Hekayələr

– Ana, ana! – deyə Qreqor zəif, ölgün səslə anasını çağırıb gözünü onun üzünə dikdi.

Bir anlığa müdiri də unutdu, yerə axan qəhvəyə baxanda özünü saxlaya bilməyib bir neçə dəfə əsəbi halda udqundu. Bunu görəndə anası təzədən çığırıb sıçradı, özünü ona tərəf cuman atanın qucağına yıxdı.

Lakin valideynlərinin nazıyla oynamağa hazırda Qreqorun qətiyyən vaxtı yox idi: müdir artıq pilləkəndə idi – çənəsini sürahiyə dirəyib geriyə son vida nəzəri salmışdı.

Qreqor müdirin dalınca qaçmaq, daha doğrusu, onu haqlamaq fikrinə düşdü, müdirsə, görünür, bu niyyəti anlamışdı, ona görə üç-dörd pilləni birdən sıçrayıb gözdən itdi. Ondan yalnız bircə səs çıxdı: “Tfu!” – və bu səs bütün pilləkənə yayıldı.

Əfsuslar olsun ki, müdirin sivişib aradan çıxması bayaqdan bəri başqalarına nisbətən daha möhkəm dayanmış atasının əhvalını pozdu və kişini əməlli-başlı hövsələdən çıxartdı. İşə bax ki, müdirin dalınca qaçıb onu saxlamaq, ya da, heç olmasa, Qreqorun ona çatmasına mane olmamaq əvəzinə atası qonağın palto və şlyapa ilə birlikdə qoyub getdiyi çəliyi sağ əlinə, masa üzərindən götürdüyü qəzeti də sol əlinə alıb təpiklərini hirslə yerə döyməyə, qəzetlə çəliyi yellədə-yellədə Qreqoru öz otağına qovmağa başladı. Qreqorun heç bir xahişi kara gəlmədi, həm də atası bu xahişləri anlamaq, başa düşmək halında deyildi, Qreqor başını nə qədər itaətkarlıqla tərpədirdisə, atası ayağını döşəməyə bir o qədər bərk döyürdü. Anası isə havanın nəmişliyinə baxmayaraq, gedib pəncərəni taybatay açdı, başını çölə çıxarıb əlləriylə üzünü örtdü. Pəncərə pilləkənin üstündən yel çəkirdi, pərdələr yellənir, masa üzərindəki qəzetlərin xışıltısı eşidilirdi. Bir neçə vərəq döşəməyə səpələnmişdi.

Ata heyvan kimi fısıldaya-fısıldaya onun üstünə hücum çəkir, Qreqor daldalı getməyə vərdiş etmədiyindən ləng tərpənirdi, hərçənd dönsəydi, dərhal öz otağına düşəcəkdi, intəhası gec fırlanıb atasını təbdən çıxaracağından qorxurdu, kişinin əlindəki çəlik hər an kürəyinə, ya başına ölümcül zərbə endirə bilərdi. Nəhayət, deyəsən, Qreqora ayrı heç bir çıxış yolu qalmadı, çünki o, dəhşət içərisində baxdı ki, daldalı sürünməklə hətta hər hansı istiqamət götürmək iqtidarında da deyil. Buna görə bir gözü atasında, mümkün qədər sürətlə, əslində, çox ağır-ağır dönməyə başladı. Görünür, atası bu nəcib niyyəti dərk etdi: nəinki dönməsinə mane olmadı, hətta çəliyin ucuyla uzaqdan onun hərəkətlərini yönləndirməyə başladı.

Kaş kişinin bu dözülməz fısıltısı olmayaydı! Fısıltının ucbatından Qreqor başını lap itirmişdi, elə dönüb qurtarırdı ki, fısıltıya qulaq verdiyindən yanılıb bir az arxaya buruldu. Nəhayət, başını sağ-salamat halda açıq qapıya doğru tuşlaya bildi, amma bu vaxt məlum oldu ki, gövdəsi çox enlidir, qapıdan rahat keçməyəcək. Atasının belə vəziyyətdə ağlına da gəlmədi ki, qapının ikinci tayını açıb ona yol versin, onun tək bircə niyyəti vardı – Qreqoru mümkün qədər tez içəri təpsin. O heç bir əsaslı hazırlığa dözəcək halda deyildi, bu hazırlıq isə Qreqora lazım idi ki, dik vəziyyət alıb, bəlkə, bu halda qapıdan keçə bilsin. Guya heç bir əngəl-filan yoxmuş kimi, indi atası onu xüsusi hay-küylə içəri qovurdu; arxadan eşidilən səslər də təkcə ataya məxsus deyildi; məsələ, həqiqətən, çox ciddiləşmişdi, odur ki Qreqor da – nə olacaqsa, qoy olsun! – deyib var gücüylə özünü qapıya dürtdü. Bədəninin bir tərəfi köpmüş halda qapının ağzında eləcə sərələnib qaldı, bir böyrü əməlli-başlı yaralanıb ağ boyalı qapıya iyrənc ləkə saldı. Gövdəsi qapıya pərçimləndiyindən daha irəli-geri tərpənə bilmədi; bir böyründəki ayaqları əsə-əsə sallanır, o biri böyründəkilər isə altında qaldığından bərk ağrıyırdı. Bu vaxt atasının daldan zərblə ilişdirdiyi, əslində, xilasedici rol oynayan təpiyindən sonra Qreqor büsbütün qan içində, nəhayət ki, öz otağına düşdü. Qapını çöl tərəfdən çəliklə itələyib örtdülər və içəri çoxdan arzu edilən bir sakitlik çökdü.

