərəm kazakların təqibindən yaxa qurtarmaq üçün Abbas bəyin darvazasını döyəndə, dərin psixi sarsıntılar keçirən bəy dədə-babalarımızın adətinə, ruhuna sadiq qalır, qapısına pənah gətirən «qonağı» ev sahibi kimi qoruyur, onu ələ vermir. Koxa Binnət ölümünə razı olur, Qaçaq Kərəmi namərd gülləsindən uzaqlaşdırır.

İSMAYIL ŞIXLI

Qaçaq Kərəm

(1860 – 1910)

Birinci hissə

Kərəm çırağının işığında acılı-şirinli ömür sürmüş atamın əziz xatirəsinə.

PROLOQ
QƏFİL QONAQ

İyul günəşinin şəfəqləri üfüqdə şırım-şırım görünən buludları yenicə al rəngə boyayırdı. Şeyx Sənan dağının ətəyində yerləşən qədim Tiflis şəhəri hələ yuxuda idi. Sərin meh əsirdi. Elə bil bu sərinliyi Kür çayı gecələr uzaq-uzaq qarlı dağlardan qabağına qatıb gətirir və dan yeri söküləndə bu vadiyə səpələyirdi…

Kərəm səhərin bu xoş havasını uda-uda şəhəri tərk edirdi. O, üç gün idi ki, burada idi. Tiflisli dostları onu qayğı ilə əhatə eləmişdi. O, Tiflisdə zabit paltarında gəzirdi. Hərbi libas onun şux bədəninə necə də yaraşırdı. Özü də elə bil hərbi məktəbdə oxumuşdu, bütün qaydaları bilirdi. Bunu ona Qafqaz Mülki İşlər üzrə Baş İdarədə məmur işləyən dostu Vəlibəy öyrətmişdi. Onlar şəhərdə qoşa gəzirdilər. Kərəm hara gedirsə orada, xüsusən Şeytanbazarda özü haqqında qəribə-qəribə nağıllar eşidirdi. Amma onu maraqlandıran hökumət idarələrində gedən söhbətlər idi. O bu üç gün ərzində dostlarının köməyi ilə çox məlumatlar əldə eləmişdi. Öyrənmişdi ki, onu tutmaq üçün böyük tədbirlər hazırlanır. Bu tədbirlərdən bir çoxu Gəncə qubernatoru knyaz Nakaşidzenin Qafqazda Baş İdarə müdiri cənablarına yazdığı raportunda göstərilmişdir… «İyulun 12-də zati-alinizin icazəsi ilə Tiflisdə olanda, mənim əvəzimə quberniyanı idarə edən cənab Yelizavetpol vitse-qubernatorundan teleqram aldım ki, Qaçaq Kərəm İsgəndər oğlu dəstəsi ilə Dilican dərəsində yenə soyğunçuluq etmişdir. Bu xəbəri eşitcək zati-alinizin əmri ilə Qazax qəzasına getdim…

Qəzaya gələndə bütün polis ayaq üstündə idi, qaçaqları axtarırdılar. Qəza rəisinə əmr etmişəm ki, əhalidən mümkün qədər çox adam toplasın, sonra sərəncam vermişəm ki, poçt yolunu, habelə dəmir yolunu qorumaq üçün qarovullar qoyulsun: qaçaqların başqa qəzaya yolunu kəsmək üçün Yelizavetpol və Qazax qəzalarının sərhədində qarovullar düzülsün. Tiflis qubernatoruna teleqram vurmuşam ki, o da Qarayazı çölü tərəfdən keşikçilər qoyub sərhədi möhkəmlətsin. Sonra yerli əhalidən zemstvo mühafizə dəstəsi yaratmaq üçün zati-alinizdən icazə alıb bu mühafizə dəstəsinin atlılarından və yerli ovçulardan dörd süvari komanda düzəltmişəm, birini Nuxa qəza rəisinin köməkçisi podporuçik Şıxlinskiyə, birini Yelizavetpol qəza rəisi köməkçisi kornet Rəfibəyova, ikisini yerli ağalardan Vəkilova və Əskiparinskiyə tapşırmışam. Əlavə zemstvo mühafizə dəstəsinin uryadniki və Dilican kəndxudasının başçılığı ilə ovçulardan ibarət iki piyada komanda düzəltmişəm. Bu altı komanda indi bütün Qazax qəzasının müxtəlif səmtlərində qaçaqları axtarır.

