Hekayələr

Qapı açıldı, Kuzmin qaranlıq dəhlizə keçdi.

– Burda pilləkən var, – qadın bu dəfə mülayim səslə xəbərdarlıq etdi. – Belə bir yağmurlu gecədə siz ərinməyib gəlmisiniz! Ehtiyatlı olun, ilişib əzilərsiniz. İndi lampanı yandıraram. Bizdə gecələr işığı kəsirlər.

Qadın getdi. Mayor isə dəhlizdə dayanıb gözləyirdi. Otaqlardan çay ətri və bir də nəsə şirin qoxu gəlirdi. Dəhlizə bir pişik çıxıb Kuzminin ayaqlarına dolaşaraq mırıldadı və qaranlıq otağa geri qayıtdı, sanki qonağı arxasınca içəri dəvət edirdi. Yarıaçıq qapıdan zəif işıq görünürdü.

– Buyurun, – qadın dedi.

Kuzmin içəri keçəndə qadın ona təzim etdi. Bu, hündür, qarabuğdayı qarı idi. Mayor səs salmamağa cəhd edərək ehtiyatla şinelini, papağını çıxardıb qapının yanındakı asılqandan asdı.

– Narahat olmayın, onsuz da Olqa Andreyevnanı oyatmalı olacağam, – qarı gülümsədi.

– Limandan gəmi siqnalı burda eşidilirmi? – Kuzmin narahatlıqla soruşdu.

– Eşidilir, oğlum. Yaxşı eşidilir. Gəmilərin ardı-arası kəsilmir. Bax burda, divanda əyləşin.

Qadın sözünü deyib getdi. Kuzmin taxta söykənəcəkli divanda əyləşdi. Bir az tərəddüd etdikdən sonra çəkmək üçün papiros çıxartdı. O həyəcanlanırdı və bu anlaşılmaz təlaş onu əsəbiləşdirirdi. Başqasının gecəykən evinə – sirr və müəmma dolu həyatına girərkən adamı bürüyən qəribə hiss onu da çulğalamışdı. Bu həyat stolun üstündə, hansısa altmış beşinci səhifəsində unudulub qalmış kitab kimidir. Bu səhifəyə baxırsan və nə barədə yazıldığını təxmin etməyə çalışırsan.

Stolun üstündə, həqiqətən də, açıq kitab var idi. Kuzmin qalxıb kitaba doğru əyildi. Qapı arxasındakı tələsik pıçıltılara və paltar xışıltısına qulaq verərək çoxdan unudulmuş sözləri ürəyində oxudu:

 
Mümkünsüz də mümkündür,
Uzaq yol asan olur,
Uzaqda parıldayır
Yaylıq altından ani baxış…
 

Kuzmin başını qaldırıb ətrafa göz gəzdirdi. Alçaqtavanlı, isti otaq onda yenidən bu şəhərdə qalmaq istəyini oyatdı.

Bu cür – yemək masasının üstündən ağ, tutqun abajurlu lampa asılmış, xəstə qızcığazın yatağı yanında dayanan köpək təsvirli divar rəsminin üstündən də maral buynuzu asılmış otaqlarda, adətən, xüsusi, sadə rahatlıq olur. Belə otaqlar insanın üzündə təbəssüm yaradır: burda hər şey köhnə dəbli, çoxdan unudulmuş kimidir. Ətrafdakı hər şey, hətta çəhrayı rəngli balıqqulağından olan külqabı da dinc, uzun ömürdən xəbər verirdi. Mayor yenidən burda qalıb köhnə evin digər sakinləri kimi tələsmədən, zəhmət və istirahətin, qış və baharın, yağmurlu və günəşli günlərin bir-birini əvəzləməsi ilə yaşamağın gözəlliyi haqqında düşündü.

Lakin köhnə əşyalarla yanaşı, otaqda başqa şeylər də vardı: masanın üzərində çəmən güllərindən – çobanyastığı, ballıca, yabanı göyrüş çiçəklərindən ibarət buket vardı. Çiçəklər, güman ki, təzəlikcə yığılmışdı. Süfrənin üstündə qayçı və kəsilmiş artıq yarpaqlar vardı. Yanında isə həmin açıq kitab – Blokun⁶ “Uzaq yol asan olur” kitabı qoyulmuşdu. Bundan başqa, royalın üstündə kiçik, qara rəngli qadın şlyapası və mavi məxmər örtüklü şəkil albomu vardı. Şlyapa heç də qədimi deyildi, müasir dəbə uyğun idi. Həmçinin masanın üstünə səliqəsiz atılmış nikel bilərzikli qol saatı da gözə dəyirdi. Saatın səssiz irəliləyən əqrəbi ikinin yarısını göstərirdi. Bir də adama belə gecələrdə kədər aşılayan xəfif ətir qoxusu gəlirdi…

Pəncərənin bir tayı açıq qalmışdı. Bayırda – beqoniya çiçəyi⁷ əkilmiş dibçəyin arxasında isə pəncərədən düşən zəif işığın altında yaş yasəmən kolları görünürdü. Qaranlıqda çisələyən yağışın “pıçıltıları” eşidilirdi. Sürətlə düşən damlalar dəmir novalçanı döyəcləyirdi.

Kuzmin damlaların səsinə qulaq verdi. Əsrlərlə insanlara ötüb-keçən hər dəqiqənin geri dönməzliyi barədə əzab verən fikri onun məhz indi – gecəykən, yad evdə ağlına gəlmişdi və bu evdən bir daha qayıtmamaq şərti ilə bir neçə dəqiqədən sonra çıxıb gedəcəkdi.

