Loe raamatut: «Юрак – аланга: бадиалар»

ЯМ-ЯШИЛ ДАРАХТ

I
ВАҚТНИНГ ҚАЛБИ ҚАҲРАМОН

Насрда даврнинг бурилиш нуқталари

Вақтнинг дарёси аёвсиз оқиб бормоқда. Биз адабиётчилар бу дарёга қараб, ҳар сафар ўз асар кемаларимизни санаб қўямиз, вақтнинг абадий ва енгилмас адолатли тўлқинларига топширишдан олдин уларни сўнгги кўрикдан ўтказамиз, уларга кўнглимизда олижаноб бир тилак билан ёрқин йўл, кенг уфқлар тилаб қоламиз. Шундай қараб турганда, бизнинг баъзи acap кемаларимиз ҳозирги замоннинг мустаҳкам, учқур, ғоятда гўзал, ҳавасни келтирадиган йўловчиларни ортган ва бутун виқорли кўринишида олис манзилларга тўзимай-нетмай етиб оладиган кемалар хилидан бўлса, бошқа бирлари яқинроқ масофаларни мўлжалга тутиб ясалганлигини, учинчи бирлари эса кўзимиздан сал узоқ кетмаёқ гирдобга тушиб, гирдоб ичра пирилдоқдай айланаётганлигини, йўловчилар ичра бебошлик, тартибсизлик, ваҳима қўзғалаëтганини, ёзувчи капитанимиз эса ўз қаҳрамон – йўловчиларини гапга кўндиролмаётганини, уларнинг бошини қовуштиролмаётганини кўрамиз. Булар ғоявий-бадиий «энергия инқирози»га учраган кемаларки, улардан сўнгги, беҳол, мижғов садолар келмоқда…

Бизнинг бугунги розамиз кечаги йўлидан шарт бурилиб, бошқа йўлдан кетаëтган наср эмас. Ёки у ўтилган йўллардан буткул воз кечиб, тамомила янги йўллар дан бораëтган, адабиётга янги йуллар таклиф қилаётган наср ҳам эмас.

Бизнинг насримиз ўз тажриба мактабига эга, ўзига хос сифат ва ўзига хос қиёфа орттирган наср.

Лекин бу билан биз фақат эски йўллардан бормоқдамиз, вақт, замон, макон зўр тарихий ўзгаришларга дучор бўлган эса-да, биз ўз бадиий воситаларимизни кашфиётлар қилмадик, умид билан янги йўллар солмадик, деган хато ва бир ёқлама қарашни такрорламокчи эмасмиз.

Шунга чуқур аминмизки, биз ҳаёт ва маданият тарихи синовидан ўтган тамойилларга қанчалар содиқ бўлсак, шу садоқатимиз даражасида новатор ҳам бўламиз.

Кечаги насримизни ўтган йилларимиз насрига солиштирганда биз мавзулар, мавзуларнинг бадиий ечимида муштарак тенденциялар мавжудлигини кўрамиз.

Шароф Рашидовнинг «Бўрондан кучли», Пиримқул Қодировнинг «Эрк», Ҳамид Ғуломнинг «Машъал», Мирмуҳсиннинг «Дегрез ўғли», Одил Ёқубовнинг «Бир фельетон қиссаси», Асқад Мухторнинг «Давр менинг тақдиримда», Саид Аҳмаднинг «Уфқ», Ўлмас Умарбековнинг «Одам бўлиш қийин» романларида қаҳрамонлар – оддий кишилар. Лекин бу оддий кишилар ўзларида давр ва жамиятнинг хусусиятларини жамлаштирганлар.

«Ғолиблар» романи дейилганда, киши кўз ўнгига дарров ажойиб, топилмас қиз Ойқиз келади. Олтинсой деган номи шоирона тоғ қишлоғида етишган бу қиз роман бошлариданоқ бизга чинакам жасорат кўрсатиш иштиёқи билан яшаётган бир қаҳрамон каби кўринади. Қизнинг асл табиатида жасоратга мойиллик, унга чанқоқлик ҳукмрон. Тўғрироғи, жасорат унинг қонида мавжуд; қиз ёшлик чоғларида бургут болалари билан ўйнагиси келади. Тоғларда чинакам бургут билан тўқнаш келганида ҳам ўзини йўқотиб қўймайди, агар бургут унга ташланиб қолгудай бўлса, ўзини қандай ҳимоя этажагини чамалайди. Яъни Ойқиз матонат кўрсатиш палласи келганда, нима қилишини билмай довдираб қоладиган одамлар тоифасидан эмас. У жасур ва кўзлаган ишининг уддасидан чиқадиган, мақсад сари тик ва оғишмай интиладиган одамлардан.

Ойқизнинг табиатида жасорат билан эгачи яна бир ажойиб фазилат бор: у шоира ҳам. Шеър ёзадиган эмас, йўқ, она юрти табиатининг китобини шоирона кўз билан ўқийдиган, шоирона қалб билан англайдиган, шоирона кўрадиган она юрт гўзаллигига дид билан шайдо шоиралардан. Ундаги бу шайдолик ҳам ёшликдан қонига сингган. Шунинг учун ҳам у табиат билан сўзлашганда бу ғоятда мароқли эшитилади. У қушларга қарата:

«– Сизларни севаман, қушлар… севаман. Сизларга ҳавасим келади. Чунки ҳар куни қуёш билан ҳаммадан олдин учрашасизлар. Эҳтимол, шунинг учун ҳам чиройли, кучли, мағрур ва довюраксизлар?!