Eyni zamanda zati-alinizin icazəsi ilə aşağıdakı sərəncamları vermişəm:

a) …

b) Qıraqkəsəmən icmasının dağlardakı köçərilərinə əmr etmişəm ki, dərhal arana – kəndə ensinlər.

c) Qazax qəzasının qaçaqlara rəğbət bəsləməkdə ittiham olunan ağalarına elan etmişəm ki, Kərəmin dəstəsi on günə kimi məhv edilməsə onların hesabına 5 uryadnikdən və 45 atlıdan ibarət əlavə zemstvo mühafizə dəstəsi yaradılacaqdır.

d) Qaçaqlara sığınacaq verməkdə, yaxud digər üsullarla kömək etməklə başqalarından daha çox ifşa olunan ağaları xüsusi sərəncam çıxanadək həbsə almaq barədə göstəriş vermişəm…»

Tiflis qubernatorluğunun göstərişi ilə Borçalı pristavlığında dörd əlahiddə uryadinkin nəzdində iyirmi atlıdan ibarət dörd silahlı keşikçi dəstəsi yaratmaq və onların bütün xərci Kərəmə rəğbət bəsləyən, ona xəlvəti kömək edən Borçalı camaatının hesabına ödənilməsi nəzərdə tutulurdu.

Kərəm indi Bolus-Kəpənəkçiyə gedirdi. Qaçaq yoldaşlarından İsmayıl, İsfəndiyar, Bayram onu orada, Emin ağanın evində gözləyirdilər. Emin ağanı başı Başkeçid, ayağı Sınıq körpü – tanımayan yox idi. Əsli-kökü ağa olsa da, özü bir müddət qaçaqlıq eləmişdi. Odur ki, Kərəmə xüsusi hörməti vardı.

Kərəm Ortaçalada fikirləşdi ki, Yağlıca yolu ilə getsin. Sonra yadına düşdü ki, oralar açıqlıq, düzəngahlıqdı. ona görə Gümüş gölün sağı ilə dərəliklə getməyi qərara aldı. Ətrafda Telet dağları qaçaqlar kimi arxa-arxaya vermişdi. Uzaq bir zirvədə Qaraçuxa monastırı görünürdü.

O, atını bəzən dərə-təpə ilə, bəzən kəsə yolla sürürdü. Hərdən burnuna kəhərin ayaqları altında əzilən yovşanın xoş iyi gəlirdi. Hərdən də diqqətini kolların dibindən pırıltı ilə qalxıb yenidən irəlidə çığıra qonan boz törvəlçələr cəlb edirdi.

Kərəm fikirləşirdi ki, daha buralarda qalmaq olmaz, bir neçə gündən sonra bütün yollara, izlərə pusqu qoyulacaq. Bir müddət dağlara çəkilmək lazımdır.

O, xeyli yol getmişdi ki, birdən arxadan at ayaqlarının tappıltısını eşidib tez geri boylandı. Ona sarı bir atlı çapırdı. Ehtiyatlandı, sonra atlının silahsız olduğunu görüb: «Yəqin çapardı, harasa xəbər aparır» – deyə düşündü. Bir azdan dərəyə enəndə arxadan gələn atlı onu haqlayıb yanından yel kimi ötüb keçdi. O, yəhərsiz və cilovsuz atın yalmanına yatmışdı, özü isə ayağıyalın, başı-açıq idi. Əynindəki yaxası açıq kətan köynəyinin içinə hava dolub belində tuluq kimi şişmişdi. Onun tüklü üzü də Kərəmin diqqətindən yayınmadı. Kərəm düzənliyə çıxanda atlını görmədi. Deyəsən, o, dərə uzunu getmişdi.