“Bu nədir, qocalıram yoxsa?” – deyə ürəyində düşünüb geri çevrildi. Otağın kandarında qara paltarlı gənc bir qadın dayanmışdı. Görünür, o, qonağın qabağına çıxmaq üçün tələsdiyindən saçını dağınıq yığmışdı. Hörüyünün biri sürüşüb çiyninə düşmüşdü. Gözünü mayordan çəkmədən utana-utana hörüyünü qaldırıb sancaqla boynunun arxasında bərkitdi. Kuzmin qadına təzim etdi.

– Bağışlayın, – deyə qadın əlini qonağa uzatdı. – Sizi bir az gözlətdim.

– Siz Olqa Andreyevna Başilovasınız?

– Bəli.

Kuzmin qadına nəzər saldı. Onun gəncliyi və gözlərinin dərin, azacıq dumanlı parıltısı mayoru heyran eləmişdi. Narahatlıq verdiyinə görə üzr istəyib kitelinin cibindən Başilovun məktubunu çıxararaq qadına verdi. O, məktubu alıb oxumadan royalın üstünə qoydu.

– Niyə ayaq üstə durmuşuq ki? – dedi. – Əyləşin. Bax bura, masaya yaxın oturun. Bura işıqlıdır.

Kuzmin masa arxasına keçib papiros çəkmək üçün icazə istədi.

– Çəkin, əlbəttə! – qadın dedi. – Deyəsən, mən də çəkməli olacağam.

Kuzmin ona papiros təklif edib kibrit alışdırdı. Bu zaman qadının üzünə kibritin işığı düşdü və hamar alınlı bu düzgün sifət Kuzminə nədənsə tanış gəldi.

Olqa Andreyevna mayorla üzbəüz oturmuşdu. Mayor sorğu-sual gözləyirdi, amma qadın dinməzcə əyləşib pəncərəyə – yağışın yeknəsəq səsinə qulaq verirdi.

– Marfuşa! – deyə qapıya tərəf çevrilib çağırdı. – Əzizim, samovarı qoy!

– Yox, lazım deyil, – Kuzmin təlaşla dilləndi. – Mən tələsirəm, faytonçu küçədə məni gözləyir. Mən sizə məktubu verib yoldaşınız haqqında bir-iki söz deyəcəkdim…

– Nə deyəcəkdiniz ki?! – deyə Olqa Andreyevna buketdən bir çobanyastığı çiçəyi çıxarıb rəhmsizcəsinə ləçəklərini dartışdırdı. – O, sağdır və mən buna şadam.

Kuzmin susdu.

– Tələsməyin, elə bilin ki, köhnə dostunuza baş çəkməyə gəlmisiniz, – qadın dedi. – Gəminin siqnalını eşidəcəyik. Gəmi, sözsüz ki, sübh çağından tez hərəkət etməyəcək.

– Elə niyə?

– Bizim tərəfdə, oğlum, çay aşağıda yerləşir, – Marfa qonşu otaqdan dilləndi. – Çaybasarda aşırım böyükdür. Gecəykən onu qalxmaq təhlükəli olduğundan kapitanlar sübhə qədər gözləməli olurlar.

– Düz deyir, – Olqa Andreyevna təsdiqlədi. – Şəhər bağı ilə kəsə getsək, limana cəmisi on beş dəqiqəlik yoldur. Mən sizi ötürərəm. Faytonçunu isə buraxın. Sizi kim gətirib? Vasili?

– Bax bunu bilmirəm, – Kuzmin gülümsədi.

– Yox, Timofey gətirib, – Marfa qapıdan xəbər verdi. Onun samovar lüləsi ilə necə əlləşdiyinin səsi gəlirdi. – Heç olmasa, çay için. Yoxsa olmadı ki, yağışdan gəlib təzədən yağmurla gedəsiniz…

Kuzminin razılaşmaqdan başqa çarəsi qalmadı. Doqqaza çıxıb faytonçunun pulunu verdi. Faytonçu dərhal getmədi, xeyli atın yan-yörəsinə keçib cilovunu düzəltdi. Kuzmin geri qayıdanda artıq süfrə açılmışdı. Qırağı qızılı haşiyəli qədimi, göy fincanlar düzülmüş, isti süd dolu kuzə, bal, bir də üstündən içilmiş şərab şüşəsi qoyulmuşdu. Marfa samovarı da gətirdi. Olqa Andreyevna kasıbyana süfrə üçün üzrxahlıq etdi. Dedi ki, Moskvaya geri qayıtmağa hazırlaşır, hələlik isə Navoloki şəhər kitabxanasında işləyir.

Kuzmin ha gözlədi ki, qadın əri haqqında bir söz soruşar, amma o heç bir söz soruşmadı. Kuzmin bu vəziyyətdən daha da karıxıb qalmışdı. O hələ hospitalda ikən anlamışdı ki, Başilovun arvadı ilə arası sərindir. İndi də qadının məktubu oxumadan royalın üstünə qoyması mayorun zənnini təsdiqləmişdi. Ona elə gəlirdi ki, Başilovun qarşısında borcunu yerinə yetirə bilməyib və buna görə özünü günahkar sayırdı.

“Yəqin ki, məktubu sonra oxuyacaq”, – deyə fikirləşirdi. Amma bir şey aydın idi: Başilovun belə böyük əhəmiyyət verdiyi bu məktub və Kuzminin onu gecə vaxtı yad evə gətirməsi artıq gərəksiz və anlamsız idi. Nəticə etibarilə Kuzmin Başilova kömək edə bilməmişdi. Sadəcə, özünü çətin vəziyyətdə qoymuşdu.