У бошини қуйи солди ва Олтинсойга назар ташлаб, оғир нафас олди:

– Эҳ, қушлар, қушлар! Сизлар ҳеч нарсани тушунмайсизлар!.. – у сакраб пастга тушди. Отнинг айилини салгина бўшатди-да, оғзидан сўлиғини чиқариб, ўтга қўйди.

– Бор, ўтла. Боя мендан хафа бўлдинг шекилли? – Ойқиз Бойчибарнинг пешанаси ва ёлини силаб эркалади. Бор ўтла, – деди у яна». Ойқиз табиатидаги мана шу шоирона эркинлик, она табиатга ундошлик, оламни кенг тушуниш унда тарбияланган инсонийлик туйғусидан туғилган. Ва бу туйғу унинг барча хатти-ҳаракатларига ҳам сингиб кетган.

У ҳатто ҳаётий қийинчиликлар олдида, бирон чигал муаммони ечишга эҳтиёж туғилган кезларда, хаёлини безовта ўйлар кемирган чоғларда ҳам баъзан табиатдан мадад кутгандай, у билан маслаҳатлашгандай бўлади. Ойқиз гўзал тоғ бағридаги қоя тошга суяниб, юрагини ўртаган муаммоларга жавоб қидиришни севади. Шунда гўё она ер унга тўғри йўл топишида кўмаклашиб юборгандай ва шу билан ўз фарзандининг бошини силагандай бўлади.

Ойқиз ўз феъли, табиатини ҳам она табиатга қиёсан, гўё табиат олдида синоқдан ўтказиб оладиганлардан. У тоғ юлғунига қараб хаёл сураркан, кўнглидан шундай ўйлар кечади: «Бу юлғун – темирдек қаттиқ ва мустаҳкам тонг юлғуни, – ўйлади Ойқиз, бизнинг тоғларимизда нимаики мавжуд бўлса, ҳаммаси қаттиқ, мустаҳкам. Шундай эмасми?» Ойқиз инсон сифатида ўзида мана шундай букилмас ирода, ғайрат, матонат каби хислатларни тарбиялашга интилади. Шароф Рашидовнинг «Ғолиблар» романи воқеалари бир тоғ қишлоғида кечса-да, лекин у бутун юртда бўлаётган, бўлиб турган мазмундор ҳодисаларга мос жаранглайди. Уларнинг узвий қисмидек англанади.

Даврни акс эттиришда ғоят ёрқин бўёқлар Ойбекнинг «Улуғ йўл» романига ҳам хосдир. «Улуғ йўл»ни ўқиганда аср бошидаги рус инқилоблари арафасидаги Туркистон ҳаёти тасвирлари жонланади. Ёзувчи романда ўзбек халқининг турли-туман ижтимоий табақаларини ва уларга мансуб одамларнинг турмуши, равиш-рафторини эпик бир кенглик билан тасвирлаб беради. Бундоқ қараганда, бир томонда очлик, йўқсиллик, хор-зорлик, иккинчи томонда эса кимхобларга бурканган, олтин забаржадлар тақинган, димоғи тошни ёрадиганларнинг бойликдан қутурган чиркин ҳаёти… Ойбек бойни бойлик тахтида, бойлик орттириш йўлидаги адоқсиз талвасаларда, ҳирс ва шаҳватга бўлганган бир алфозда кўрсатса, юпунлик ва абгорликни унинг йиртиқ, бечораҳол шолчасида бадиий таъсирчан қилиб кўрсатади.

Айни чоғда қорни ҳатто уношига тўймай ўтаётганлар, ахир бир товоқ ёғлик палов нима деган гап, шунга ҳам ойда бир марта бўлсин эришолмаётганлар, турмушлари насияга берилган одми жиякларга қараб қолаётганлар, турмуш қуриш ва яшашда ўзларида тариқча ҳам ихтиёри бўлмаганларнинг аянчли тақдирлари кишида туганмас ачиниш, ҳамдардлик, курашчанлик ҳисларини туғдиради… Мана бир парча:

«Чол дукнинг учини ингичкалар экан, кулимсиради:

– Арзон-арзон, бир танга, холос! Кўриб турибсиз, бир дукни қўлдан чиқаргунимча, она сутим оғзимга келяпти. Саҳардан оқшомгача чархнинг ғув-ғуви каллани шиширади, кейин қорин пиёзнинг пўстидай шилиниб, базўр уйга етсам, кампирим тақ этиб олдимга бир коса арпа умочми, оқшоқ хўрдами қўяди… Ҳа, шундай, сингилларим.

– Ҳаммамизнинг кунимиз шу экан, ер ютсин дунёсини! – деди шошиб турган жувон.

– Тавба дегин, қизим, Парвардигорим ўзи ёрлақасин. Ойнинг ўн беши қоронғи бўлса, ўн беши ёруғ, бандасининг умри шундоқ… – деди кампир насиҳатомуз оҳангда.

– Отамнинг соқоли оқарибди-ю, қачон ёруғликка чиқар экан?! – сўради заҳарханда билан ҳалиги жувон.

– Ўзи кўрмаса, болалари кўрар ёруғликни… – деди кампир осойишта товуш билан».