Hava bir qədər işıqlanmışdı. Artıq Candar arxada qalmışdı. Ətraf kəndlərdən arabir xoruz banı, itlərin hürüşməsi eşidilirdi.

Kərəm Sandara yaxınlaşırdı. Bu vaxt arxa tərəfdən yenə at ayaqlarının tappıltısı eşidildi. Kərəm geri baxanda gördü ki, bu dəfə onun arxasınca, yolu tozlaya-tozlaya bir dəstə atlı kazak gəlir.

At himə bənd imiş, yorğa yerişini dəyişib yelləndi. Çöllərə meydan suladı. Kərəm Bolus-Kəpənəkçiyə getmək (fikrindən daşınıb, Şüləverə – qəza mərkəzinə üz tutdu. Emin ağanın evinə getmək olmazdı. Hamı ələ gecə bilərdi.

Kazaklar altı nəfər idilər. Kərəmlə onların arasında olan məsafə gah gödəlir, gah uzanırdı. «Görəsən mənim Tiflisdə olduğumu haradan bilib izimə düşüblər?..» Sonra o, fikirləşdi ki, onu təqib edən qanun keşikçiləri ilə gizlənqaç oynamaq olmaz. Onlara etibar yoxdur. Arxadan onu vura bilərlər. Ya da, atını yaralayıb özünü ələ keçirərlər. Doğrudan da bu, nə əcəb onların ağlına gəlmir? Kim bilir bəlkə də göstəriş belədir ki, diri tutulsun?! O, bacardıqca onlardan uzaqlaşmağa çalışdı.

Qəza mərkəzinə daxil olan Kərəm burada izi itirmək istəyirdi. Artıq hamı yuxudan oyanmışdı. Yolda, doqqazlarda adamlar gözə dəyirdi. Kərəm gah dolanbac küçələrdə at çapır, gah da köhlənini çəpərlərin üstündən hoppandırırdı. Buna baxmayaraq kazaklar onu dabanbasaraq təqib edir, gözdən qoymurdular. Onun hansı küçədən, hansı məhəllədən keçdiyini itlərin hürüşməsindən də bəlli etmək olardı.

Vəziyyət get-gedə gərginləşirdi. Bir çıxış yolu tapmaq lazım idi. Lakin Kərəm hələlik bir qərara gələ bilmirdi. Onun bu mahalda da dostları çox idi. Hansının qapısını açsa ona sığınacaq verərdilər. Amma o, heç kəsi divan yanında gözü kölgəli eləmək istəmirdi… Tini dönəndə ağlına bir fikir gəldi. Bayaq keçdiyi məhəlləyə qayıtsın. Oradakı bulağın yanında tanış ev görmüşdü. Atını ora sürdü. Xatalı qərar idi…

Qırmızı kərpicdən tikilmiş bu eyvanlı ev şəhər pristavı Abbas bəyin mülkü idi. Bu həmin Abbas bəy idi ki, neçə illərdir hökumətə can-başla qulluq eləyirdi. Bu həmin pristav idi ki, dəfələrlə Kərəmin üstünə dəstə-dəstə divan adamları aparmış, amma onu tuta bilməmişdi.

Bu yaxınlarda isə o öz süvari dəstəsi ilə Qazax – Borçalı qəzalarının sərhəd kəndlərini yoxlamaq tapşırığından qayıdarkən, yolda kimdənsə Kərəmin Körpülü kəndində olduğunu eşidib atını birbaş ora səyirtmişdi.