II

Qreqor bayğınlığa bənzər ağır yuxudan bir də şər qarışan vaxt ayıldı. Əgər onu narahat etməsəydilər də, özü bir azdan oyanacaqdı, çünki dincini bəs deyincə almışdı və indi özünü yuxudan doymuş kimi hiss edirdi, bununla belə, ona elə gəldi ki, dəhlizə açılan qapının ehmalca örtülməsi və kiminsə ürkək addımları onu yuxudan oyadıb. Küçədəki elektrik fənərlərinin işığı tavana, mebelin yuxarı hissəsinə düşmüşdü, onun sərilib qaldığı yer isə qaranlıq idi.

Evdə nələrin baş verdiyini öyrənmək üçün qədrini indi-indi bilməyə başladığı qarmaqlarının köməyi ilə qapı tərəfə süründü. Çapılmış sol böyrü bərk göynəyir, hər iki tərəfindən sallanan qıçları isə əməlli-başlı axsayırdı. Səhər bərk yaraladığı qıçlarından biri – möcüzəyə bax ki, yalnız biri! – indi döşəmədə güclə sürünürdü. O yalnız qapıya çatanda bura niyə tələsdiyini başa düşdü, nəsə dadlı bir qoxu gəlirdi, şirin südlə dolu bir kasa qoyulmuş, içinə də ağ çörək doğranmışdı. Sevincdən az qala qəşş edəcəkdi, çünki yeməyi səhərkindən daha betər istəyirdi. Başını acgözlüklə qabın içinə soxdu, amma tez də dilxorcasına geri çəkdi, sol böyrü zədəli olduğundan yemək arxasında oturmaq çətin iş idi, yalnız ağzını geniş açıb bütün gövdəsini işə salmaqla rahat yeyə bilərdi. Lakin onun bərk xoşladığı, elə bacısının da, yəqin, bu səbəbdən gətirdiyi süd birdən-birə ona çox dadsız gəldi, kasadan ikrahla üz döndərib geriyə, otağın ortasına tərəf süründü.

Qonaq otağında işığın yandırıldığını o, qapının çatından gördü. Adətən, bu vaxtlar atası axşam qəzetlərini anasına, hərdən də bacısına ucadan oxuyardı, ancaq indi heç bir səs-səmir gəlmirdi. Bacısının daim ona nəql etdiyi, yaxud məktublarında yazdığı bu qiraət, deyəsən, son vaxtlar gündəlik məişətdən çıxmışdı. Evdə, heç şübhəsiz, adam vardı, intəhası hər tərəf başdan-başa sakitlik içində idi.

“Ailəmiz gör necə də sakit həyat sürür”, – öz-özünə pıçıldadı. Gözünü qaranlığa dikib doğmaları üçün belə gözəl mənzil, firavan həyat bəxş etdiyinə görə daxilən şadlanıb qürrələndi. Bəs əgər indi bu rahatlığın, əmin-amanlığın dəhşətli sonu çatmışsa, onda necə? Belə bəd fikirlərə qapılmasın deyə əzələlərini övkələyib yumşaltmaq və otaq boyunca aşağı-yuxarı sürünmək qərarına gəldi.

Bütün bu uzun axşam ərzində yalnız bircə dəfə yan qapı bir balaca aralandı və dərhal da örtüldü. Sonra başqa bir qapı cırıldadı – görünür, hər kimdisə içəri girmək istəyir, amma ürək eləmirdi. Qreqor tərəddüd keçirən bu adamı birtəhər saxlamaq, heç olmasa, onun kimliyini müəyyənləşdirmək üçün düz qonaq otağının qapısınacan süründü, lakin qapı açılmadı və Qreqorun buna sərf etdiyi vaxt da hədər getdi. Səhər qapı bağlı olarkən hamı onun yanına gəlmək istəyirdi, indi isə qapının birini o özü açmışdı, qalan qapılar da bütün gün ərzində, yəqin, açılmışdı, ancaq onun yanına gələn yox idi, elə açarlar da bayır tərəfdən qapının üstündə asılıb qalmışdı.

Qonaq otağının işığı gecədən xeyli ötmüş söndürüldü; heç demə, ata-anası və bacısı bu vaxtacan oyaqmış, çünki indi pəncəsi üstə hərənin öz çarpayısına tərəf getməsi aydınca eşidildi. Daha səhərəcən yanına heç kəs gəlməyəcəkdi, deməli, həyatını yenidən qurmaq barədə maneəsiz fikirləşməsi üçün kifayət qədər vaxtı vardı. Di gəl, üzüqoylu sərələndiyi hündür otaq canına vəlvələ saldı. Qorxunun səbəbi heç cür beyninə batmırdı – axı bu otaqda o, düz beş il yaşamışdı. Qeyri-iradi geri dönüb pərt halda divanın altına süründü. Kürəyi bir az sıxılsa da və başını dikəldə bilməsə də, burda özünü daha rahat hiss etdi, bircə ona heyifsiləndi ki, gövdəsi çox enli olduğundan divanın altına tam yerləşmir.

Bütün gecəni orada keçirdi: gah aclığın tez-tez ürkütdüyü mürgü, gah da sonsuz qayğı və tutqun ümidlər içərisində vurnuxa-vurnuxa axırda belə nəticəyə gəldi ki, özünü mümkün qədər dinc aparıb düşdüyü vəziyyətin ucbatından ailənin başına gətirdiyi müsibəti səbirlə, qanacaqla yüngülləşdirməlidir.