Olqa Andreyevna sanki onun nə düşündüyünü təxmin edib dedi:

– Siz əsəbiləşməyin. Poçt, teleqraf mövcud olduğu bir zamanda bilmirəm o niyə sizi çətinə salmaq fikrinə düşüb.

– Yox, nə çətinliyi olacaq ki! – Kuzmin tələsik cavab verdi və bir az susub əlavə etdi: – Əksinə, bu çox yaxşıdır.

– Nəyi yaxşıdır?

Kuzmin qızardı.

– Nəyi yaxşıdır ki? – qadın bu dəfə ucadan təkrarən soruşub gözünü mayora zillədi. O elə baxırdı ki, sanki Kuzminin nə düşündüyünü təxmin etmək istəyirdi. Azacıq qabağa əyilib ciddi şəkildə cavab gözləyirdi. Amma Kuzmin susurdu.

– Deyin də, bunun nəyi yaxşıdır? – o, yenidən soruşdu.

– Necə izah edim… – Kuzmin fikirləşə-fikirləşə cavab verdi. – Bu, xüsusi söhbətdir. Xoşladığımız nə varsa, nadir hallarda başımıza gəlir. Bilmirəm başqalarında necədir, mən özümə görə deyirəm. Həyatda yaxşı nə varsa, həmişə məndən yan ötüb. Başa düşürsünüz?

– O qədər də yox, – Olqa Andreyevna cavab verib üz-gözünü turşutdu.

– Necə başa salım… – özünə qəzəblənib dedi. – Yəqin ki, sizinlə də belə olub. Məsələn, qatarın pəncərəsindən baxanda birdən tozağacı meşəsinin arasında tala görürsünüz. Payızın qızılı çalarının hörümçək toru kimi təbiəti necə bürüdüyünün, günəşin altında necə bərq vurduğunun şahidi olursunuz və siz istəyirsiniz ki, qatardan düşüb bu talada qalasınız. Amma qatar ötüb-keçir. Pəncərəyə sıxılıb geriyə – ağaclıqlara, çəmənliklərə, kəndarası yollara baxır, anlaşılmaz səda eşidirsiniz. Bu nəyin səsidir, bilmirsiniz. Bəlkə, meşənin, ya havanın səsidir?! Yaxud teleqraf xətləri cingildəyir? Bəlkə də, üstündən qatar keçəndən sonra dəmir relslərin çıxardığı uğultudur… Bu, bir anlıq baş verir, amma ömür boyu yaddaşından silinmir.

Kuzmin susdu. Olqa Andreyevna şərab dolu qədəhi onun qabağına qoydu.

– Mən ömrümdə, – Kuzmin qızara-qızara davam elədi. O, həmişə özü haqqında danışanda qızarardı, – həmişə bu cür, gözlənilməz, eyni zamanda sadə məqamlar arzusunda olmuşam. Bunlarla rastlaşanda özümü xoşbəxt sanmışam. Az da olsa, baş verib.

– İndi də belədir? – Olqa Andreyevna soruşdu.

– Bəli!

Qadın gözlərini yerə dikdi.

– Niyə? – soruşdu.

– Dəqiq bilmirəm. Amma belə hiss edirəm. Mən Visla yaxınlığında yaralanmışdım, hospitalda yatırdım. Hamı məktub alırdı, məndən başqa… Sadəcə, mənə məktub yazacaq yaxınlarım yox idi. Uzanıb hamı kimi müharibədən sonrakı gələcəyimi düşünürdüm. Əlbəttə ki, xoşbəxt və qeyri-adi gələcək xəyal edirdim. Sonra sağaldım, məni məzuniyyətə yollamaq qərarı verdilər. Gedəcəyim şəhəri təyin etdilər.

– Hansı şəhəri? – Olqa Andreyevna soruşdu.

Kuzmin şəhərin adını dedi. Qadın dinmədi.

– Gəmiyə oturdum, – Kuzmin davam elədi. – Sahilyanı kəndlər, limanlar bir-birini əvəzlədi. Yalqızlığımı dərk elədim. Allah xatirinə, gileyləndiyimi fikirləşməyin. Tənhalığın da yaxşı tərəfləri var. Sonra Navoloki gəldi. Qorxurdum ki, yatıb qalaram. Gecənin bir aləmində göyərtəyə çıxıb düşündüm: nə qəribədir ki, bu nəhəng, bütün Rusiyanı örtmüş qaranlıqda, yağmurlu səmanın altında minlərlə müxtəlif insan sakitcə yatır. Sonra faytonla bu yolu gələrkən kimlə qarşılaşacağımı özlüyümdə təxmin edirdim.

– Hər halda, indi özünüzü nəylə xoşbəxt sanırsınız? – qadın soruşdu.

– Belə… – Kuzmin birdən ayılıb özünə gəldi. – Ümumiyyətlə, hər şey yaxşıdır.

Bunu deyib susdu.

– Nə oldu? Danışın da!..

– Nə haqda? Onsuz da çox danışdım. Lazımsız sözlər dedim.

– Həş şey haqqında, – Olqa Andreyevna cavab verdi. Sanki mayorun son sözlərini eşitmədi. – Nədən istəyirsiniz, – əlavə etdi. – Düzü, bir az qəribədir.

O qalxıb pəncərəyə yaxınlaşdı, pərdəni yana çəkdi. Yağış hələ kəsməmişdi.

– Qəribə olan nədir? – Kuzmin soruşdu.

– Bu yağış! – Olqa Andreyevna ona tərəf çevrildi. – Bizim bu görüşümüz, gecə söhbətimiz… Məgər bu, qəribə deyil?

