Loe raamatut: «İsahəq, Musahəq»
Müqəddiməvari bir şey
Həyatımı və mübaliğəsiz demək olar ki, bütün varlığımı kökündən dəyişdirən hadisələr burulğanı Qara Canbalayevin ilk baxışda çox adi görünən sualı ilə başlanmışdı: "Sənin ana dilini əlindən alanmı var ki… Anadil qoymusan təxəllüsünü? Necə yəni Anadil?! İzah elə".
Adi, əmma eyni zamanda təkidli izah tələb edən sualın cavabında təxminən yarım saat danışandan sonra kişinin marağının tələbatını ödədiyimi düşündüyüm halda, həmin gündən, yəni 1957-ci il sentyabrın birindən etibarən, yuxarıda dediyim kimi, elə hadisələr burulğanına düşdüm ki, bu burulğandan qurtarmağa – xilas olmağa heç bir ümidim yox idi. İndi, aradan xeyli keçəndən sonra, qələm əlimdə, stolumun arxasında oturub fikirləşirəm: xilas ola bilməmişəmmi? Beynimdəki bu qaynar qazanın səbəbi nədir? Müxtəlif dövlət təşkilatlarında, müxtəlif evlərdə sorğu-suallardan, çəkçevirdən niyə qaçıram? Yazdığım əsərin, özümün taleyim necə olacaq? Səbəb nədir ki, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası adlanan bu ölkədə "Sovet yazıçıları" adlanan əliqələm- lilərin arasında beş-on nəfərdən başqa heç kəsin tanımadığı, hələ bir hekayəsi də çap olunmamış bu bədbəxt gənc yazıçının ətrafında, Canbalayevin ifadəsi ilə desəm, “ajiotaj başlanmışdı? Səbəb nədir ki, bəlkə də əvvəlinci və axırıncı olan bu əsərdə Qara adı, Canbalayev familiyası ilə oxucuya təqdim etdiyim dəhşət mücəssəməsindən başlamış, özüm də daxil olmaqla, burulğanda burulanların hamı-sının adını, familiyasını dəyişdirib, həqiqətdə sənədli olan əsərdə, hətta hadisələri də mümkün qədər də-yişdirmək istəyirəm? Belə bir qorxaqlıqdan, aciz-likdənsə, bəri başdan qələmi atmaq daha yaxşı de-yilmi?.. Mənə elə gəlir ki, qaynar qazanda qayna-yan saysız-hesabsız sualları burdaca kəsib, hər şeydən əvvəl, Canbalayevin hədsiz marağına və mənim burulğana düşməyimə səbəb olan təxəl-lüsün harda, nə vaxt, necə yaranmasının tarixcəsini danışmasam, həyatımı və bütün varlığımı dəyişdirən hadisələrdən birini də lazımı dərəcədə yerli-yataqlı danışmaq olmaz.
"Anadil" təxəllüsü sovet yazıçıları adlanan əliqələmlilərin mühitindən çox-çox uzaq bir aləmlə, mənim "Nailə" əvəzinə "Nalə" çağırdığım bir qızın əsl mənada dünya dolusu dünyası ilə bağlıdır.
1. Anadil Sirri
O vaxt mənim vur-tut yeddi yaşım vardı.
Müharibənin başlanmasından cəmi dörd ay keçsə də, artan vergilər, "tank pulları", ən əsası da kişilərin səfərbərliyə alınması camaatın əksəriyyətini, o cümlədən bizi də kasıblatmışdı. Hər axşam anamla həyətdə, çardağın altında oturub, yovşandan süpürgə bağlayardıq ki, süpürgələri satıb ələ gələn qəpik-quruşa çörək alaq.
Bir axşam darvazada, bomboz bozarmış əsgər paltarında, uzun, qapqara bir kişi ilə on iki-on üç yaşlarında arıq bir qız uşağı göründü.
Anam əlini gözlərinin üstünə qoyub, diqqətlə baxıb, birdən dik atılıb gələnlərin qabağına yüyürdü.
Kişiyə əl verib, əyilib əlindən öpdü.