Obaşdan – demək olar, hələ gecə idi – bacısının tam geyinmiş halda dəhliz qapısını açıb ehmalca onun otağına nəzər saldığı vaxt qəbul etdiyi qərarın qətiliyini sınaqdan çıxarmaq üçün əlinə əsl fürsət düşdü. Qız Qreqoru dərhal görmədi, lakin sonradan onu divanın altında görəndə – ilahi, axı o, haradasa olmalıydı, uçub gedə bilməzdi ki! – elə qorxdu ki, özünü ələ ala bilməyib tələsik qapını çırpıb çıxdı. Sonra tutduğu əməldən peşman kimi təzədən qapını açdı, ağır xəstənin, ya kənar adamın yanına gedirmiş kimi pəncələri üstə içəri daxil oldu. Qreqor başını lap qırağa gətirib divanın altından bacısına göz qoymağa başladı.

Görəsən, ac ola-ola südə toxunmadığını qız duyacaqdımı və ona daha münasib başqa yemək gətirəcəkdimi? Əgər bacısı özü duymasaydı, lap acından ölsə də, Qreqor onun diqqətini buna cəlb etməzdi, halbuki az qalırdı sıçrayıb divanın altından çıxsın, bacısının ayaqlarına düşüb ondan yaxşı bir yemək istəsin.

Qreta içəri girən kimi kasanın dolu olduğunu, hətta ətrafa süd çiləndiyini görüb heyrətləndi, kasanı götürüb – əlbəttə ki, əliylə yox, hansısa əsgi parçasıyla – apardı. Bunun əvəzində nə gətirəcəyi Qreqor üçün çox maraqlıydı, o hətta bu barədə cürbəcür fərziyyələr uydurmağa başladı. Amma ha fikirləşsə də, təbiətən qayğıkeş bacısının neyləyə biləcəyini anlamağacan gedib çıxmadı. Bacısı onun nə yemək istədiyini bilmək üçün bir yığın ərzağı gətirib köhnə bir qəzet parçasının üstünə düzdü. Burda soluxmuş göyərti, şam yeməyindən qalma bir-iki sümük, bir az kişmiş və badam, Qreqorun iki gün əvvəl dilinə vurmadığı bir tikə pendir, yağ yaxılmış bir dilim çörək, üstünə duz səpilmiş yaxmac vardı, böyrünə də hansısa kasada – yəqin, indən belə Qreqordan ötrü ayrılmış qabda – su qoyulmuşdu.

Qreqorun onun yanında heç nə yeməyəcəyini yəqin edən bacı otaqdan çıxıb getdi, hətta qardaşının xatircəmliyi üçün şərait də yaratdı – açarı arxadan burdu. Qreqor yeməyə tərəf süründü. İndi ayaqları bir-birindən daha iti sürətlə irəli dartınırdı. Deyəsən, yaraları da sağalmışdı, heç bir maneə hiss eləmirdi. Buna bir az təəccüb edərək xatırladı ki, bir aydan artıqdır barmağını bıçaqla yüngülcə çərtib və həmin yara onu srağagünəcən bərk incidirdi. “Doğrudanmı, həssaslığı itirmişəm?” – deyə ani olaraq beynindən keçirib sonra acgözlüklə pendirə girişdi. Yeməklərdən ən çox elə pendir xoşuna gəldi. Aldığı ləzzətdən gözləri yaşarmış halda əlinə keçəni – göyərtini, pendiri, sousu – tələm-tələsik içəri ötürdü, təzə xörəyin tamından isə, əksinə, heç xoşlanmadı, hətta qoxusu da ona dözülməz gəldi və yemək istədiyi tikələri bir-bir çıxarıb kənara qoydu.

O artıq çoxdan yeyib doymuşdu və yediyi yerdəcə tənbəlcəsinə sərələnib qalmışdı. Bu zaman yerinə qayıtmasının vaxtı çatdığına işarə olaraq bacısı o üzdən açarı ağır-ağır hərlətdi. Artıq mürgüləməyə başlasa da, bu səsdən ürküb tez divanın altına süründü. Lakin qızın otaqda olduğu qısa vaxt ərzində də divanın altında qalmaq asan məsələ deyildi – çox yediyindən gövdəsi xeyli girdələşmişdi və bu darısqal yerdə nəfəs almaq ona əzab verirdi. O, təngnəfəs halda gözlərini bərəldib eləcə bacısına baxırdı, qız isə heç nədən şəklənib-çəkinmədən nəinki yeyilmiş xörəklərin artığını, hətta əl dəyilməyən, toxunulmayan yeməkləri də daha heç nəyə yaramayacaq kimi süpürüb bir yerə yığdı, hamısını vedrəyə əndərib ağzını taxta parçasıyla örtdü və vedrəni götürüb getdi. Qreqorun gözündən heç nə yayınmadı, bacısı dönüb getməyə macal tapmamış dərhal divanın altından çıxıb döşəməyə sərələndi və şişman qarnına tam sərbəstlik verdi.

Beləliklə, Qreqor gündə iki dəfə yeməklə təmin edilirdi, valideynlərinin və qulluqçunun hələ yuxuda olduğu sübh obaşdan, bir dəfə də – ümumi nahardan sonra. Bu vaxt valideynləri yenə də yatmış olurdular, qulluqçunu isə bacısı hansısa buyruqla evdən çıxarırdı və bundan sonra Qreqora yemək gətirirdi. Əlbəttə, Qreqorun acından ölməsini bu evdə heç kəs istəmirdi, amma ona yemək verilməsi işinin təfərrüatını bilmək, yəqin ki, valideynləri üçün dözülməz olardı, görünür, elə bacısı da onları, heç olmasa, bu xırda dərd-qüssədən qorumağa çalışırdı – biçarələr onsuz da bəs deyincə əzab içindəydilər.