Kuzmin çaşqın halda susurdu. Bayırda, rütubətli qaranlıqda gəminin siqnal səsi eşidildi.

– Hə, belə… – sanki qadın rahat nəfəs alıb dedi. – Bu da gəminin siqnalı!

Kuzmin ayağa qalxdı. Olqa Andreyevna isə hələ də tərpənmirdi.

– Dayanın, – o, sakitcə dedi. – Gəlin yolqabağı bir az da oturaq. Lap qədimlərdəki kimi…

Kuzmin yenidən əyləşdi. Olqa Andreyevna da oturdu, fikirli idi, hətta üzünü yana tutmuşdu. Kuzmin onun hündür çiyinlərinə, boynunda toplanmış qalın hörüklərinə, təmiz, zərif boynuna nəzər salıb fikirləşdi ki, əgər Başilov olmasaydı, bu şəhərdən heç yana getməz, məzuniyyətinin sonuna qədər burda qalar və yanındakı bu mehriban və hazırda kədərli olan qadının varlığının həyəcanını yaşayardı.

Olqa Andreyevna qalxdı. Kiçik arakəsmədə Kuzmin ona plaşını geyməyə kömək etdi. Qadın başına yaylıq da bağladı. Evdən çıxıb qaranlıq küçəylə sakitcə gedirdilər.

– Bir azdan dan yeri qızaracaq, – Olqa Andreyevna dedi.

Çayın üzərində tünd-mavi səma göyərirdi. Kuzmin fikir verdi ki, qadın titrəyir.

– Sizə soyuqdur? – o narahat oldu. – Nahaq məni ötürməyə gəldiniz. Özüm yolu tapardım.

– Yox, nahaq yerə deyil… – qadın qısaca cavab verdi.

Yağış artıq kəsmişdi, amma evlərin damlarından damcılar tökülüb taxta səkiləri döyəcləyirdi. Küçənin sonunda şəhər bağı yerləşirdi. Darvazası açıq idi. Hasardan o yana keçən kimi sıx ağaclı, baxımsız xiyaban başlayırdı. Bağdan sübh rütubətinin, yaş torpağın qoxusu gəlirdi. Bu, köhnə, hündür cökə ağacları olan bağ idi. Cökələr artıq çiçəklərini tökdüyündən zəif ətir saçırdı. Yalnız bircə dəfə külək əsdi və elə uğuldadı ki, elə bil başları üzərində iri damlalı, güclü leysan töküb dərhal da kəsdi.

Bağın sonunda, çay tərəfdə yarğan vardı. Yarğanın arxasında, uzaqlarda isə sübhqabağı yağmurlu səma, aşağıda mayakın işığının tutqun zolağı, duman və yay yağışının kədəri sezilirdi.

– Burdan necə enəcəyik? – Kuzmin soruşdu.

– Bura gəlin!

Olqa Andreyevna cığırdan birbaşa yarğana tərəf döndü və aşağı, qaranlığa aparan taxta pilləkənə yaxınlaşdı.

– Əlinizi verin! – qadın dedi. – Pillələrin çoxu palçıqlıdır.

Kuzmin əlini verdi və onlar ehtiyatla aşağı düşməyə başladılar. Pillələrin arasında bitmiş otlar yağışdan islanmışdı. Sonuncu pillədə onlar dayandılar. Artıq liman, eləcə də gəminin yaşıl və qırmızı işıqları görünürdü. Gəminin buxarı guruldayırdı.

Kuzminin ürəyi sıxılırdı: ona yad və eyni zamanda bu qədər yaxın olan qadından indicə ayrılacaq, ona heç bir söz deməyəcəkdi… Hətta rastına çıxdığına və nəm əlcəkli balaca, möhkəm əlini ona uzatdığına, köhnə pilləkənlərlə ehtiyatla düşürtdüyünə görə təşəkkür də edə bilməyəcəkdi. Az əvvəl pilləkəni endikcə məhəccərə qarışmış yaş budaqlar mayorun üzünə dəyib cıza bilərdi, buna görə də qadın hər pillədə “Başınızı əyin” deyə ona xəbərdarlıq edirdi. Kuzmin də itaətlə onun dediyinə əməl edirdi.

– Burda vidalaşaq, – Olqa Andreyevna dedi. – Burdan o yana getməyəcəyəm.

Kuzmin ona nəzər saldı. Yaylığın altından ona təlaşlı, ciddi gözlər baxırdı. Doğrudanmı, indi, elə bu dəqiqə hər şey keçmişdə qalacaq və hər ikisinin həyatında üzücü bir xatirə kimi iz qoyacaqdı?!

Olqa Andreyevna Kuzminə əl uzatdı. Kuzmin onun əlini öpdü və o an ilk dəfə otaqda, yağışın səsi altında duyduğu həmin zərif ətir yenidən burnuna dəydi. Başını qaldıranda Olqa Andreyevna nəsə dedi, amma səsi elə zəif çıxdı ki, Kuzmin eşidə bilmədi. Ona elə gəldi ki, qadın yalnız bircə kəlmə: “Əbəs yerə”, – dedi. Bəlkə, başqa sözlər də demişdi, amma çay tərəfdən gəminin yağmurlu sübh çağından, yağış, duman demədən sərsəri həyatından gileylənən “qəzəbli” səsi eşidildiyinə görə heç nə anlaya bilməmişdi.