Қарангки, агар «Ғолиблар»да Ойқиз йўқ бўлиб кетган булоқларнинг кўзини очиб, эл-юртни фаровонликка етказишни ўйласа, шу йўлда дард чекса, кийинчиликларга бардош берса, Ойбек романидаги гўзал қиз Жамила ва унинг оиласининг тирикчилиги нозик бармоқлар тикатурган жиякларга қараб қолган. Унинг қизиқишлари шу жияк атрофида деярли тугайди… Лекин шу жияк қурғур ҳам сотилмай қолганда, унга термулиб ўтирган оила не аҳволга тушиши мумкин? Жамила акаси муллавачча Умаралига шундай дейди: «– Жияк ўлгур сув текин кетди, эсиз меҳнатим. Буям майли-я, насияга олиб қолди Ойниса хола, пули йўқ экан. Танча устидаги чойнакни бошига кўтариб совуқ чойдан қулт-қулт ютди. Кейин рўмолини ечди-да, сочларини тузатиб қайтадан ўради… Умарали синглисига ҳам меҳр, ҳам қизғаниш ҳисси билан термилди. Синглисининг ингичка нозик қошлари остидаги шаҳло кўзларида мунг кўриб, ич-ичидан дард чекди». Мана шундай оғир муҳтожликда яшаётган халқнинг ўртасида, қишнинг оёқларида шов-шув мишмишлар тарқалади. Биров ишонган, биров ишонмаган, биров ёқа ушлаган, биров Некалайнинг шарпасидан чўчиб, оғзидан астағфуриллони қўймаган… Ҳеч ким ҳуррият деса ишонолмаган. Бу пайтда чилладан эндигина чиққан эшонлар мўйи мубораклару муборак тишлар ҳақида лоф уриб, халқнинг онгига заҳар қўймоқда эдилар. Гўё ҳурриятнинг илк хабари келганда, камбағал бечоранинг заҳил юзларига бир умр тегмаган нур ёйилганини, бойуламоларнинг башараларида ваҳима ва саросима акс этганлигини Ойбек ўткир қалам билан чизади. Унинг тасвирида дошқозондай қайнабтошиб, яқин борганни куйдириб турган замон киши кўз ўнгида аёвсиз рост бўёқларда гавдаланди. Улуғ йўлда бораётган меҳнаткаш халқнинг катта карвони ичида Ойбек муҳаббатга тўлиқ қалб билан тасвирлаган мунис ва садоқатли киз Унсиной, кўнгли севгининг тошқинларига, гўзал орзуларга тўла Зумрад, халқнинг манглайи инқилоб офтобидан ёришаётганлигини кўриб ўзида йўқ шод Умарали ҳам бор. Булар Ойбек романида оғир йўллардан ўтиб, ёруғ турмуш умидида борадилар. Шу аснода инқилобнинг акс садоси Тошкентнинг тор, биқиқ кўчаларига етиб келади.

Агар бугунги кун адабиётимиз ва айниқса, насримизнинг энг яхши намуналарига диққат билан қаралса, уларда мана шундай келажакка умид билан қараётган содда инсонлар образини яратишга рағбат ва майл жўш уриб турганлигини кўриш мумкин.

Ҳаёт кўп қаҳрамонлар етиштириб беради ва адабиёти шу қаҳрамонлар изидан боради.

Баъзи ақлли одамлар ўзларига ўзлари, нима учун биз тарихни севамиз? – деб савол беришади. Эҳтимол, биз тарихда боболаримизнинг нигоҳлари, қалблари, босган изларини севармиз. Биз тарихни қай замонда, қай тахлитда яшамайлик, у бизнинг ўтмишимиз бўлганлиги учун севамиз. Ўтмиш эса Расул Ҳамзатов айтгандай, халқнинг шаҳодатномаси ва паспортидир.

Бугун адабий суҳбатларимиз доирасига Назир Сафаровнинг «Наврўз» романи, Ойбекнинг «Алишернинг ёшлиги» повести, Одил Ёқубовнинг «Улуғбек хазинаси», Мирмуҳсиннинг «Меъмор», Миркарим Осимнинг «Жайҳун узра булутлар» сингари тарихимизнинг турли даврларини акс эттирган асарлари кириб келди. Булардан ташқари, истеъдодли адибимиз, китобхонга жозибадор реалистик асарлари билан севимли бўлиб қолган Пиримқул Қодиров тарихимизнинг энг мураккаб даврларидан бири ва Темурийлар инқирозининг сўнгги фожиали дамларини ўз ичига қамраб олган, айни замонда юксак иқтидорли олим, шоир Мирзо Бобур ҳаёти ва образини эпик планда кенг таҳлил, тадқиқ қилган асари устида жиддий иш олиб бормоқда. Ўйлаймизки, бу асар ҳам адабий жамоатчилик ва кенг ўқувчилар оммасининг юксак талабларига тўла жавоб берадиган ёрқин романлардан бири сифатида интизорлигимизга жавоб беради.