Bu müsibətin baş verdiyi birinci səhər həkimlə çilingərin evdən hansı bəhanə ilə yola salındığından Qreqor xəbərsiz qaldı: özləri onu anlamadıqlarından Qreqorun da başqalarını anlaya biləcəyi fikri heç birinin, o cümlədən bacısının da ağlına gəlmirdi. Bu səbəbdəndir ki, bacısı otaqda olarkən Qreqor “ah-uf”dan və müqəddəslərə yalvarışdan özgə bir şey eşidə bilmirdi. Sonralar, bacısı vəziyyətə nisbətən alışdığı vaxt – tam alışmaqdan heç söhbət gedə bilməzdi – Qreqorun qulağına hərdən nəvazişli sözlər də çatırdı; yemək axıracan yeyiləndə bacısı: “Bu gün yeməyi bəyənib”, – deyirdi, əksinə olanda, yəni yemək yeyilməyəndə isə – bu hal get-gedə daha çox təkrarlanırdı – kədərli-kədərli söylənirdi: “Yenə hamısı tökülüb qalıb”.

Baş verənlərdən birbaşa xəbər tutmasa da, qonşu otaqlarda gedən söhbətlərə xəlvəti qulaq asır, səs eşidən kimi dərhal həmin səmtə cumub bütün gövdəsiylə qapıya qısılırdı. Xüsusən ilk günlər elə söhbət olmurdu ki, hərlənib-fırlanıb axırda onun məsələsinə gəlib çıxmasın. Hər dəfə yemək vaxtı onlar hazırkı vəziyyətdə özlərini necə aparacaqları barədə məşvərət edirdilər; elə yeməkarası vaxtda da söhbət bundan gedirdi. Evdə həmişə ailə üzvlərindən ən azı ikisi qalırdı, görünür, tək qalmağa heç kəs ürək eləmirdi, evi yiyəsiz qoyub getmək də olmazdı. Yeri gəlmişkən, hadisə barədə nə bildiyi tam bəlli olmayan qulluqçu elə birinci gün ananın qarşısında diz çöküb yalvarmışdı ki, onu dərhal azad etsin, cəmisi on beşcə dəqiqə sonra ailə üzvləri ilə vidalaşanda isə qadın işdən çıxarılmasını özünə qarşı yüksək iltifat nişanəsi kimi qiymətləndirərək göz yaşları içində anaya öz dərin təşəkkürlərini bildirmiş və dönə-dönə and-aman eləmişdi ki, bu barədə heç kəsə bir kəlmə də danışmayacaq, halbuki bunu xüsusi olaraq ondan tələb edən yox idi.

İndi evin biş-düşü bacısı ilə anasının üzərinə düşürdü, amma bu çox da böyük zəhmət tələb etmirdi, çünki evdə, demək olar ki, yeyən yox idi, bir-birini əbəs yerə dilə tutan valideynlərinin səsini Qreqor tez-tez eşidirdi, cavab isə “sağ ol, mən toxam”, yaxud buna bənzər bir şey olurdu. Deyəsən, içkini də tərgitmişdilər; bacısı pivə istəyib-istəmədiyini atasıdan tez-tez soruşurdu, deyirdi, lazımdırsa, gedib alar, kişinin susduğunu görəndə isə onun xatircəmliyi üçün əlavə edirdi ki, pivə dalınca dalandar qadını da göndərə bilər. Ancaq onda atası qəti olaraq “yox!” cavabı verirdi və bununla da söhbət bitirdi, daha bu barədə danışmırdılar.

Kişi elə bu hadisənin birinci günü arvadı və qızına ailənin maddi vəziyyətini və gələcək planları izah etdi. O, tez-tez masa arxasından durub beş il qabaq iflasa uğramış firmasından qalan balaca ev mücrüsünü gətirib açır, gah hansısa qəbzi, gah da qeyd dəftərçəsini çıxarırdı. Onun mürəkkəb mexanizmli kilidi necə açdığını, axtardığı şeyi tapdıqdan sonra açarı necə hərlətdiyini Qreqor çox aydın eşidirdi. Atasının izahatları Qreqorun dustaq vəziyyətinə düşdüyü vaxtdan bəri eşitdiyi qismən, ilk təsəlliverici yeniliklər idi. İndiyəcən elə bilirdi ki, həmin firmadan atasına heç nə qalmayıb, hər halda, atası bunun əksini təsdiqləmirdi, Qreqor da bu barədə soruşmurdu. O vaxt yeganə arzusu bundan ibarət idi ki, hamısını ümidsizliyə düçar etmiş bu iflası mümkün qədər tez unutdurmaq üçün əlindən gələni əsirgəməsin. Buna görə işə xüsusi ehtirasla girişmişdi, qısa müddətdə ticarət agenti olmuşdu. Əlbəttə ki, kommivoyajerin qazancı başqa idi, iş əmsalı komisyon şəklində nağd pula çevrilir, o da həmin pulu evə gətirib təəccübdən gözləri böyüyən bəxtəvər ailənin qarşısına qoyurdu.