…Kərəm öz yoldaşları ilə doğrudan da həmin kənddə dostu Süleymanın toyunda idi. «Qarabağdan gəlmiş qonaqlar» adı ilə ayrıca bir otaqda əyləşib yemək-içməklə məşğul idilər. Lakin Abbas bəyin dəstəsi kəndə çatanda Kərəmgil artıq məclisi tərk eləmişdilər. Tərəflər çay qırağında qarşılaşdılar. Möhkəm atışma oldu. Yarım saat davam edən bu qızğın atışmada divan adamlarından iki nəfər ağır yara aldı: qaçaqlar isə sağ-salamat Ləlvər dağına çəkildilər…

İndi belə bir adamın evinə getmək, əlbəttə, ağlasığmaz hərəkət idi. Birdən-ikidən qapısını açmadığı, bir tikə çörəyini kəsmədiyi, evinin girdi-çıxdısına bələd olmadığı düşmənə bel bağlamaq olardımı?

Kərəm bulağa çatanda, atın cilovunu dartıb geri boylandı. Kazaklar hələ tini dönməmişdilər. Sıçrayıb atdan yerə endi. Böyük darvaza bağlı idi. Atı adamboyu hündürlüyündə olan kiçik qapıdan içəri saldı. Həyətə göz gəzdirib yuxarı baxdı. Eyvanda heç kəs yox idi. O, ətrafı meynəli pillələrlə tələsik eyvana qalxdı. Onu bu evə çəkib aparan hansı hiss, hansı işıq ucu, hansı duyğu idi?! Canavardan qaçıb, əjdahaya pənah aparmağın nə mənası vardı? Arxada kazaklar, qarşıda Abbas bəy! Onu izləyən də ölüm idi, gözləyən də. O, tüfəngini eyvanda qapı ağzına söykəyib cəsarətlə içəri girdi.

Külfəti yaylaqda olan Abbas bəy evdə tək idi. O, səhər yeməyinə yenicə başlamışdı. Kərəmi görən kimi diksindi, Onu dərhal tanımışdı. Ağzındakı loxma boğazında qaldı. Udqunub ayağa qalxdı. Əlindəki çörək tikəsi yerə düşdü. Baxışlar qarşılaşdı… Pristav qabağındakı qaçağı heyrətlə süzdü: «Cəsarətə bax! Bunu hansı niyyət, hansı yol gətirib bura çıxarmışdı? Yoxsa məni öldürməyə gəlib? Bəs silahı hanı?..» Kişinin matı-qutu qurumuşdu. Əsəbləri get-gedə tarımlanır, burma bığlı tunc sifətinin rəngi dəyişirdi. Kərəm düşünürdü ki, görəsən, indi neçə illərdi vəzifəsinin qulu olan bu qanun keşikçisi əsiri olduğu qalaq-qalaq yazılmış ədalətsiz qanunlarımı üstün tutacaq, yoxsa qanun kimi hökmü olan yazılmamış el-oba adətinimi?!

Bu vaxt evin yanından kazakların çaparaq keçdiyi eşidildi. Bu səsə diqqət kəsilən Abbas bəy düşündü: «hə… deyəsən, hərif ley əlindən qaçmış quş kim özünü düşmən yuvasına salmışdır»… Kişi bir balaca ürəkləndi. Gözucu stolun üstünə baxdı. Tapança əlyetərdə idi. «Hm… nə olsun ki, o, mənə pənah gətirib? Bəs mənim vəzifə borcum, xidməti vicdanım?… O öz ayağı ilə gəlib tora düşüb, indi açıb buraxım, bəs hökumətə nə cavab verərəm?..»

Qapı ağzında vüqarla dayanan Kərəm sükutun uzandığını görüb kişinin əlindən yerə düşən çörək tikəsini götürdü, əvvəl dodaqlarına, sonra da gözünün üstünə toxundurub stolun üstünə qoydu.

– Bilirəm, fikirləşirsən ki, çağırılmamış qonağa yer yoxdur… Əmbə mən sənə qonaq gəlməmişəm.

Fikri dumanlı Abbas bəyin gözlərindən sual yağdı: «Bəs niyə gəlmisən? Qaçaq hara, pristav evi hara?».

– Mən bu qapıya pənah gətirmişəm. – Kərəm sözünə davam etdi.