Kuzmin geriyə – sahilə baxmadan həsir və qatran iyi verən limandan keçərək qaçıb gəmiyə girdi. Dərhal da boş göyərtəyə qalxdı. Gəmi artıq yola düşməyə hazırlaşırdı, çarxlar yavaş-yavaş hərəkətə gəlirdi. Mayor gəminin arxasına keçib yarğana, taxta pilləkənə sarı boylandı: Olqa Andreyevna hələ də orda idi. Dan yeri təzəcə sökülmüşdü və qadını sezmək çətin idi. Kuzmin ona əl eləsə də, Olqa Andreyevna cavab vermədi.

Gəmi isə uzaqlara doğru üzməyə davam edir, qumlu sahillərə uzun, hündür dalğaları qovurdu. Sahilboyu bitmiş söyüdlüklər isə gəmi çarxlarının zərbələrinə tələsik uğultuyla cavab verirdi.

TELEQRAM

Oktyabr ayı həmişəkindən daha soyuq, daha yağışlı idi. Ensiz taxtalarla örtülmüş dam qapqara qaralmışdı. Bağçadakı saralmış otlar tamam yaprıxmışdı, çəpərin dibindəki balaca bir günəbaxan heç cür boy ata, çiçək aça, ləçəklərini tökə bilmirdi.

Çayın arxasından gələn buludlar tarlaların başı üstündə sürünür, havada uçuşan ağsöyüd xəzəllərinə qarışırdı. Buludlardan adamı bezdirən yağış səpələnirdi.

Yollar elə hala düşmüşdü ki, onların üstü ilə nə piyada, nə də araba ilə getmək olurdu. Hətta çobanlar da sürülərini daha çəmənliklərə aparmırdılar. Çoban tütəyi yazadək susmuşdu.

Katerina Petrovna üçün səhərlər yerindən qalxmaq və eyni şeyləri – yandırılmayan sobaların acı qoxusunu canında saxlamış otaqları, “Avropa carçısı” jurnalının⁸ tozlanmış nüsxəsini, masanın üstündəki saralmış fincanları, lap çoxdan təmizlənməyən samovarı və divardan asılmış portretləri – görmək çətin olurdu. Bəlkə də, otaqlar çox qaranlıq idi, üstəlik, Katerina Petrovnanın gözünə mirvari suyu gəlmişdi, bəlkə də, portretlər zaman keçdikcə qaralmışdı, onların üzərində nə təsvir olunduğunu ayırd etmək çətin idi. Katerina Petrovna, sadəcə, yadında saxlamışdı ki, biri onun atasının portretidir, balaca, qızılı çərçivəli isə Kramskoyun⁹ hədiyyəsi – onun “Naməlum qadın” əsərinin eskizi idi. Katerina Petrovna məşhur rəssam olmuş atasının vaxtilə tikdiyi evdə öz ömrünü başa vururdu. Atası ahıl yaşında Peterburqdan doğma kəndinə qayıdıb sakit həyat tərzi sürmüş və öz bağında təsərrüfatla məşğul olmuşdu. Görmə qabiliyyəti zəifləyən, gözləri tez-tez ağrıyan və əlləri əsən rəssam daha rəsm çəkə bilməmişdi.

Katerina Petrovnanın “memorial” adlandırdığı bu ev vilayət muzeyinin mühafizəsi altında idi. Lakin evin sonuncu sakini Katerina Petrovnanın, yəni özünün, ölümündən sonra bu evin aqibətinin necə olacağını bilmirdi. Kənddə isə – kənd Zaborye adlanırdı – rəsmlər, Peterburq həyatı, Katerina Petrovnanın atası ilə birlikdə Parisdə keçirdiyi o yay və Viktor Hüqonun dəfn mərasimini görməsi haqqında danışmaq üçün bir nəfər də yox idi.

Bu haqda hər gün gəlib quyudan su daşıyan, döşəməni süpürən, samovarı odun üstünə qoyan kolxoz pinəçisinin qızı Manyuşka ilə də danışmaq mümkün deyildi.

Katerina Petrovna Manyuşkanın zəhmətinin əvəzi olaraq ona büzüşmüş əlcəklər, dəvəquşu lələkləri, muncuqlarla bəzənmiş qara şlyapa hədiyyə edirdi.

– Bunlar mənim nəyimə lazımdır ki? – Manyuşka xırıltılı səslə soruşur və burnunu çəkirdi. – Mən köhnə-külə yığanam, bəyəm?

– Əzizim, sən sat onları, – Katerina Petrovna pıçıldayırdı. Artıq bir il idi ki, o, tamam əldən düşmüşdü və daha yüksək səslə danışa bilmirdi. – Sat onları.

– Tullantı sexinə təhvil verərəm, – Manyuşka qərara alaraq hədiyyələri götürür və çıxıb gedirdi.

Arabir yanğınsöndürmə məntəqəsinin keşikçisi – arıq, kürən Tixon gəlirdi. Katerina Petrovnanın atasının Peterburqdan gəlməsi, ev-eşik tikməsi onun hələ də yadında idi.

Tixon həmin vaxt balaca uşaq idi, amma rəssama bəslədiyi hörmət hissini ömürlük qoruyub saxlamışdı. O, rəssamın əsərlərinə baxıb dərin ah çəkərək deyirdi:

– Çox təbii alınıb!

Tixon çox vaxt qadına ürəyi ağrıdığı üçün iş görürdü: bağdakı qurumuş ağacları kəsir, onları mişarlayır və odun doğrayırdı. Hər dəfə də gedərkən qapının ağzında ayaq saxlayır və soruşurdu:

– Katerina Petrovna, Nastyadan xəbər varmı? Bir şey yazıb?