Onda yaxşı vaxtlar idi, amma sonradan bir daha öz əvvəlki dəbdəbəsində təkrar olunmadı, halbuki Qreqor sonralar da ailəni dolandıracaq dərəcədə qazanıb onları təmin edə bilirdi. Artıq buna hamısı adət eləmişdi, ailə də, Qreqor özü də, qazancı ondan minnətdarlıqla qəbul edirdilər, o da bu pulu həvəslə verirdi, di gəl, xüsusi sevinc-filan yaranmırdı. Ona daha çox ürək qızdıran təkcə bacısı idi – Qreqordan fərqli olaraq qız əsl musiqi dəlisi idi, yaxşı skripka çalırdı və Qreqorun ürəyində gələn ildən onu konservatoriyaya düzəltmək kimi gizli bir istək peyda olmuşdu. Bunun xeyli məsrəf aparacağını və həmin xərcin yerini nəsə başqa bir şeylə doldurmaq lazım gələcəyini bilsə də, arzusunu gerçəkləşdirmək niyyətindəydi. Şəhərdə ləngidiyi qısa müddətdə bacı-qardaş arasında konservatoriya söhbəti çox tez-tez xatırlanırdı, bütün bunlar xam xəyal olmaqdan o yana keçməsə də, hətta bu məsum anmanın özü də valideynlərdə nəsə bir narazılıq doğururdu. Bununla belə, konservatoriya barədə Qreqor çox düşünüb-daşınmışdı və qəti qərara almışdı ki, Milad axşamı öz niyyətini təntənəli surətdə elan etsin.

Dikələrək qapıya söykənib söhbətlərə qulaq asdığı zaman beynində indi tamamilə faydasız olan bu cür fikirlər dolaşırdı. Bir də gördün yorulub dinləməkdən əl çəkirdi, başı qəfil sallanıb qapıya toxunurdu, amma tez də dikəlirdi, çünki onun yüngül bir şıqqıltısı da qapının o tayında dərhal eşidilir və hamını susmağa məcbur edirdi. Gözünü qapıya dikib diqqətlə marıtlayan atası qısa sükutdan sonra: “Yenə orda nə oyun çıxarır?” – deyirdi. Söhbətin ardı isə yalnız bundan sonra astadan davam etdirilirdi.

Beləliklə, Qreqor tədricən (çünki anası hər şeyi ilk dəfədən başa düşmədiyi üçün atası öz izahatlarını təkrarlamalı olurdu) tam təfərrüatı ilə öyrəndi ki, bütün bu müsibətlərə baxmayaraq, hər necə olsa, köhnə əyyamlardan ailə büdcəsində kiçik bir sərmayə saxlanılıbmış və faizinə toxunulmadığından bu illər ərzində hətta bir az artıb da. Bundan başqa, məlum oldu ki, Qreqorun hər ay evə gətirdiyi pul da – o özünə vur-tut bir neçə qulden⁴ pul saxlayırdı – tam xərclənməyibmiş və onun qalığından da balaca bir sərmayə düzəlib. Qapı arxasında dayanıb belə gözlənilməz ehtiyat və qənaətə görə başını sevincək halda yellətdi, halbuki o, qənaət olunmuş bu pula atasının borclarının bir hissəsini ödəyib qulluqdan imtina edəcəyi günü əməlli-başlı yaxınlaşdıra bilərdi, amma indi belə görünürdü ki, atasının həmin vəsaiti məhz bu cür sərf etməsi, şübhəsiz, daha yaxşı imiş.

Ailənin faiz hesabına yaşaması üçün bu pullar, hər halda, çox az idi, bir ilə, uzağı iki ilə çatardı və deməli, bu pul məsrəf üçün deyil, yalnız dar gündən ötrü saxlanılmışdı, gündəlik xərclər üçünsə mütləq qazanmaq gərəkdir. Atası sağlam olsa da, qoca idi, beş ildir işləmirdi və özünə bir elə gümanı gəlmirdi, keşməkeşli, uğursuz həyatında ilk fasilə olan bu beş ildə xeyli ağırlaşmışdı. Bəlkə, astmaya tutulub təngnəfəslikdən olmazın əziyyət çəkən və bütün günü pəncərə önündəki taxtda tir kimi uzanıb qalan qoca anası pul qazanmalıydı? Yoxsa bacısı? Ancaq bacısı da axı cəmi-cümlətanı on yeddi yaşlı bir uşaqdır, indiyəcən alışdığı tərzdə yaşamağa, yaraşıqlı geyinməyə, yuxudan gec durmağa, əylənməyə, ilk növbədə də skripka çalmağa onun daha çox haqqı vardı. Qazanc zərurətindən söhbət gedərkən Qreqor həmişə qapını buraxıb özünü yaxınlıqdakı dəri üzlü soyuq divana atırdı, çünki dərddən və xəcalətdən hərarəti artırdı.

Uzun gecələrin çoxunu o, bir an belə yuxuya getmədən elə ordaca uzanıb qalır, saatlarla özünü divanın dərisinə sürtürdü, yaxud çəkdiyi zəhmətə heyifsilənmədən ağır kreslonu pəncərənin yanına sürüyürdü, oyuq yerinə dırmaşıb kresloya dayaqlanır və məhəccərə qısılaraq oradan çölə boylanırdı ki, bu da ona azadlıq duyğusu barədə yalnız acılı-şirinli xatirələr aşılayırdı.

Əslində, müəyyən uzaqlıqdakı şeyləri getdikcə daha pis görürdü; əvvəllər zəhləsi gedən üzbəüzdəki xəstəxana binası yenə gözləri önündə olsa da, Qreqor, ümumiyyətlə, daha onu seçə bilmirdi və əgər şəhərin bu sakit Şarlottenştrasse küçəsində yaşadığını dürüst bilməsəydi, öz evinin pəncərəsindən səhraya, bozumtul rəngli yerlə göyün bir-birinə qarışıb seçilməz olduğu səhraya baxdığını düşünərdi. Diqqətli bacısına otağın ortasında dayanmış kreslonun pəncərə önünə çəkildiyini cəmisi ikicə dəfə görmək kifayət elədi ki, bundan sonra içəridə yır-yığış edərkən onu hər dəfə məhəccərə yaxın yerə gətirsin. O gündən bacısı hətta pəncərənin içəri qatını da taybatay açıq qoyurdu.