– Qədəmlərinə qurban olum, Seyid! – dedi.
Qızın isə yanaqlarından, alnından öpdü. Bəriyə, mənim yanıma gəlmədən, elə orda – darvazanın qabağında nə barədəsə uzun-uzadı söhbət elədilər.
Sonra gəlib çardağın altında oturdular; kişi ocaq yerinin yanına atılmış sacayağının üstünə çöküb məni qucaqladı, qız isə onun ayaqlarının böy-ründə, palazın qulağında bardaş qurdu.
Anamın sifəti tutulmuşdu. Ocaq yerinin qırağında qonaqların əlinə qara aftafadan su tökdü, tələsə-tələsə süfrə açıb, iki nimçə qatıq və çörək gətirdi. Bugünkü kimi yadımdadır; anam çörəyi qıyma-qıyma doğradıqca, kişinin hulqumu tez-tez qalxıb-enirdi. İri, qırxıq başının ortasında yastılanmış əzik-üzük pilotkasını qaldırıb, islaq yaylığını təpəsinə, boyun-boğazına sürtürdü. Qız tez-tez qatığa, çörəyə baxıb, qızarıb-pörtüb, qarayanıq əllərini dizlərinin üstünə sıxıb eynilə atası kimi udqunurdu. Atası olduğunu indi deyirəm. O vaxt isə ancaq hiss edirdim ki, atasıdır. Sifətlərinin uzunluğu ilə gözlərinin göyüklüyü bir-birinin eyni idi. Baxdım ki, qızın ayaqqabısının birinin burnu deşilib, baş barmağı görünür. Hardansa, uzaq yoldan gəlmişdilər, həm bərk yorulmuş, həm də acıb təntimişdilər.
Sacayağının üstündən qalxıb süfrənin qırağında qızı ilə üz-üzə bardaş quranda, kişi, anamın doğradığı çörək dilimlərini dalbadal götürüb, ovcunda ovub nimçəyə doldurdu.
Doğrama qatı oldu, kişi, hətta nimçənin içində qaşığı hərləyə bilmədi.
Anam mənə göz-qaş eləyib, çardağın dalına çağırıb pıçıldadı ki:
– Qonaq çörək yeyəndə ağzına baxmazlar.
Atam müharibəyə gedəndən hamı məni “evin kişisi adlandırsa da, görünür, bu adı doğrultmağıma hələ çox vardı: anamın sözünü başa düşməyib, lap ucadan soruşdum ki:
– Dilənçidilərmi?
Və sol qulağımın üstündə gupbuldayan şillədən özümü itirdim.
Kişinin duruxub, qaşığı doğramaya sancıb kənara itələdiyini görəndə anam dümağ ağardı.
Qızın da eynilə atası kimi, qaşığı doğramaya sancıb, əlinin çəkdiyini görəndə isə, anam uğuldayan qulağımın üstünə bir şillə də çəkdi.
– Kişi sənin əmindi. Seyid Əli əmin! Qızı da sənin əmin qızıdı, bacındı! Dağdan gəliblər.
Uşaqlıqda mən ağlağandım. Əmma orda gözümdən bir damla da salmadım; heyrətlə anamın ağarıb birdən-birə islanmış sifətinə baxa-baxa qaldım.
Anam isə, yalnız indi başa düşürəm ki, görünür, mənim baxışıma dözə bilməyib, üzünü döndərib çardağın altına qayıtdı. Orda qızın saçlarını sığalladı, yanaqlarından öpdü, nimçəni yenidən kişinin qabağına qoydu.
Bu dəfə kişi doğramanı çox könülsüz yedi, qız isə yenə əllərini dizlərinin üstünə qoyub yerə baxdı.
Orda – çardağın altında çox şey oldu, bunların üstündən keçirəm.