Биз тарихимизни севамиз дедик. Лекин тарих, унинг қайси саҳифасини очиб кўрманг, даҳшатли фожиалар, драмалар билан тўлиқ, наҳот биз шу фожиалар ва драмаларни севсак? Йўқ, биз ўша фожиалардан омон чиққан, ўзининг улуғвор ва олижаноб руҳини сақлаб қололган ва доимо адолат тантанаси учун курашган, адолат ва ҳуррият қачон бўлмасин барқарор бўлишига ишонган халқимизнинг босиб ўтган йўлини, унинг енгилмас соғлом иродасини севамиз. Биз тарихий асарларни ўқиганда, улардан ижтимоий тарихий жараёнларнинг марказида турган улуғ халқ кучи ифодасини қидирамиз. Тарихнинг зўр ғилдирагини халқ ҳаракатга келтиради. Бу ғилдиракка тармашган ва уни фақат ўзиники қилиб олишга уринган юзлаб шоҳлар, босқинчилар, босқинчи саркардалар охир-оқибат шу ғилдирак тагида қолиб, йўқ бўлиб кетди. Ғилдиракнинг асл эгаси эса ҳамон тирик. Тобора кучга тўлишмоқда, тобора кечагидан бугун зўрроқ қудратли ишларга рағбат кўрсатмоқда. Назир Сафаровнинг янги романини ўқиганда, аввало, худди мана шу нарса, яъни халқнинг иродаси ва руҳи ғоятда ёрқин, акс эттирилганлигини кўриш мумкин. Бошданоқ айтиб қўя қолайлик, «Наврўз»нинг ички композицион қурилиши, сюжет чизиқларидаги интизоми ва романнинг умумий бадиий конструкциясида ёпишмай, ётсираб турган механизмлар, хусусан, унинг боши ва охирида кўринадиган публицистик элементларнинг ўринли, ўринсизлиги, тасвир воситаларининг сифати хусусида баҳслар қилиш мумкин. Лекин бир нарса шубҳасиз. Адиб ўн олтинчи йилнинг уқубатли воқеаларини ҳам, инқилоб юзага келтирган воқеликни ҳам ёритади. Шу нуқтаи назардан қараганда, адибнинг муайян бир даврга кўра олинган ижтимоий онгдаги ўзгаришларнинг жараёнини англаб етиш даражаси ва миқёси таҳсинга сазовордир. Биз у йиллар ғоятда оғир бўлганлигини Айнийнинг «Эсдаликлар», Ойбекнинг «Болалик», Абдулла Қаҳҳорнинг «Ўтмишдан эртаклар» сингари адабий полотнолари орқали биламиз. Лекин ўзбек халқининг революцной ўтмишида мураккаб ва зўр бир бурилиш нуқтаси бўлган Жиззах қўзғолонининг бадиий тарихи ва айниқса, бу тарихни унинг шоҳиди томонидан сўйлаб берилиши ижтимоий-сиёсий ҳамда адабий жиҳатдан катта аҳамиятга эгадир. Роман воқеалари жуда содда тил билан ҳикоя қилинади. Шунинг учун улар баъзан ташқаридан жуда одми воқеаларга ўхшаб кўринади. Биз Назирқулнинг оч тентираётгани, очлик жонидан ўтиб бораётгани, ёнғоқ ўйнаётгани, отасининг чойхонасига сув ташиётгани, ҳунар ўрганишга интилаётгани ва ниҳоят, куёв бўлгани, мактабга кириб сабоқ олаётгани, сабоқ бераётганини кўриб турамиз. Булар оддийгина воқеалар, шундай эмасми? Бироқ ҳамма гап шундаки, оддийгина бўлиб кўринган воқеаларда, уларнинг замирида чуқур бир маъно ётади.

Бинобарин, «Наврўз»нинг бутун бадиий пафоси ва қиммати халқ бирдамлиги ғоясини гавдалантириб беришга қаратилгани билан белгиланади.

Кейинги йилларнинг муҳим адабий ҳодисаларидан яна бири маҳсулдор адиб Одил Ёқубов номи билан боғлиқ. Кеча ёшларнинг маънавий дунёси ҳақида, лирик тўлқинларда асарлар ёзиб юрган адиб бугун тарихий мавзуда роман яратди. Дарҳақиқат, кашфиёт номаълумлик сари саёҳатдан бошланади. Ёзувчининг олдида қийин вазифа турарди. Вазифанинг қийинлиги Улуғбек фожиаси билан боғлиқ воқеаларнинг чизиқлари саводли китобхонга маълум даражада танишлиги бир томондан бўлса, иккинчи томондан, улар Шайхзода сингари юксак иқтидорли шоир томонидан чуқур бадиий инъикосини топганлигида эди. Ёзувчи бунда воқеаларнинг оддий шарҳловчиси даражасига тушиб қолиши ҳеч гап эмасди. Лекин адиб бу вазиятда бирдан-бир тўғри йўлни топди. У маълум тарихий воқеаларни талқин қилишни эмас, шу воқеаларда асосий роль ўйнаган тарихий шахсларнинг инсоний қиёфасини очишни, уларни ҳаракатга келтирган ҳаётий омилларни бадиий ифодалашни, дунёқарашлар ўртасидаги курашни кенг гавдалантириб беришни асосий мақсад қилиб қўйди. Шунинг учун ҳам роман подшоҳ Мирзо Улуғбек билан унинг ўғли Абдуллатиф ўртасидаги тахт учун курашни эмас, икки тарихий ижтимоий қарама-қарши кучлар ўртасидаги ғоявий курашни акс эттирди ва шу курашнинг бадиий тарихи сифатида китобхонга манзур бўлди.

Бу роман танқидчилик томонидан қизғин кутиб олинди. Республика матбуот саҳифаларида олдинма-кейин Воҳид Зоҳидов, Анқобой Қулжонов, Н.Худойберганов, Умарали Норматов, П.Шермуҳамедов сингари ҳозиржавоб танқидчиларнинг мақолалари эълон қилинди. Танқидчиларимиз романнинг асосий ғоявий ва бадиий мундарижасини тўғри белгилаб, ҳаққоний баҳо бериб ўтдилар. Шунинг учун ҳам, бу ерда романнинг мундарижаси ва мазмунини тўлиқ баён қилиб ўтиришга ҳожат бўлмаса керак. Мен бунда ёзувчининг маҳоратига оид айрим фикрларни ўртага ташламоқчиман.