Əgər Qreqor bacısıyla danışa və çəkdiyi zəhmətə görə ona təşəkkür edə bilsəydi, qızın əziyyətini qəbul etmək də asanlaşardı, amma bunu edə bilmədiyinə görə əzab çəkirdi. Düzdür, qız yaranmış vəziyyətin doğurduğu əzab-əziyyəti yüngülləşdirmək üçün əlindən gələni edir, gördüyü işlər də getdikcə daha yaxşı alınırdı, ancaq vaxt ötdükcə Qreqor da hər şeyi daha aydın başa düşürdü. Bacısının təkcə elə gəlişi Qreqor üçün dəhşət idi. Qız otağa qəti olaraq heç kəsi buraxmasa da, içəri girəndə arxasınca qapını bağlamağa vaxt sərf etmir, boğulacaqmış kimi pəncərəni taybatay açıb ən soyuq havada belə dərindən nəfəs ala-ala onun qabağında dururdu. Bu cür haray-həşirlə, tələskən hərəkətlərlə o, gündə iki dəfə Qreqorun ürəyini yerindən qoparırdı, halbuki divanın altında hiddətindən titrəyən Qreqor yaxşı dərk edirdi ki, bacısı pəncərənin bağlı olduğu vaxt onunla bir otaqda qalsaydı, canını bütün bu qorxulardan xilas etmiş olardı.

Qreqorda çevrilmə baş verən gündən artıq bir ayacan vaxt keçirdi və bu hesabla qız gərək onun görkəminə heyrətlənməyəydi. Bir dəfə bacısı otağa həmişəkindən tez gəldi və Qreqoru pəncərədən harasa baxan vəziyyətdə gördü. Hərəkətsiz durmuş Qreqorun çox əcaib görkəmi vardı. Əgər qız, ümumiyyətlə, otağa girməyib elə qapıdanca qayıtsaydı, Qreqora bu heç də təəccüblü görünməzdi, belə ki, pəncərənin önündə durmuş vəziyyətdə Qreqor bacısına pəncərələri açmağa mane olardı. Amma qız nəinki içəri girmədi, hətta tez geri sıçrayıb qapını da arxadan qıfılladı. Kənardan baxan elə zənn edərdi ki, guya Qreqor qızı güdürmüş və tutub dişləmək istəyirmiş. O, əlbəttə ki, dərhal sürünüb divanın altında gizləndi. Ancaq bacısı bir də günortaüstü, özü də ona xas olmayan nəsə narahat bir sifətdə qayıtdı. Qreqor bundan belə başa düşdü ki, bacısı hələ də onun görkəminə alışmayıb və deyəsən, heç vaxt da alışmayacaq. O hətta Qreqorun divanın altından çıxan gövdəsinin kiçik bir hissəsini görəndə də qaçmamaq üçün min bir əziyyətə qatlaşırdı.

Qızı bu zillətdən xilas etmək üçün Qreqor bir dəfə belində mələfə gətirdi. Bu işə düz dörd saat vaxt sərf etdi. Mələfəni divanın üstünə elə sərdi ki, bütünlükdə üstünü örtə bilsin, hətta qız lap əyilsə belə onu görə bilməsin. Qreqorun qənaətinə görə, əgər bacısı mələfəyə lüzum görməsəydi, onu asanlıqla yığışdırıb ata bilərdi, çünki Qreqorun ona kefindən bürünmədiyi kifayət qədər aydın idi. Ancaq bacısı nəinki mələfəyə toxunmadı, hətta Qreqor bu yeniliyin necə qarşılandığını bilmək üçün mələfənin qırağını bir balaca qaldırıb baxanda bacısının minnətdarlıq dolu baxışlarıyla da qarşılaşdı.

İlk iki həftə ərzində valideynləri özlərini ona baş çəkməyə heç cür məcbur edə bilmədilər və Qreqor indi onların qabaqlar yelbeyin saydıqları, ara-sıra üstünə çəmkirdikləri qızın hazırda gördüyü işi necə təriflədiklərini tez-tez eşidirdi. İçəridə yır-yığış edildiyi müddətdə atası da, anası da çox vaxt qapı ağzında intizarla durub gözləyir, qız çıxan kimi otağın hansı vəziyyətdə olması, Qreqorun yeyib-yeməməsi, özünü nə təhər aparması, yaxşılığa doğru dəyişib-dəyişməməsi barədə müfəssəl nəql etməyə qızı az qala məcbur edirdilər.

Qreqoru görmək arzusu anasında nisbətən daha tez oyandı, amma ilk vaxtlar atası ilə bacısı Qreqorun diqqətlə dinlədiyi və bütünlüklə bəyəndiyi ağlabatan dəlillər hesabına bu istəyi əngəlləyə bilsələr də, sonradan anasını artıq güclə saxlamaq lazım gəlirdi. “Məni bədbəxt balamın yanına buraxın! Bəyəm anlamırsınız ki, mən onu mütləq görməliyəm?!” – deyə çığıranda Qreqor düşündü ki, günaşırı da olmasa, həftədə bir dəfə anası onun yanına gəlsəydi, bu, həqiqətən, pis olmazdı. Axı ana hər şeyi bacıdan daha yaxşı başa düşərdi, bacı isə bütün mətanətinə rəğmən, hər necə olsa, uşaqdır və bəlkə, elə bu ağır yükü də məhz bir uşaq şıltaqlığı ilə öz üzərinə götürmüşdü.