“Çox şey deyəndə, məsələn, kişi məni bir də qucaqlayıb qəribə sözlər dedi:
– Uzaqda, İrəvan deyilən yerdən bəridə, dağda bir kənd var. Adını yadında saxlayammazsan. Ağbizən deyirik. Ağlar da deyirik. Ordan gəlmişik biz. O kənddə anadan olubsan. Ağlar kəndində. Bir az da böyü, özün biləcəksən hər şeyi. Yorğun olmasaydım, çoxlu-çoxlu danışardım sənə Ağlar kəndindən. Uzun-uzun qayalar var orda. Üzünü tutursan qayalara, deyirsən: "Mən Rəşidəm", qayalar da deyir: "Mən Rəşidəm". Dərədə çay var. Çayda çoxlu yekə-yekə daşlar var. Əlini salırsan daşın altına, balıq tutursan. Qızıl balıq!.. Yüz kilometr pay-piyada yol gəlmişik, Rəşid balam. Çox acmışdıq, yedik, doyduq. İndi yatmasaq, bax elə burdaca yuxu tutar bizi, ocağa yıxılarıq. Hə, bə nə! Yuxun gələndə, sən də həmişə ocaqdan aralı dur…
“Çox şey" deyəndə, məsələn, qız qoftasının qoynundan bir dəstə sarı çiçək çıxartdı.
– Sənə gətirmişəm. Boxça çiçəyidi, – dedi. – Saxlasan, lap sən qoca kişi olanda da görərsən xarab olmur boxça çiçəyi. Al.
O bir dəstə sarı-qızılı çiçək dəstəsi hal-hazırda bir qəbrin içindədir; yeri gələndə deyərəm kimin qəbrinin içindədir. Yəqin ki, orda da “xarab olmur. Nə isə, belə şeylərin yeri deyil hələ.
Anam evimizin o biri gözündə, atamın taxtında kişiyə, mənim çarpayımda isə qıza yer saldı. Bu az imiş kimi, hətta mənim yorğanımı aparıb qızın üstünə örtdü.
Bütün bunlar – qohumlarımızın gəlişi də, anamın birdən-birə belə dəyişib sərtləşməsi də mənim üçün tamam anlaşılmazdı. Əmma azacıq sonra daha müəmmalı, daha sirli bir hadisənin şahidi oldum.
Seyid Əli əmi qızını öz əli ilə çarpayıya uzadıb üstünü örtəndən sonra, bayaq dediyinin əksinə, yatmaq əvəzinə qayıdıb çardağın altında, yenə sacayağının üstündə oturdu.
Məni soyundurub yerə salandan sonra anam da oraya – çardağın altına qayıtdı. Orda gecə yarıdan keçənə qədər oturdular.
Nə danışırdılar? Nə üçün elə xəlvətdə danışırdılar? Ürəyimi narahat döyündürən bu sualların cavabını o gecə söhbətindən çox-çox sonralar bildim. O gecə isə bildiyim yalnız bu oldu ki, anamla əmimin söhbəti nə isə heç xoşagələn deyildi. Mən ayağımın altına stul qoyub pəncərə-dən onları pusurdum. Seyid Əli əmi hərdən ah çəkə-çəkə, aram-aram nə deyirdisə, anam hər iki əli ilə saçlarını xışmalayıb sızıldaya-sızıldaya yırğalanırdı. Bu vaxt Seyid Əli əmi sacayağının üstündən dikəlib, anamın biləklərindən tutub, əllərini saçlarından qoparırdı, yenə nə isə danış-mağa, başını bulayıb ah-uf eləməyə başlayırdı.
Mən vahimə içində donub qalmışdım.
Gecə yarıdan keçəndə Seyid Əli əmi "saldat sapoqları"nı sürüyə-sürüyə, ağır-ağır gəlib o biri otağa keçdi. Nədənsə, burda o, mənə donqarlanmış kimi, çox dərdli, həm də (indi fikirləşirəm ki) doğmalaşmış kimi, həqiqətən əmim-atamın qardaşı kimi görünürdü.
Daha səbr edə bilməyib evdən çıxmışdım. Soyuq gecədə büzüşüb eyvanda, məhəccərin dalında gizlənmişdim. Bilirdim ki, səsimi çıxarsam anam dərhal götürüb yorğan-döşəyə basacaq.