Романнинг ижтимоий мағзини чаққанда, унда ифодаланган ва роман конфликтининг марказига қўйилган кураш – бу антиподлар курашидир. Кураш марказига адолат ва маърифат машъаласи қўйилган. Реакция, мутаассиблик шу машъала устига қора қуюн каби ёпирилади. Шу катта ижтимоий конфликт атрофида унга бевосита боғланиб кетувчи, лекин шаклан локал конфликтлар ўчоғи ёнади. Бунда асосан, характерлар кураши кетади. Мирзо Улуғбек ва Абдуллатиф, Али Қушчи ва Мавлоно Муҳиддин, Қаландар ва Қашқир ўртасидаги қарама-қаршилик омонсиз олишувлар, ғоялар, қарашлар, манфаатлар курашигина эмас, яхшилик билан ёвузлик ўртасидаги ҳеч қачон келиштириб бўлмас кураш ҳамдир. Одил Ёқубов кураш жараёнларини қаҳрамонларнинг чуқур психологик ҳолатларини чизиш орқали очади, шунинг учун ҳам воқеалар тарихан ишонарли, бадиий томондан жозибадор чиқади. Даврнинг ижтимоий қарама-қаршиликлари, ижтимоий-тарихий тараққиётнинг маълум бир босқичдаги мазмуни ҳаққоний ифодаланади.

Романда икки хил материал бор. Бири тарихий, иккинчиси тўқима. Ёзувчи тарихий материални бадиий ишлаганда, бу унинг аввал шаклланган услубига хийла ётлик килиб тургани, материални тўла ҳиссий ўзлаштиролмагани билиниб туради. Танқидчилик таъкидлаётган камчиликлар, хусусан, Улуғбек образи орзу этилгандай тарихан тасаввур этилганчалик баркамол образ даражасига кўтарилмагани, Али Қушчининг характери тўла ишланмагани, тасвир воситалари ва ҳолатлардаги бир хилликларнинг сабаби ҳам материалнинг тихирлигидандир. У.Норматов ўзининг «Фидойилар жасорати» мақоласида шундай бир нозик кузатишни ўртага ташлайди: «Очиғини айтиш керак, шаҳар, сарой, мадраса, маърифат кошоналари тасвирида бўёқлар бироз камбағал, тасвир шаҳардан ташқарига кўчиши билан бўёқлар камалакдек товланади; жаннатмисол боғ-роғларни, ям-яшил қир-адирларни, тоғу қирларни, тўрғайлар навосидан янграган кўм-кўк осмону ойдин кечаларни тилга олганда муаллиф шоир бўлиб кетади». («Гулистон», 1974 й., январь). Худди шунингдек, деб қўшимча қилайлик бунга, муаллиф Қарноқийнинг илк муҳаббати ва бу муҳаббатнинг шиддатини, қўрқоқлик саҳросининг саргаштаст Мавлоно Муҳиддин ва унинг аянчли қисматини гавдалантирганда ҳам «шоир бўлиб кетади». Чунки бу манба муаллифга ёт эмас. Унинг шаклланган услуби, ҳаётий тажрибасига жуда яқин, яхши танишдир. У буларни тасвирлаганда, эркин ҳаракат қилади ва эркин қалам яхши сайрайди.

Абдураззоқ Самарқандий, мен қачон Улуғбекни тилга олсам, каламим хуш наволар сари учади, дейди ва яна қуйидаги сўзларни ёзади: «Унинг (Мағисуддин Мирзо Улуғбек) давлати замонида ва ҳукмдорлиги кунларида Мовароуннаҳр ва Туркистон мамлакатининг раияти зулм зулматидан адлу эҳсоннинг оби ҳаёт чашмасига етишди ва барча халойиқ амну омонлик бўстони хам фарогат чаманига ором олди». Роман мана шундай оби ҳаёт чашмасининг кўзини зулмат қоплаган ва омонлик бустонияга даҳшатли куюн яғмо солган бир даврнинг тарихий мазмунини бадиий ишонарли гавдалантириб бергани билан кимматлидир.

Биз инсонни муҳит билан чамбарчас суратда тадқиқ қилиш насримизда сезиларли тарзда кучга кираётганлигини юқорида таъкидлаб ўтган эдик. Буни ёзувчилар ҳам, китобхонлар хам яхши сезиб турибдилар. Асқад Мухтор шундай деб ёзади:

«Адабиёт янги сифат ўзгаришлари арафасида турибди. Одамлар жуда ўзгариб колди. Бу фақат ижобий қаҳрамон ҳақидаги гап эмас. Салбий қаҳрамон ҳам ҳозир ҳаётда жуда нозиклашди. Сиз илгариги қўпол, нодон мешчанни, дағал бюрократни, ўта консерваторни энди кам учратасиз»¹.