Beli bükülmüş, kiçilmiş Katerina Petrovna divanda oturub susur və narıncı rəngli dəri çantadakı hansısa kağızları gözdən keçirirdi. Tixon qapıda dayanıb xeyli gözünü döyür, burnunu silirdi.

– Yaxşı, – o heç bir cavab almayıb dillənirdi, – mən daha gedim, Katerina Petrovna.

– Get, Tişa, – Katerina Petrovna pıçıldayırdı. – Get, Allah köməyin olsun!

O, qapını ehtiyatla bağlayıb gedirdi, Katerina Petrovna isə sakitcə ağlamağa başlayırdı. Külək pəncərənin arxasında, çılpaq budaqların arasında əsib uğuldayır, son yarpaqları yerə tökürdü. Masanın üstündəki ağ neftlə işləyən gecə lampasının işığı titrəyirdi. Adama elə gəlirdi ki, o bu atılmış evdə yeganə canlı varlıqdır, bu zəif işıq olmasaydı, Katerina Petrovna səhərə necə çıxacağını heç bilməzdi də.

Gecələr yuxusuzluq kimi uzun və ağır olurdu. Səhər isə sanki tənbəllik edir, gec açılır və çirkli pəncərələrdən içəriyə könülsüz halda sızırdı. Arasına pambıq vurulmuş pəncərə çərçivəsinin üstündə isə hələ keçən ildən qalmış, əvvəllər sarı rəngdə olmuş, indi isə qaralmış yarpaqlar görünürdü.

Katerina Petrovnanın qızı və yeganə doğması olan Nastya uzaqda – Leninqradda yaşayırdı. O, buraya son dəfə üç il əvvəl gəlmişdi.

Katerina Petrovna bilirdi ki, Nastyanın onu düşünməyə vaxtı yoxdur. Onların – cavanların öz işləri, öz anlaşılmaz maraqları, öz xoşbəxtlikləri vardı. Ən yaxşısı mane olmamaq idi. Ona görə də Katerina Petrovna Nastyaya nadir hallarda yazırdı, ancaq köhnəlib yıpranmış divanın kənarında oturub qızı haqqında elə sakitcə düşünürdü ki, hətta otaqdakı səssizliyə aldanmış siçan sobanın arxasından çıxır, arxa ayaqları üstə dayanır və burnunu tərpədə-tərpədə uzun müddət otağın havasını iyləyirdi.

Nastyadan da məktub gəlmirdi, ancaq hər iki-üç aydan bir Vasili adlı gənc, şən poçt işçisi Katerina Petrovna üçün iki yüz rubl miqdarında pul köçürməsi gətirirdi. Katerina Petrovna kağıza imza qoyarkən o, qarının qolundan ehtiyatla tuturdu ki, birdən səhv yerə qol çəkməsin.

Vasili çıxıb gedirdi, Katerina Petrovna isə çaşqın halda əlindəki pulla oturub qalırdı. Sonra o, eynəyini taxır və köçürmə vərəqlərinin üstündəki bir neçə sözü oxuyurdu. Sözlər, elə həmişə olduğu kimi eyni idi: “İş o qədər çoxdur ki, nəinki oralara gəlib çıxmaq, hətta düz-əməlli bir məktub da yazmağa vaxt yoxdur”.

Katerina Petrovna kağız pulların otərəf-butərəfinə ehmalca baxırdı. O, qocalıqdan tamam unutmuşdu ki, bu pullar Nastyanın əlinə dəymiş məhz həmin əsginaslar deyildi, buna görə də ona elə gəlirdi ki, pullardan Nastyanın ətrinin qoxusu gəlir.

Bir dəfə oktyabrın sonlarında, gecə vaxtı kimsə bağın lap qurtaracağındakı, illər öncə mismarlanmış qapını durmadan döyəcləməyə başladı.

Katerina Petrovna təşviş içində bir xeyli müddət başını qalın yaylıqla bağlamaqla məşğul olub sonra köhnə paltosunu geyindi və bu ildə ilk dəfə eşiyə çıxdı. O, aramla, ətrafını yoxlaya-yoxlaya yeriyirdi. Soyuq havadan başı ağrımağa başladı. Unudulmuş ulduzlar gözlərini yerə dikmişdi. Xəzan yeriməyə mane olurdu.

Çəpərin qapısına çatdıqda Katerina Petrovna sakitcə soruşdu:

– Qapını döyən kimdir?

Ancaq çəpərin o tərəfindən cavab gəlmədi:

– Yəqin, qulağıma səs gəlib, – deyə Katerina Petrovna yenidən geriyə – evə sarı üz tutdu.

Onu boğulma tutdu, qoca bir ağacın yanında dayanıb soyuq, yaş budaqdan yapışdı və onu tanıdı: bu, ağcaqayın idi. O bu ağacı lap çoxdan – hələ üzügülər gənc qız ikən əkmişdi. İndi isə o, yarpaqları tökülmüş, soyuqdan büzüşmüş halda dayanmışdı və onun evsiz-eşiksiz, küləkli gecədən qurtulmaq üçün gedəcək yeri yox idi.

Katerina Petrovnanın ağaca ürəyi yandı, onun kələ-kötür gövdəsinə toxundu. Evə birtəhər gedib çıxdı və elə həmin gecə Nastyaya məktub yazdı:

“Əziz balam, mən bu qışa sağ çıxmayacağam. Heç olmasa, bircə günlük gəl. Qoy üzünə baxa, əllərini ovuclarımda tuta bilim. Qocalmışam artıq və o qədər zəifləmişəm ki, nəinki yerimək, hətta oturmaq və uzanmaq da mənə əziyyət verir. Ölüm mənim yolumu unudub. Bağ solub əldən gedir, daha əvvəlki deyil, heç mən onu görə də bilmirəm. Payız yaman sərt keçir. Elə ağırdır ki… Bütün həyat sanki bu bircə payız qədər uzun olmayıb”.