Çardağın altında ocağımız çat-çat yanırdı. Anam sac asmışdı. Alovun dilləri sacın qırağından uzanıb qarmaq kimi qatlandıqca, anamın yanaqlarında yaş parıldayırdı. Əvvəllər anam gecələr sac asıb yuxa yayanda məni həmişə yanında otur-dardı, ya da elə ordaca yorğanın arasına bükər, "sən yat, anan da sənə fətir bişirsin", – de-yərdi. Anamın urvadan-undan ağarmış iri əllərinə, sacın üstünə salınan kimi buğlanmağa başlayan, ordan-burdan üfürülüb qabaran fətirə, gecənin qaranlığında gah sacın altına çəkilən, gah da yanlardan baş vurub titrəyən qırmızı alova tamaşa edə-edə, uzaqda, meşədə öz quş dillərində bir-birini çağıran Anadil quşlarının "qub-qub", “qub-qub səslərinə qulaq asa-asa nə vaxt yuxuya getdiyimi bilmədim.
Bəzən evimizin həndəvərindəki əkinlər suvarılanda, çardağın altına, ocağın işığına min cür bədheybət cücü uçub gələrdi. Belə vaxtlarda əlimə süpürgə götürüb anamın oturduğu palazın altına doluşmağa çalışan eybəcər danadişləri qırmağa başlardım. Anam mənim canfəşanlığıma baxa-baxa gülərdi: "Vur! Vur! Başına dolanım! Qır bu faşist köpəkuşağını!" Danadişilər az-az uçan vaxtlarda o məni dizinin dibində oturdardı, isti fətiri dürməkləyib təkidlə axırıncı loxmayacan yedirərdi. Mən ağzımı açanda anam da açardı, mən loxmanı udanda anam da udqunardı, elə bil o da mənlə bərabər yeyərdi.
Bir gözü sacda, bir gözü məndə olardı: "Mənim həyanım! Evimin yanan çırağı, – deyərdi. İndi isə oğlunu yaddan çıxartmışdı".
Yalxı köynəkdə, məhəccərin dalında soyuqdan büzüşmüşdüm, titrəyirdim, anam isə orda ağlayırdı. Bu qədər ağladığını heç vaxt görməmişdim. Uzun dəmir şişlə qara sacın üstünü cıza-cıza fətiri çevirdikcə, şalının ucu ilə tez-tez gözlərini silirdi. Böyründə, saçaqlı süfrənin üstündə artıq bir qarış qalınlığında fətir vardı. Bu qədər fətiri neynirdi?
Arada yuxu basdı məni. Sonra, nədənsə, oyanıb, anamı yenə orda – ocağın qırağında gördüm.
Seyid Əli əmi içəridə, palaz üstə uzanıb o yanbu yana çevrikirdi, "Of, ay fələk! Of, ay fələk! " – deyirdi. Qızı isə mənim çarpayımda, mənim yorğanımın altında idi. Gah ona baxdım, gah atasına. Köksümü ötürdüm. Bu adamlar öz gəlişləri ilə bizim rahatlığımızı niyə pozmuşdular. Niyə elə uzaq kənddən gəlmişdilər? Mən niyə orda – o "uzunuzun qayaları olan" kənddə anadan olmuşdum? Anamdan küsmüş olsam da, yanına getmək, suallarıma cavab almaq istəyirdim. Əmma necə oldusa, bir vaxt gözümü açıb özümü yenə yorğan-döşəkdə gördüm. Deyəsən, səhər açılırdı. Otağımız hələ alaqaranlıqdı. Gözümü dolandırıb anamı axtardım.
Kandarda uzun bir adam dayanmışdı. Seyid Əli əmi idi. Çiynində yekə çanta vardı. Anam onun yanında durub hələ də ağlayırdı.
– Arxayın get, Seyid! Balanı öz balam kimi, ağzımda dilim kimi saxlayacam. Bu gündən Nailə Rəşidin əmisi qızı deyil, doğma bacısıdı. – Belə dedi.
Seyid Əli əmi də ağlamsındı. Dedi:
– Bizim nəsildə hamı etibarlıdı. Qardaşım arvadı yox, sən də doğma bacımsan. Hamılıqla Allah əmanəti olun!