Чиндан ҳам, ўтган йили насримизнинг қисса ва ҳикоя жанрларида яратилган намуналарига назар ташлаганда, «янги сифат ўзгаришлар»нинг шабадалари қаҳрамонларнинг муртини қимирлатаётгани – яъни уларнинг умумий кўринишига таъсир қилаётгани сезилади. «Одамлар ўзгариб», «салбий қаҳрамон ҳаётда нозиклашганини» Ўлмас Умарбековнинг «Ёз ёмғири» қиссасида ҳам кузатиш мумкин. Қисса китобхонларнигина эмас, танқидчиликни ҳам ҳаяжонга солди. Шу ҳаяжон C.Мамажонов ва М.Султоноваларнинг «Ёш ленинчи» газетасидаги мақоласида, Н.Худойбергановнинг «Ўзбекистон маданияти»да эълон қилган тақризида, У.Норматовнинг «Шарқ юлдузи» саҳифаларидаги чиқишларида яхши билиниб турди. Бунда, албатта, китобхонларнинг ҳаяжони танқидчиларга, ўз навбатида танқидчиларнинг янги жанр олдидаги ҳаяжонли нидоси китобхонга таъсир қилгани шубҳасиз. Лекин нима бўлмасин, бу таҳлилларнинг ҳаммаси ҳам танқидчиликнинг энди яхши ўсиб бораётганлигини, у адабий асарларни жонли ҳаёт муаммолари билан узвий алоқада ўрганишга интилаётганлиги ва айниқса, мезон, баҳо, ҳукм чиқаришда ғоятда адолатли бўлиб бораётганлигини кўрсатди. Ҳар ҳолда, шуниси аниқки, «Ёз ёмғири»га нисбатан бефарқ ва бетараф бўлганлар учрамади. Қисса баъзиларни қойил қилди, баъзиларни ғазаблантирди. Ҳар икки ҳолда ҳам у фаол муносабатга ундади. Шуларнинг ўзиёқ қиссанинг Ўлмас Умарбеков ижоди учунгина эмас, ўзбек адабиёти учун ҳам янгилик эканлигидан дарак беради.

Бу қисса бутун қонун-қоидалари адо этилган «соф ўйиндан» иборат детектив эмас. Чунки сиёсий-ғоявий ахлоқий «юклардан» бутунлай холи бўлган, бироқ киши ақлини лол қиладиган даражада сирли, фавқулодда ваҳимали қилиб ёзилган соф детективлар борки, «Ёз ёмғири» улардан анча фарқ қилади. Мен яқинда Америка адиби Рекс Стаутнинг «Қўнғироқ» романини ўқидим. Роман хусусий детективларнинг ўз мижозларига қанчалар маҳорат, зўр усталик билан хизмат қилишларини кўрсатади. Роман ниҳоятда қизиқарли сюжет асосида курилган. Лекин ёзувчи детектив саргузашт орқали чуқур ғоявий-сиёсий мақсадни ҳам кузатади. Яъни у ўз олдига Федерал тергов бюросининг ёвуз кирдикорларини очиб ташлаш мақсадини ҳам қўяди.

Детективнинг бошқа бир тури ҳам борки, масалан, Жорж Сименон детективи – унда чуқур психологик таҳлиллар, ижтимоий умумлашмалар, характерлар яратилади. Бу детективнинг энг қуюқ, энг салмоқли ва таъсирчан турларидан биридир. Ўлмас Умарбековнинг қиссаси детективнинг шу кейинги турига яқин. Бунда ҳам қаҳрамон бошданоқ ўлади. Демак, тугун ва ечим маълум даражада аниқ. Асарда ёзувчини соф саргузашт эмас, балки каттароқ ва жиддийроқ масалалар қизиқтиргани, шунинг учун ҳам бошданоқ ўзининг асосий ниятини очиб қўйганлиги кўринади.

Ўлмас Умарбеков ўз қаҳрамонлари тақдирини жиддий тадқиқ қилади. Мунисхон билан жамият ўртасида кучли ажралиш бор. Мунисхон ўзини эзгуликдан ажратган, эзгулик билан ўз орасида ўпқон, бўшлиқ ҳосил қилган. У моддий бойлик билан маънавий бойлик ўртасида чегара ҳосил қилган ва чегаранинг бир томонида яшайди. У моддий бойликнинг эгаси маънавий жиҳатдан ҳам бой бўлиши кераклигини англамайди. Мунисхон бу юксак даражага кўтарилган эмас. Шунинг учун у эзгулик, фидокорлик, илмнинг қадрига етмайди. Буларнинг унга кераги йўқ. Маънавий бойлик орттирмаган одам маънавий разолат орттиради. Разолат уни хиёнатга ботиради. Хиёнат ҳалокатга олиб келади. Н.Худойберганов ўзининг яхши мақоласида «Наҳотки Раҳим Саидов хотинининг хатти-ҳаракатларидаги қабиҳликни сезмайди?» деб ҳайрон бўлади ва буни повестнинг мужмал ҳамда мавҳум ҳолати деб тушунади. Мен буни бошқачароқ англайман. Бу Раҳим Саидовнинг характери, табиати ва ҳолати билан боғлиқ. У ўзи севган одамдан мунофиқлик, ёмонлик кутмайди. Буни ҳатто хаёлига ҳам келтирмайди. Унда Пьер Безухов сингари одамлар характерининг алланимаси бор. Раҳим Саидовни оилавий жанжаллар гаранг қилиб ташлаган. У жанжалларнинг олдини олиш учун ҳам энг осон йўлдан боради. Совғалар билан Мунисхон жағини тиндиришга интилади. Лекин бу, афсуски, совғалар билан тинадиган жағ эмаслигини, аслида Мунисни кексалар тили билан айтганда, «худо уриб қўйганлигини» у билмайди. Мунис эрининг кўз ўнгини тўзонга тўлдириб юборган. Шунинг учун ҳам Раҳим Саидов қабиҳликни сезмайди. Характер мантиқи ва ҳаёти тақозоси шундай.