– Məni izləyirlər!

– Bu qapı kimin olduğunu bilirdinmi, yoxsa təvəkküləmi gəlmisən?

– Bilirdim, pristavın evidir, – dedi Kərəm, – amma bilmirdim ki, Abbas bəy məni belə qarşılayacaq?

Kərəmin nəzərləri onun üzündən çiyinlərinə qondu. Atmacanı və bu mənalı baxışı başa düşən Abbas bəy sanki paqonlarından xəcalət çəkdi. Onlar indi ağır bir yük kimi kişinin çiyinlərini əzirdi. Paqonlar edə bil pristavın hərəkətlərini güdür və indi onun nə kimi qərara gələcəyini izləyirdi… Abbas bəyi tər basmışdı. Kərəmin zəhmli baxışları onun paqonlu pencəyini əynindən soyundurub çarpayının üstünə atdırdı. Bununla da kişi sanki özündə bir yüngüllük hiss elədi.

– Hava bu gün də isti olacaq, – deyə astadan pıçıldadı.

Kərəm qımışdı. Hiss elədi ki, onun vicdanı qılıncına qalxan oldu. Abbas bəyin düşmənçilik hissi get-gedə gün görən qar kimi əriyirdi:

«Doğrudan da bəs mənim kişiliyim? Kərəm qaçaq olsa da, mərd, igid adamdı. Bu mahalda hamı onun xətrini istəyir. Mən niyə ona düşmən kəsilmişəm? Mənə neyləyib ki?.. Yox, özümü dana bilmərəm».....

O, yenə küçədən at ayaqlarının tappıltısını eşidib pəncərəyə yaxınlaşdı. «Qohum-əqraba, dost-tanış eşitsələr ki, Kərəmi ələ vermişəm, məni qınamazlarmı?..»

Küçəni başa vurub yenidən geri qayıdan kazaklar qonşu evlərin doqqazlarında vurnuxurdular. Görünür, onlar başa düşmüşdülər ki, axtardıqları adam hardasa buralarda, bu üç-dörd evdən birində gizlənmişdir. Ancaq hansında, kimin evində? Kərəmi görən də, görməyən də başını bulayır: «Bilmirəm», «Görmədim», deyirdi.

Pəncərədən boylanan Abbas bəy bulaq başında cavan oğlanı sorğu-suala tutan kazakı tanıdı. O, dəstə başçısı idi. Qəzaya tez-tez gəlirdi. Pristav ona salam verdi:

– Bu səhər-səhər nə olub, xeyirdimi? Kazak cavab verənə kimi kişi əlavə elədi:

– Gəlin, qonağımız olun!

– Çox sağ ol, Abbas bəy… Başqa bir vaxt…

Abbas bəy hiss etdi ki, onlar Kərəmin onun evində olduğunu bilmirlər. Odur ki, ürəyi bir az yerinə toxtadı.

– Nə olub, kimi axtarırsınız? Gözləri tez-tez sağa-sola baxan kazak dedi:

– Bilirsinizmi, gecə Tiflis qalasından dustaq qaçıb…

Səhərdən onu təqib edirik, izini indicə buralarda itirdik…

Abbas bəy gərnəşdi:

– Hə… axtarın, axtarın! Amma onu da deyim ki, buralarda gizlənməyə elə bir yer yoxdur. Qonşular da mənim qorxumdan adam gizlətməz…

Kərəm rusca bilmirdi, ona görə əvvəlcə bir az narahat oldu. Fikirləşirdi ki, görəsən pristav kazaklarla nə danışır? Yoxsa onun burada olduğunu xəbər verirdi? Bəlkə silaha əl atsın?.. Sonra o, Abbas bəyin özünü sakit, laqeyd aparmasından, gərnəşməsindən başa düşdü ki, söhbət onun xeyrinədir. Odur ki, pristav üzünü ona tərəf çevirəndə ondan bir söz soruşmadı. Amma gözlərindən yenə də sual yağırdı. Bunu hiss eləyən Abbas bəy:

– Qaladan dustaq qaçıb, onu axtarırlar, – dedi və təmiz bir stəkan-nəlbəki götürüb samovara yaxınlaşdı. Kərəm bayaq yolda onu ötüb keçən başıaçıq, ayağıyalın, üzü tüklü atlını xatırladı....