Manyuşa burnunu çəkə-çəkə məktubu poçt idarəsinə aparıb onu poçt qutusuna sala-sala uzun müddət qutunun içərisinə maraqla baxdı. Ancaq qutunun içərisində heç nə yox idi, olan yalnız dəmir boşluq idi.

Nastya Rəssamlar İttifaqında katibə işləyirdi. İş bitmək bilmirdi. Sərgilərin, müsabiqələrin təşkili – bunların hamısı gəlib onun əlindən keçirdi.

Katerina Petrovnanın məktubunu Nastya işdə ikən aldı. Onu oxumadan çantasında gizlətdi. Qərara almışdı ki, işdən sonra oxusun. Katerina Petrovnanın məktubları Nastyaya rahatlıq gətirirdi: yazırsa, demək, sağdır. Amma bununla belə, içində küt narahatlıq baş qaldırırdı, sanki anasının hər bir məktubu səssiz bir məzəmmət idi.

İşdən sonra Nastya gənc heykəltəraş Timofeyevin iş otağına gedib onun şəraitini yoxlamalı və bu haqda ittifaqın idarə heyətinə məlumat verməliydi. Timofeyev iş otağının soyuq olmasından, bir də sıxışdırıldığından, irəli getməsinə imkan verilmədiyindən şikayətçi idi.

Mərtəbələrdən birində Nastya balaca bir güzgü çıxarıb üzünü pudraladı və gülümsündü – indi o özünün xoşuna gəlirdi. Rəssamlar onu sarışın saçları və iri soyuq gözlərinə görə Solveyq¹⁰ adlandırırdılar.

Qapını balacaboy, qətiyyətli, hirsli bir adam olan Timofeyevin özü açdı. O, paltoda idi. Boğazını qalın şərflə dolamışdı, ayağındakı qadın uzunboğaz çəkmələri Nastyanın gözündən qaçmadı.

– Soyunmayın, – Timofeyev dilləndi. – Donarsınız. Buyurun içəri!

O, Nastyanı qaranlıq dəhlizlə aparıb bir neçə pilləni qalxdı və emalatxanasına açılan qapını yüngülcə itələdi.

Otaqdan tüstü qoxusu gəlirdi. Yerə qoyulmuş yaş gillə dolu çəlləyin yanında pilətə yanırdı. Dəzgahların üstündə nəm əsgilərlə örtülmüş heykəllər qoyulmuşdu. Enli pəncərənin arxasında qar əyri xətt cızaraq yağır, Nevanın üstünü duman kimi bürüyür, onun tünd sularında əriyib yoxa çıxırdı. Külək pəncərə çərçivələri arasında vıyıldayır və döşəməyə sərilmiş köhnə qəzetləri xışıldadırdı.

– Aman Tanrım, necə soyuqdur! – Nastya dedi və ona elə gəldi ki, divarlar boyunca səliqəsiz halda asılmış ağ mərmər barelyeflər iş otağını daha da buza döndərir.

– Özünüz görürsünüz də! – Timofeyev gilə bulaşmış kətili Nastya üçün irəli çəkərək dedi: – Başa düşmürəm, necə olub ki, mən bu dərədə gəbərməmişəm. Perşinin iş otağında isə isitmə sistemi elə isti vurur ki, elə bil Sahara səhrasındasan.

– Perşin xoşunuza gəlmir? – Nastya ehtiyatla soruşdu.

– Görməmişin biridir! – Timofeyev acıqla dedi. – Adi usta! Onun fiqurlarının çiyinləri palto asılqanıdır. “Kolxozçu qadın” heykəli önlüyünün ətəyini yığmış daş arvaddır. Fəhləsi elə bil neandertal insandır. Heykəllərini taxta bellə düzəldir. Ancaq hiyləgərdir, əzizim, yaman hiyləgərdir!

– Mənə Qoqolun heykəlini göstərin, – Nastya söhbəti dəyişmək üçün xahiş etdi.

– O yana keçin! – heykəltəraş qaşqabaqla dilləndi. – Ora yox! Bax o küncə. Hə!

O, fiqurlardan birinin üstündəki nəm əsgiləri götürdü, heykəli sınayıcı baxışlarla hərtərəfli gözdən keçirdi, sonra pilətənin yanına çömbəlib əllərini isidə-isidə dedi:

– Budur, Nikolay Vasilyeviç! Buyurun!

Nastyanın bütün vücudundan üşütmə keçdi. Onun ən gizlin tərəflərini belə bilən itiburun, beli bükük adam məsxərə dolu baxışlarını ona yönəltmişdi. Nastya sanki onun gicgahındakı nazik damarın necə döyündüyünü də görə bilirdi.

“Məktubunsa çantanda eləcə açılmamış vəziyyətdə qalıb ha! – sanki Qoqolun adamı dəlib keçən baxışları deyirdi. – Ay səni, ağılsız qız!”

– Necədir? – Timofeyev soruşdu – Ciddi əmidir, hə?

– Möhtəşəmdir! – Nastyanın səsi güclə çıxırdı. – Bu, həqiqətən də, möhtəşəmdir!

Timofeyev acı-acı güldü.