Лекин чуқур маънавий масалани ўртага ташлаган ёзувчи танқидчиларимиз айтиб ўтишгандай, асар охирида детектив ўйин палласига кўпроқ тош ташлаб юборади. Натижада, бу қиссанинг умумий психологик йўналишида ёт унсур бўлиб туюлади. Қўйилган муаммо жосуслик элементисиз ҳам кучли жаранглайди. Мунисни сунъий суратда ватанпарвар қилиб кўрсатиш эса ватанпарварликнинг шаънига тўғри келмайди. Биз ватанпарварлик ҳар қандай хашак ва хашакиликлардан юқори турувчи нарса эканлигини унутмайлик. Китобхонлар ва айрим танқидчиларни Мунисхонни бу йўлга нима бошлаганлиги қизиқтиради. Улар сюжетдан шунга мантиқий бир жавоб ахтарадилар ва саволларига асосли бир жавоб топмай ёзғирадилар. Баъзан характерни англаш учун йўл-йўлакай ташлаб ўтилган томизғи гаплар кифоя қилади. Мунисхон довонда ҳайдовчи жиянини ёлғиз қолдириб кетади. Мунисхон биринчи боласини олдиради. Шуларнинг ўзиёқ унинг қанақа одамлигига гувоҳнома бўла олади. У ўзинигина севадиган, бошқаларни шу севгисига хизмат қилдирадиган одам. Бундайларга одатда бир одамнинг севгиси, ким бўлишидан қатъи назар, камлик қилади. Ҳамма бало шунда… Мунисхонни бу йўлга, асосан, унинг ўзига нисбатан зўр, тоймас муҳаббати олиб кирган. Ёзувчи ўзи яратаётган характерларнинг ғоятда нозик психологик жиҳатларини теран илғаган, бадиий тадқиқ қилган…

Адабиётимизда ижтимоий тадқиқот руҳи кучга кираётганлиги Турғун Пўлатнинг «Ичкуёв» асарида ҳам аён кўринади. Ёзувчи асарда ўзининг бутун тадқиқот маҳоратини бош қаҳрамон журналист йигит Ўринбой Темировнинг инсоний қиёфасини очишга қаратади. Ўринбой ғоятда софдил, ҳалол, ўта тартибли, одамларга меҳрибон, жамият ишига садоқатли бир инсон тарзида гавдаланади. Ўғрилик, қаллоблик, кўзбўямачилик, юлғичликка қарши алангали бир нафрат ёнади унинг қалбида. Шу нафрат уни турли оғир балоларга гирифтор қилади, хотин, бола-чақасидан айрилади, дасти дароз фитначиларнинг туҳмати билан ишдан ҳайдалади. У областга машҳур «машъал» раис Ҳамроалиевнинг кўзбўямачилигини, пихини ёрган қаллоб товламачи қайнатаси «чорва устаси» Зариф Аҳмедовнинг ўғрилигини, давлат молига хиёнат қилаётганлигини фош қилади. Ва «дасти дароз»ларнинг қаҳрига учрайди. Уни районнинг машҳур ва ҳурматли кишиларига бўҳтон қилганликда, хотинини уриб қора қон қақшатганликда айблайдилар. Хотини эса бу даҳшатли туҳматларни тасдиқлайди, область партия комитетининг секретари Ҳайбатулла Қаҳҳорович эса ўзи яратган «Машъал»дан айрилгиси келмайди, бу «машъал» сароб эканлигини тан олишни истамайди ва айбга «фатво» беради. Ёзувчи ҳамма гуноҳкору фақат Ўринбой ҳақ, шу Ўринбойдан ўзга ҳақиқатгўй йўқ, деган фикрга келмайди, албатта. Агар шундай фикр бўлганда, Ўринбой қайсар, ҳамма нарсани бир қозонга ташлашни севадиган, ўзини одамларга «ҳақиқатгўй» қилиб кўрсатиб, кўкрагига муштлаб юрадиган одам даражасига тушиб қолар эди. Ёзувчи шундай бир бахтиёр характер топганки, у ноҳақликни аниқ тасаввур қилади, ноҳақликка дуч келганда эса уни тиниқ сувга ташлаб булғатмайди. У кўзбўямачилик ва юлғичликка тўсиқ деб қарайди, шунинг учун муросасиз бўлади, шунинг учун ҳар қандай вазиятда ҳам виждонига хилоф иш қилмайди. Лекин қайси ишга қўл урмасин, шу ишни гуллатади, шу ишга қалбининг қўрини беради.

Асарда йирик қурилишнинг бошлиғи, кўпни кўрган инсон Черкашин шундай дейди: «… Одамнинг ўзидан ҳам кўра мансабига сиғиниш авж олган. Шунинг орқасида дуруст-дуруст ходимлар хизмат шотисининг юқори поғоналаридан йиқилиб, майиб бўлганини кўп кўрдим. Ахир, одамга нуқул «сизники маъқул, терак тепасига сув чиқади дедингизми? Ҳа, албатта, чиқади!» деяверсанг, камчилигини вақтида бетига айтмасанг, у «Ҳа, мен шунақа зўр одам эканман» деб ўзига биноси ошаверади. Ундаги иллатлар йўқолиш ўрнига болалайди. Танқид бамисоли бир малҳам. Вақтида малҳам қўйилмаган иллат маддаламасдан иложи йўқ…» Ёзувчи мана шундай маддалаб кетган иллатни рўй-рост, ҳаққоният билан очиб кўрсатади. Бош қаҳрамонининг метин иродаси ва ҳақгўйлигига бизни тўла ишонтиради.