Anam mis dolçamızı su daşının üstündən götürüb dalınca çıxdı. Bir azdan eşikdə su şırıltısı eşidildi.
Anam asta-asta, yorğun-yorğun qayıdıb dolçanı su daşının üstünə qoydu, "doğma bacım” Nailənin yatdığı çarpayıya baxdı və bu vaxt mən yeni bir heyrətli hadisənin şahidi oldum.
Nailə çarpayıdan hop qalxıb tövşüməyə başladı.
Əynində gödəcik boz çit don vardı. Çöp kimi quru qıçları, bomboz dizləri görünürdü.
Yalın ayaqlarını səssizcə ata-ata yaxınlaşıb anamın üzünə baxdı. Lap çoxdan tanıdığı bir adamla danışan kimi, anamın adını tutub soruşdu:
– Səriyyə bibi, dədəm getdi?
Anam qızı qucaqladı.
– Getdi, başına dolanım, – dedi. – Allah qoysa, sağ-salamat qayıdıb gələcək.
Nailə elə hey anamın üzünə baxırdı.
– Bəs mənə deyirdi gedəndə səni oyadacam?
Anam onu bir də qucaqladı.
– Səni yuxudan eləmək istəmədi, qıymadı, başına dolanım, ağıllı balam! – dedi. – Gəl qardaşıyın yanında uzan, qurbanın olum!..
Anam elə yalvarırdı ona, dönə-dönə o üzündən, bu üzündən öpürdü.
– İnşallah, sağ-salamat qayıdacaq! İnşallah! – deyirdi.
Nailə daha dillənmədi. Atası gedəndən sonra bu evdə o, nəinki ağlamadı, heç köyrəlmədi də. Nəfəsi ilə mənim çiynimi isidə-isidə yuxuya getdi. Eşikdən hələ də Anadil səsi gəlirdi: qub-qub…
Burda mən Anadil quşunun sirrini açmalıyam. O sirri mənə həmin bu Nailə adında, mənim pəltək dilimdə “Naləyə çevrilən, əslində də Nalə əmim qızı – bacım danışıb. O sirri on-on beş kəlmə ilə də demək olar, bir kitab qədər də. Bir şərtlə ki, gərək əvvəlcə Nailənin – Nalənin özünü tanıyasan. “Uzun-uzun qayaları olan “Ağlar kəndini, ordan bizim bu kəndə – Qonaqlıya, bütün Azərbaycana, o cümlədən Bakıya yayılan “Ağlar adlananları tanıyasan. Buna görə də birbaşa o sirri açmaq əvəzinə Nailə barədə danışıram.
Məndən beş yaş böyük idi. Demək olar ki, mən kimi uşaqdı, əmma uzaq səfərə gedən atasının dalınca ağlamırdı. O vaxt mən, öz uşaq ağlımla, bunun necə qeyri-adi olduğunu dərk edə bilməsəm də,sonralar, yaşa dolduqca tez-tez xatırlayırdım və həmişə də heyrət edirdim. Doğrudur, mən artıq onun hələ lap körpəlikdən başının bəlalı olduğunu, gözünü açıb dünyaya baxan gündən mə-şəqqətlər gördüyünü bilirdim. Məsələn, bilirdim ki, vaxtı ilə Təbrizdə, Ağ Seyid adı ilə məşhur olan adam, şahın qəzəbinə keçib, qaçıb Arazın o tayından bu tayına adlayarkən güllə yağmuruna düşmüşdü və o beş yaşlı Nalə atasının qolları üs-tündə anasının necə can verdiyini görmüşdü: yad qəbiristanda ucqar bir qəbirin yanında atası ilə ya-naşı dayanıb anasının gözünə torpaq tökmüşdü. Mən artıq bilirdim ki, bu tayda, həmin danışan qa-yaları olan Ağlar kəndinin məktəbində “tədris proqramından kənar, “qadağalı elm barədə dərs dediyinə görə Ağ Seyid – Seyid Əli əmi ordan da qaçıb qızı ilə birlikdə bizim Qonaqlıya gələndən sonra Nalə