Anasını görmək arzusu tezliklə yerinə yetdi. O, valideynlərinin qeydinə qalıb daha gündüzlər pəncərə önündə görünmədi. Bir neçə kvadratmetrlik döşəməni sürünmək isə elə də asan başa gəlmirdi. Hərəkətsiz uzanıb qalmaq hətta gecələr də işgəncəyə çevrilmişdi, tezliklə yeməklər də ləzzətini itirib büsbütün dadsızlaşdı və o, əylənmək üçün divarlarda, tavanda sürünməyi özünə adət elədi. Xüsusən də tavandan asılıb sallanmağı xoşlayırdı, bu, döşəmədə uzanmaq deyildi; burada daha rahat nəfəs alır, hərdən yüngülcə yellənirdi də. Yuxarıda olduğu həmin xoş və dalğın vaxtlarda ara-sıra tavandan üzülüb guppultuyla döşəməyə düşdüyünə özü də təəccüb edirdi. Amma indi o, bədənini əvvəlki qaydada deyil, tamamilə başqa cür idarə edir və hansı yüksəklikdən düşürsə-düşsün, bədəninə xətər dəymirdi.

Qreqorun özü üçün yeni əyləncə tapdığını bacısı onun süründüyü yerlərdə qalan yapışqanlı izlərdən dərhal sezdi və tez də qərara gəldi ki, bundan ötrü ona daha çox yer ayırsın, Qreqorun sürünməsinə mane olan mebeli, ilk növbədə, sandığı və yazı masasını otaqdan çıxartsın. Amma bu, tək adamın bacaracağı bir iş deyildi. Atanı köməyə çağırmağa ürək eləmədi, qulluqçudan nəsə ummaq da faydasız idi. Köhnə qulluqçudan sonra onun yerinə gələn on altı yaşlı qızcığaz işdən boyun qaçırtmasa da, mətbəxin qapısını bağlı saxlamağa, onu yalnız xüsusi çağırışla açmağa icazə istəmişdi. Ona görə ata evdə olmadığı vaxt ananı bura gətirməkdən başqa çarə yox idi. Ana Qreqorun yanına ürəyi həyəcan və sevincdən atlana-atlana yollandı, amma qapıya çatanda sustalıb qaldı. Qreta, əlbəttə ki, əvvəl otağın qaydada olub-olmadığını yoxlayıb anasını yalnız bundan sonra içəri buraxdı. Qreqor mələfəni olmazın bir tələskənliklə xışmalayıb əzişdirdi və onu bir az da başına çəkdi. Kənardan elə görünürdü ki, guya mələfə divanın üstünə sırf təsadüfən atılıb. Bu dəfə mələfənin altından başını çıxarıb oğrunca baxmadı, anasını görmək imkanından budəfəlik imtina etsə də, onun, nəhayət ki, gəlib çıxmasına ürəkdən sevindi.

– Gəl, o görsənmir, – deyə Qreta anasının əlindən yapışıb onu içəri apardı.

Qreqor bu zəif və çəlimsiz qadınların köhnə, ağır sandığı yerindən tərpətməyə necə cidd-cəhdlə çalışdıqlarını eşidirdi. Qız onun gücə düşəcəyindən ehtiyatlanan anasının məsləhətlərini bir ucdan qulaqardına vurub işin ən ağırından yapışırdı. İş isə çox uzun çəkdi. Təxminən on beş dəqiqə əlləşdikdən sonra ana bildirdi ki, yaxşısı budur, qoy sandıq elə öz əvvəlki yerində dursun, çünki bir yandan o çox ağırdır və ata gəlib çıxmayınca ikilikdə bu işin öhdəsindən gələ bilməzlər. Həm də sandıq otağın ortasında qalsa, Qreqorun yolu kəsilmiş olacaq. Digər tərəfdən hələ bilmək olmazdı ki, mebelin çıxarılması Qreqora xoş gələcəkdi, ya yox. Ananın fikrincə, xoş gəlməyəcəkdi, çünki əgər bu quru divarlar özünün ürəyini sıxırsa, necə ola bilərdi ki, Qreqoru dilxor etməsin? Axı hər necə olsa, Qreqor bu mebelə alışıb… Mebelsiz boş otaqda isə özünü büsbütün atılmış və unudulmuş sana bilərdi.

Ana xeyli astadan, az qala pıçıltıyla danışırdı, sanki heç vəchlə istəmirdi ki, yerini bilmədiyi Qreqor onun səsini eşitsin. Oğlunun söz anlamadığına isə ananın heç bir şübhəsi yox idi. Axırda fikrini bu cür tamamladı:

– Bəyəm biz mebeli yığışdırmaqla vəziyyətin yaxşılaşacağına olan ümidimizi itirdiyimizi, onu qəddarcasına öz ixtiyarına buraxdığımızı, ondan əlimizi üzdüyümüzü göstərmirikmi? Mən biləni, çalışmaq lazımdır ki, otaq elə olduğu kimi qalsın, Qreqor öz əvvəlki halına qayıdarkən içəridə heç bir dəyişiklik görməsin, olub-keçəni də tez unutsun.