Юлғичлар, халқ чўнтагига қўл солиб бойлик орттираётганларга қарши муросасизлик Худойберди Тўхтабоевнинг «Сариқ девнинг ўлими» саргузашт романининг ҳам бош пафосини ташкил қилади. Ёзувчи кўркам кашфиёт каби баҳоланиши керак бўлган шўх, сал довдир, мард, халқчил бир руҳга эга бўлган Ҳошимжон каби азамат қаҳрамон образини яратади ва роман давомида қаҳрамони қалбидаги қўрни тўла кўрсатади. Афсуски, баъзи асарларни шошилинч суратда, одамнинг ҳавасини келтирадиган даражада фаоллик ва ташаббус билан тақриздан ўтказаётган танқидчилик фойдали баҳслар олиб бориш мумкин бўлган бу романга томон ҳали йўл топганича йўқ…

Давр ёшларида шаклланиб бораётган янгича онг, олижаноб маънавий фазилатларни тадқиқ қилиш юзасидан ёзувчи Носир Фозиловнинг «Саратон» қиссаси диққатга сазовордир. Ёзувчи Иккинчи жаҳон уруши йилларида мамлакат ичкарисида қаҳрамонона меҳнат қилган, лекин ўз ишлари ва фидокорликларини қаҳрамонлик сифатида рўкач қилмаган оддий деҳқон, чорвадорларнинг ҳаётидан ҳикоя қилади. Қиёфалари, сўзлари, ишлари, муносабатлари, яшаш тарзлари ҳам оддийгина, чўллар қучоғида жойлашган, ёзда саратон, қиш чилласида қора қуюнлар қийнайдиган қишлоқнинг одамлари ўзларининг содда ҳаётлари билан, содда қилиқлари билан юрагимизда жозибага яқин бир туйғу уйғотади.

Сўзимиз қуруқ бўлмасин учун повестнинг ечимидан узунроқ бир парча келтирайлик. Икки ёш қаҳрамон Тўра билан Камола кеч оқшом отда мингашиб хирмондан қишлоққа қайтишмоқда. Камола Тўранинг белидан отдан тушиб қолмаслик учун маҳкам қучоқлаб олган. Йигитнинг қалбини номаълум бир ҳаяжон чулғаб ўзини идора қилолмай қолган. Парча:

«У Камоланинг қўлларини шиппа ушлади. Иккаласининг қўли ҳам дир-дир титрар, томирларидаги қон гуп-гуп урар эди. Камола қўлини аста тортди, чиқаролмади. Иккаласида ҳам ун йўқ, гўё буни от сезгандай бир текисда одимлар эди. Бир маҳал Камола қалтираб-титраб тилга кирди:

– Қўлимни қўйиб юборинг…

– Камол, – деди Тўра унинг қўлларини қўйиб юбормай аста. Бизларни яқинда аскарликка олишаркан…

Камола бир нарсадан чўчигандай зудлик билан қўлларини тортиб олди-ю, бир лаҳза жим бўлиб қолди, сўнг аста Тўранинг тер ҳиди анқиб турган елкасига бошини қўйди. У орқасига бошини қўйганда Тўранинг аъзойи бадани жимирлашиб кетди, кейин… кейин кўйлаги нам бўлганини ҳис қилди. Камоланинг кўз ёшларидан нам бўлган эди унинг кўйлаги. Тўра дарҳол орқасига ўгирилиб уни юпата бошлади:

– Камол, ўйнаб айтдим… Ҳазиллашдим.

Бари бир фойдасиз эди. Камола ўксиб-ўксиб йиғлар, ўзини тўхтата олмас эди. Кулранг қашқа уларга халақит бериб қўйишдан чўчигандай бир-бир одимлаб келар, улар шу аснода ўсмирликнинг сеҳрли сарҳадидан балоғат остонасига қадам қўйганларини, анчадан бери ўзларини таҳлика ва ташвишга солиб юрган мужмал туйғулари ойдинлашиб, тотли ҳисга, ширин орзуга айланганини сезмай қолишган эди…»

Бу парчадан сўнг интим ҳолат бошланади, уни кўчирмай қўя қолайлик. Носир Фозилов ўз олдига оламшумул мақсадларни қўймайди. У қаҳрамонлик, муҳаббат, биродарлик деган юксак сўзларни кўп такрорламайди. Лекин шу сўзлар мағзидаги олижаноб мазмунни қиссанинг воқеалари замирига яширади. Ўсмирликдан уйғониб биринчи бор ишқнинг қайноқ бағрига отилган Тўра ва Камоланинг жонли образини яратади. У қаҳрамонлари қалбидаги олижаноб, покиза туйғуларнинг ниш отиб келаётган дамларинигина тасвирлайди ва бизда куртаклардан бақувват новдалар ўсиб етилишига комил ишонч туғдиради. Лекин повестни ўқиганда, четлаб ўтиб бўлмайдиган гаплар ҳам борки, уларни топишни баъзи танқидчилар сингари илтифот билан китобхоннинг ўзига ҳавола килиб кетолмаймиз. Чунончи, шахсан менда асардаги баъзи вазият-ҳолатлар: хусусан, Камоланинг чўмилиши ва буни Тўра беихтиёр кўриб қолиши, поляк боланинг сузма ўғирлаши ва Зулайҳо холанинг уни калтаклаши, Туранинг эшакда карвон бўлиб болалар билан пунктга дон ташишига ўхшаган қатор ҳолатларда адиб бирмунча оригинал йўлдан бормагандай ва булар бизга бошқа асарлардан таниш тасвирлардай бўлиб кўринади. Биз Носир Фозиловдай тажрибали ёзувчида деталлашган даражада бундай ўхшашлик бўлишини истамасдик. Тўғри, ўхшаш мотивлар баъзан ўхшаш вазиятларни тақозо қилади ва мен ёзувчига буни таъна қилиб айтаётганим йўқ.