göz-lənilmədən onların daxmasında peyda olan Bikə adlı zalım bir arvadın tapdağına düşmüşdü. Sonralar mənə Nalə özü danışırdı ki, o vaxtlar, yəni otuz doqquz-qırxıncı illərdə atası mə-nim atam Ələkbərin direktor olduğu məktəbdə atamla müəllimlərimizə “qadağalı elm öyrətdiyinə görə, tez-tez “hökumətdən qaçıb haralardasa gizlənəndə, o zaman Bikə arvad Naləni “özü ağırlığında səhəngnən su daşımağa, balta götürüb odun yarmağa, paltar yumağa məcbur edirmiş. Qırx birinci ildə Əli əmi mənim atamla birgə cəbhəyə gedəndən sonra Bikə arvad daxmadakı var-yoxu götürüb dağlara qayıdıbmış. Orda Nalə dərələrdən şələ-şələ asırğal çöpü, qucaq-qucaq əvəlik yığıb, bizim tərəflərə köçüb yaylağa gedən fermalarda – binələrdə satarmış. Bəzən Nalə binələrdən əliboş qayıdanda Bikə arvad yazıq qızcığazın paltarını çirmələyib boynunun ardında burub, açıq dalına gicirtkən döyərmiş… Cəbhədə yaralanandan sonra bir aylıq "otpusk" dan qayıdan Seyid Əli əmi on iki yaşlı qızını belə bir həyatdan qurtarıb, öz etibarlı qardaşı – cəbhə yoldaşının evinə gətirmişdi. Bütün bunlara bələd olan adam, öz yeganə əzizini yenə müharibəyə yola salandan sonra Nalənin ağlamadığına, “Səriyyə xala, dədəm getdimi? – deməklə kifayətlənməsinə bəlkə də heç təəccüb etməzdi. Bu kədərli əhvalatı indi yuxu kimi nəql edən adam, o vaxtkı yeddi yaşlı Rəşid isə heyrətlənməyə bilmir.
O vaxt mən təkcə Nalənin yox, anamın nələr çəkdiyini də qanmırdım.
Seyid Əli əmi gedəndən sonra anam Nalə ilə mənim aramda uzanmışdı. Yorğanı başına bürümüşdü, üzünü görmürdüm. Əmma necə çətin nəfəs aldığını eşidirdim. Nalə başını qaldırıb, daha da böyümüş gözlərlə gah mənə, gah da anama baxırdı. Deyəsən, bərk qorxmuşdu.
Mən isə anamın belə çətin nəfəs aldığını birinci dəfə görmürdüm.
İlk dəfə o, atam gedən günü bu hala düşmüşdü. Mən onda qışqırıb şivən qoparmışdım, səsimə qonum-qonşu tökülüb gəlmişdi, arvadlar anamın üzünə su çiləmişdilər, əllərini ovuşdurmuşdular. İkinci dəfə belə bir hadisə kolxoz idarəsinin qabağında olmuşdu. Orda, həyətin lap ortasında qırmızı örtüklü stol qoymuşdular. Qonaqlının bütün camaatı yığışmışdı. Qocalarla uşaqlar qıraqda cərgələnib dururdular. Qızlar, gəlinlər, qarılar bir-bir stola yaxınlaşıb, qırmızı örtüyün üstünə qalaq-qalaq corab, əlcək, isti köynək, qulaqlı papaq, yaylıq qoyurdular. Orda, stolun yanında növbə ilə hamı danışırdı. Əlbəttə, mən bu danışıqlardan çox az şey başa düşürdüm. Qandığım ancaq bu idi ki, kəndimizdən müharibəyə gedənlərin ana-bacıları, arvadları, nişanlıları faşistlərə qarğayırdılar.
Lap axırda anam toxuduğu yun köynəyi qoynundan çıxardıb, mənim biləyimdən tutub ortalığa yeridi. Əli stola çatmamış birdən dayandı və biləyimi əlindən buraxmadan yerə çökdü. Yenə də üzünə su çilədilər, əllərini, ayaqlarını ovuşdurdular.