Bu sözləri eşidən Qreqor düşündü ki, görünür, yeknəsəq həyat tərzi keçirdiyi ailə daxilində adamlarla bilavasitə ünsiyyəti olmadığından bu iki ayda ağlı xeyli dumanlanıb, çünki içində qəfil peyda olan boş otağa qapılıb qalma ehtiyacının nə səbəbdən əmələ gəlməsinə başqa izah tapa bilmirdi. Yəni o, doğrudanmı, dədə-babadan qalma mebellərlə bəzədilmiş öz isti və rahat otağını mağaraya döndərmək istəyirdi? Boş otaqda heç bir əngəl olmadan dörd bir yana sürünmək imkanı qazansa da, axı bunun müqabilində o öz insani keçmişini büsbütün unutmalı olacaqdı…

Əslində, elə indi də bu vəziyyətə yaxın idi, yalnız anasının çoxdan eşitmədiyi səsi sanki onu azacıq tərpədib oyatmışdı. Yox, otaqdan heç nəyi çıxartmaq lazım deyil, hər şey öz yerində qalmalıdır; onun hazırkı vəziyyəti üçün zəruri olan mebelin xoş təsirinə də ehtiyac vardı, lap əgər oyan-buyana mənasızcasına sürünməsinə mane olurdusa da, yenə bu mebel onun zərərinə yox, xeyrinə idi.

Lakin çox heyif ki, Qreqora aid məsələlər müzakirə edilərkən bir mütəxəssis kimi valideynlərinin ziddinə getməyə alışmış bacısı – bu da əsassız deyildi – ayrı fikirdə idi və indi də anasının məsləhətini əldə bəhanə edib onsuz keçinilməsi mümkün olmayan divandan başqa yerdə qalan bütün mebelin çıxarılmasında israr etdi. Əlbəttə, bu tələb bacısının təkcə uşaq inadından, yaxud onun son vaxtlar belə qəfildən və çətinliklər bahasına əldə etdiyi özünəinamdan doğmamışdı. Yox, qız, həqiqətən, görürdü ki, hərəkət üçün Qreqora daha çox yer lazımdır, mebeldən isə Qreqor onsuz da istifadə etmirdi. Lakin bəlkə də, bacısında yaşıdı olan qızlara xas bir xəyal çılğınlığı yaranmışdı, elə bir xəyal ki meydana çıxmağa, özünü göstərməyə həmişə bir fürsət gəzir və indi də Qreqora bu vaxtacan olduğundan daha artıq xidmət göstərmək üçün gerçək durumu daha qorxunc, daha vahiməli etməyə qızı, sadəcə, sövq edirdi. Çətin ki təkcə Qreqordan və quru divarlardan ibarət olacaq mənzilin kandarından içəri adlamağa Qretadan başqa bir kimsə cəsarət edəydi.

Elə bu səbəbdən bacısı anasının sözünü qəribçiliyə saldı, bu otağa girəndən nəsə tərəddüd və həyəcan keçirən ana da tezliklə ağzını yummalı oldu və sandığı çölə dartan qızına imkanı daxilində kömək etməyə girişdi. Bəd ayaqda Qreqor sandıqsız, bəlkə də, keçinə bilərdi, amma yazı masası hökmən qalmalıydı. Odur ki anası ilə bacısı ləhləyə-ləhləyə sürüdükləri sandıqla birgə otağı tərk edən kimi o çox ehmallıca və bu işə mümkün qədər nəzakətlə müdaxilə etmək niyyəti ilə başını divanın altından çıxartdı. Di gəl ki, tərslikdən otağa birinci anası qayıtdı. Qonşu otaqda tək qalan Qreta hər iki əliylə sandıqdan bərk-bərk yapışıb ha əlləşsə də, onu yerindən tərpədə bilmirdi. Anası isə Qreqorun görkəminə alışmamışdı, onu görəndə hətta diksinib xəstələnə bilərdi. Bunu dərk edən Qreqor təlaş içində divanın o biri başında gizləndi və bu vaxt ön tərəfdən sallanan mələfə yüngülcə tərpəndi. Amma anasının diqqətini cəlb etmək üçün elə bu da tam yetərliydi. Qadın ayaq saxladı, bir az gözləyib sonra Qretanın yanına qayıtdı.

Qreqor özünü zorla inandırmağa çalışırdı ki, bəs məxsusi bir hadisə-filan baş vermir, sadəcə, otaqda hansısa mebelin yerini dəyişirlər, di gəl, pıçapıçla danışan qadınların var-gəli, döşəmə uzunu sürünən əşyaların cırıltısı – bütün bunlar hər şeyə hakim kəsilən, hər şeyi caynağına keçirən sonsuz mərəkə kimi görünürdü və o da başını sinəsinə, ayaqlarını gövdəsinə qısıb, gövdəsini də döşəməyə bərk-bərk sıxmış halda öz aləmində etiraf etməyə məcbur oldu ki, bu həngaməyə çox dözə bilməz. Onlar onun otağını boşaldır, Qreqora doğma olan bütün şeyləri əlindən alırdılar; alətlərini yığdığı, o cümlədən içində naxışkəsən mişarını saxladığı sandığı çoxdan aparmışdılar, indi də artıq parketdə iz salmış yazı masasını eşiyə dartırdılar. Bu masanın arxasında o həm ticarət məktəbində, həm realni məktəbdə, hətta hələ vaxtilə xalq məktəbində oxuyarkən dərslərini hazırlamışdı; – yox, qadınların nəcib niyyətləri üzərində baş sındırmaq vaxtı deyildi və Qreqor az qala onların mövcudluqlarını da unutmuşdu, çünki bərk yorulduqlarından qadınlar indi artıq tamamilə səssiz-səmirsiz işləyirdilər, heç cınqırları da çıxmırdı, yalnız ağırlaşmış ayaqlarının səsi eşidilirdi.