Abbas bəy samovardan süzdüyü çayı Kərəmin qarşısına qoydu və köhnə bir tanış kimi səmimiyyətlə dedi:

– Bəlkə bir tikə çörək yeyəsən?

– Çox sağ ol, – dedi Kərəm və ayağa qalxdı. – Sənin bu hörmətin duz-çörək qədər qiymətlidir. Mənə sığınacaq verdiyinə görə çox sağ ol, yaxşılıq heç vaxt itməz!.. Çalışaram ki, mən də bunun əvəzini çıxam. Amma bir xahişim nar. Qarışıqlıqda mənim üstümə gəlmə. Sonra peşmanlıq çəkərəm…

Abbas bəy bu zaman nə isə xoş bir hiss keçirirdi, elə bil üzərinə düşən böyük hökumət tapşırığını yerinə yetirmişdi.

Kərəm getmək istəyirdi. «İnanmaq yaxşıdı, amma lap çox inanmaq qorxuludur!». Pristav bu hislərdən ayazıya bilərdi…

Abbas bəy küçəyə çıxdı. Bulağın başında dayanıb sağa-sola göz gəzdirdi. Səhəngini su ilə doldurub oradan aralanan qadın tini burulanda, pristav həyətdə atın belində hazır dayanan Kərəmə işarə elədi. Kərəm böyük darvazanı azca aralayıb atın başını buraxdı. Kəhər qanad açdı. Kərəm Bolus-Kəpənəkçiyə, Emin ağanın görüşünə yollandı.

Onun arxasınca baxan Abbas bəy həm təəssüf, həm də rahatlıq hissilə düşündü: «Mərdliyə, cəsarətə bax. Ağla, ağayanalığa bax! Xalqın nə igid ürəkli oğlanları var… Amma hayıf ki, onların hərəsi bir diyardadır. Kimisi Kərəm kimi çöllərdə, kimisi qazamatlarda…»

Bu əhvalat tez bir zamanda şəhərdə, kənddə ağız-ağız gəzdi. Amma buna inanan da vardı, inanmayan da. Dövlət adamlarının isə əlində dəqiq sübut yox idi. Ona görə də bu dedi-qoduya inanmırdılar.

Sonralar Peterburqda çıxan. «Vestnik prava» jurnalı bu hadisəni belə qiymətləndirəcək: «…Pristav Şərq qonaqpərvərliyinin müqəddəs qaydalarını poza bilmədiyinə görə, onu gizlətmişdir. Qanuni hakimiyyət nümayəndəsinin bu cür hərəkəti, əlbəttə, Şərq adət və ənənələri ilə tanış olmayan adam üçün qəribə görünər. Əslində isə pristav çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdır. əgər o öz çağırılmamış qonağını ələ versəydi, Kərəmin tərəfdarları tərəfindən alınacaq qanlı intiqam bir yana, pristavın öz qohumları, öz dostları ondan bir əclaf, satqın kimi üz döndərərdi…»

…Lakin qonaqpərvərlik adəti heç də müsəlmanı məcbur etmir ki, hər alçağı öz evində gizlətsin. Onlar yalnız o cinayətkarlara sığınacaq verirlər ki, o, müəyyən bir səbəb üzündən özündən asılı olmayaraq, günah işlədir. Hər adam öldürən qaçaq və ya soyğunçu deyil…

…Öz ləyaqətlərini qoruyarkən cinayət edən adamlar bəzən cəmiyyət içində şan-şöhrət qazanırlar. Kərəm hələ qaçaq düşməmişdən əvvəl camaatın gözündə məhz belə bir qəhrəman idi…»