– Möhtəşəm, – deyə o təkrar etdi. – Hamı deyir: möhtəşəmdir. Perşin də, Matyaş da, müxtəlif komitələrdən gələn cürbəcür peşəkarlar da. Faydası nədir? Burada – möhtəşəmdir, mənim bir heykəltəraş olaraq taleyimin həll olunduğu o yerdə isə elə həmin Perşin bircə dəfə qeyri-müəyyən şəkildə qımıldandımı – hazırdır! Perşin qımıldandısa, demək, işin bitdi!.. Gecələri yatmırsan! – Timofeyev bağırdı və çəkmələrini tappıldada-tappıldada iş otağında var-gəl etdi. – Yaş gilin ucbatından əlimdə revmatizm var. Üç il Qoqol haqqında yazılmış hər sözü dayanmadan oxuyursan. Yuxuna donuzun üz-gözü girir!

Timofeyev masanın üstündən bir yığın kitabı qaldırıb onları havada silkələdi və zərblə geri çırpdı. Masanın üstündən gipsin tozu qalxdı.

– Bunların hamısı Qoqol haqqındadır! – o dedi və birdən-birə sakitləşdi. – Nədir? Deyəsən, qorxutdum axı sizi. Bağışlayın, əzizim, ancaq, vallah, mən dalaşmağa da hazıram.

– Nə olar ki! Birlikdə dalaşarıq, – Nastya dedi və ayağa qalxdı.

Timofeyev onun əlini bərk sıxdı və Nastya oranı bu istedadlı şəxsi naməlumluğun pəncəsindən qoparmaq haqqında qəti fikirlə tərk etdi.

Nastya Rəssamlar İttifaqına qayıtdı, sədrin yanına keçdi və onunla xeyli danışaraq özündən çıxa-çıxa sübut etdi ki, Timofeyevin işlərinin sərgisini vaxt itirmədən təşkil etmək lazımdır. Sədr masasını qələmlə taqqıldadıb bir xeyli götür-qoy etdikdən sonra, nəhayət, razılığını verdi.

Nastya tavanı qızılı rəngə boyanmış, Moykada¹¹ yerləşən yaşadığı qədim evə qayıtdı və yalnız orada Katerina Petrovnanın məktubunu oxudu.

– Hara gedim axı indi?! – deyib yerindən qalxdı. – Bu qədər işin içində buradan çıxmaqmı olar?!

O, içi dolub-daşan vaqonlar, sonra oradan enib ensiz dəmiryol xətti ilə hərəkət edən qatara minmək, silkələnən araba, qurumuş bağ-bağça, anasının qaçılmaz göz yaşları, kənd həyatının ağır keçən, maraqsız günləri barədə düşündü və məktubu yazı masasının gözünə qoydu.

Düz iki həftə boyunca Nastya Timofeyevin sərgisinin təşkili ilə məşğul oldu.

Bu müddət ərzində o, bir neçə dəfə tərs heykəltəraşla küsüb-barışmışdı. Timofeyev öz işlərini sərgiyə elə göndərirdi ki, elə bil onları məhv olmağa məruz qoyurdu.

– Heç bir şey alınmayacaq, əzizim, – o, Nastyaya bu sözləri elə bədxahlıqla deyirdi ki, sanki Nastya onun deyil, öz sərgisini təşkil edirdi. – Vaxtımı boşuna sərf edirəm, düz sözümdür.

Nastya əvvəl ümidlərini itirir və inciyirdi, amma sonra başa düşdü ki, bütün bu nazlanmalar qəlb qırıqlığından irəli gəlir və əslində, Timofeyev ürəyinin dərinliyində bu sərgiyə çox sevinir.

Sərgi axşamçağı açıldı. Timofeyev əsəbiləşir və heykəllərə elektrik işığı altında baxmağın mümkün olmadığını deyirdi.

– Ölü işıq! – o deyinirdi. – Öldürücü mənasızlıq! Hətta kerosinlə işləyən fənərin işığı da bundan daha yaxşıdır.

– Axı sizə necə işıq lazımdır, ay hər şeydən narazı insan?! – Nastya özündən çıxdı.

– Şamlar lazımdır! Şamlar! – Timofeyev əzab içində çığırdı. – Axı Qoqolu elektrik lampasının altına necə qoymaq olar?! Absurddur!

Açılışda heykəltəraşlar, rəssamlar vardı. Bu işlərdən xəbərsiz biri heykəltəraşların söhbətlərini eşitdikdə, ola bilsin, onların Timofeyevin işlərini tənqid, yoxsa tərif etdiyini anlamazdı. Ancaq Timofeyev yaxşı başa düşürdü ki, sərgi uğurlu alınıb.

Saçı ağarmış, özündən tez çıxan bir rəssam Nastyaya yaxınlaşdı və onun əlini yoldaşcasına şappıldatdı:

– Sizə minnətdaram. Eşitmişəm ki, Timofeyevi gün işığına çıxaran sizsiniz. Əla iş görmüsünüz. Yoxsa bizdə, bilirsinizmi, rəssama diqqət, qayğı haqqında danışan çox olsa da, söhbət gəlib işin üstünə çıxanda heç nə ifadə etməyən, bomboş gözlərlə qarşılaşırsan. Sizə bir daha təşəkkür edirəm!

Müzakirələr başlandı. Hər kəs çox danışır, tərifləyir, özündən çıxır və qocaman rəssam tərəfindən deyilmiş – layiq olmadığı halda unudulmuş gənc heykəltəraşa diqqətin göstərilməsi fikri bütün nitqlərdə təkrarlanırdı.

Timofeyev qaşqabağını sallayıb oturmuş, gözlərini parketə dikmişdi, amma yenə də çıxış edənlərə arabir gözünün ucu ilə baxır və heç cür qərar verə bilmirdi ki, onlara artıq inansın, ya yox.