Loe raamatut: «Şəppəli»
Şəppəli
Sovxozun direktorundan, baş mühasib Mursaquludan tutmuş fəhlələrə, çobanlara qədər, hamı bilirdi ki, Şəppəliyə işin düşübsə və işin tez düzəlməyini istəyirsənsə, gərək “səlamməlik”dən də əvvəl doktor Məmməni xəbər alasan, oturub heç olmasa bir-iki dəqiqə Məmmə haqqında yeniliklərə qulaq asasan; məsələn, onun, yəni Məmmənin anası Pəricahanı Bakıya aparmaq, orda anasına yaxşı şərait yaratmaq üçün təzə mənzil tədarükündə olduğuna, professor qızı Zemfiranın öz qayınanasına, yəni Pəricahan arvada şal parçadan paltarlıq göndərdiyinə və sair bu kimi söhbətlərə qulaq asasan və həm də bunların sənə xoş gəldiyini bildirəsən; başqa cür olsa, Şəppəli ilə dil tapa bilməyəcəksən.
Hər kəsin ki Bakıda “kəndçi balnisəsi”nə işi düşürdü, birbaşa Şəppəlinin yanına gedirdi, doktor Məmmənin kefini-əhvalını soruşub, nəhayət, mətləbini açırdı. Şəppəli isə stolun orta siyirməsində “xüsusi işlər üçün saxladığı “yağlı kağızlardan” birini çıxarır, eynəyini alnından burnunun üstünə endirib, qələmi mürəkkəbə batırıb tələsmədən, səliqə-sahmanla yazmağa başlayırdı: “Əzizim-gözüm Məmmə…” Əgər “kəndçi balnisəsinə” işi düşənlərdən biri səhvən Şəppəlinin öz kefini xəbər alsaydı, bozumtul, seyrək kirpiklər arasında xırdaca gözlərin hirsli baxışı ilə qarşılaşardı. Bu vaxt Şəppəlinin alnında duran eynəyin şüşələri də elə bil qəzəblə parıldayırdı: “Doktor Məmmənin kefi necədi, mənimki də elə!” Di gəl bil görüm necə bilərsən ki, beş yüz kilometrlikdə Məmmənin kefi necədir?!
Baş mühasib Mursaqulu evli-eşikli, arvadlı-uşaqlı adamdı. Düz saat səkkizdə işə gəlir, düz dörddə çıxıb gedirdi.
Şəppəlinin isə, tale belə gətirmişdi ki, nə ev-eşiyi vardı, nə də arvad-uşağı. Ta işıqlar yanana qədər stolunun arxasında “çötkə çaqqıldadır” və yalnız kəmərinin altında bağırsaqlarının tərpənişdiyini hiss edəndə durub aşxanaya gedirdi. Küncün birində oturub “bala-bala araqlayır, pivələyirdi”. Məhz “bala-bala”. Şəppəlinin ifratçılıq elədiyini, küçəyə çıxanda azacıq də olsa səndələdiyini hələ görən yoxdu. Əmma dildə-ağızda bir ifadə gəzirdi: “Şəppəlinin balans stəkanı”. Həmin bu “balans stəkanı”nı o, yalnız həftənin axırında, ya da bazar günlərində aşxana bağlanana yaxın doldururdu. Bu vaxt Şəppəli ayağa qalxanda aşxanada hamı əvvəlcədən bilirdi Şəppəli nə deyəcək: “İçirəm doktor Məmmə Orucoğlunun sağlığına!” Bu, o deməkdi ki, kimin içməyə meyli varsa, buyursun hesabdarın süfrəsinə. Sağlıqlar da həmçinin, əvvəlcədən məlum idi: “Məmmənin canı sağ olsun!” “Məmmənin şəfalı əlləri var olsun!”, “Məmmənin anası Pəricahanın sağlığına!”, “Məmmənin nişanlısı professor qızı Zemfiranın sağlığına!” Ən axırda “Məmmənin dostu Şəppəlinin sağlığına!”
Hamı içər, Şəppəli isə, “balans stəkanı” əlində, yorulmaq, usanmaq bilmədən doktor Məmmədən danışırdı.
Hesabdarın sözü-söhbəti nə qədər yeknəsəq, uzun və hətta bezdirici olsa da, bu söhbətlərdən hamını sevindirən bir nəticə çıxırdı: “Kəndçi balnisəsi” deyilən xəstəxanada cavan, gözəl bir həkim var ki, hamı onunla fəxr edə bilər. Məmmə insanlıq, yaxşılıq timsalı idi. Məmmə ağıl, istedad mücəssəməsi idi. Nəhayət, Məmmə, böyük şəhərlərdən uzaq, dağətəyi qoyunçuluq sovxozunda, balaca bir otaqda oturub “çötkə çıqqıldadan” balaca bir adamın özü üçün yaratdığı dünya idi.
Bir yay səhəri xəbər çıxdı ki, bu dünya uçub-dağılıb: Şəppəlinin məktubu ilə “kəndçi balnisəsinə” getmiş baş mühasib Mursaqulu sovxoza qayıdıb xəbər verdi ki, doktor Məmməni xəstəxanadan qovublar. Nə üstündə? Rüşvət?! Dəhşət!.. Eşidib bilənlər, qəribədir ki, Məmmənin doğmaca anası Pəricahanın yox, Şəppəlinin haqqında düşündülər: “Şəppəli bu dərdə dözməz!”
Bu fikri Şəppəlini hamıdan yaxşı tanıyan iş yoldaşı Mursaqulu da təsdiq etdi; kontorun həyətində, camaatın arasında dedi:
– Şəppəli öləcək.
Mursaqulu qaradinməz adamdı. Camaat içində, iclasda, yığıncaqlarda sözü ondan, necə deyərlər, kəlbətinlə qoparırdılar. Burda isə Mursaqulu könüllü, həm də belə qətiyyətlə fikir söyləyəndə, hamı inandı ki, demək, doğrudan da Şəppəli öləcək.
Tək bir nəfər Mursaqulunun sözünə etiraz etdi:
– Tələsməyin Şəppəlini basdırmağa, – dedi.
Bu, Şəppəli özü idi. Əlində bir vərəq kağız, eynəyi alnında, üç addımlıqda durmuşdu.
– O vaxt ölərəm ki, Məmmə mən deyən Məmmə olmasın.
Yaxınlaşıb əlindəki vərəqi Mursaquluya verdi.
– Qol çək, Bakıya gedirəm. Əgər Məmmə sən dediyin Məmmə olsa, onda əlbəttə, daha Şəppəlinin bu dünyaynan işi yoxdu. Bakıdanca bildirəcəm, qəbrimi qazıb hazırlayarsınız, gəlib girərəm içinə, torpaqlarsınız, qurtarıb gedər.
Mursaqulu kağıza qol çəkib qaytardı. Camaat lal-dinməz dayanıb baxırdı.
Doktor Məmmə ilə Şəppəlinin dostluğunun hardan, necə başlandığını və nəyə görə bu qədər möhkəmləndiyini doğru-dürüst bilən yox idi. Bircə bunu bilirdilər ki, Şəppəli Məmməsiz yaşaya bilməz, buna görə də indi, hesabdarın belə təcili getməyini təbii hesab edirdilər.
Şəppəli eynəyi alnından endirdi, illər uzunu kağız üstündə hər şeyi yerində və vaxtında yoxlamağa adət etdiyindən, Mursaqulunun yazdığı dərkənarı burdaca oxudu: “Sentyabrın maaşı verilsin”.
Maaşı alandan sonra Şəppəli, həmişə onun Bakıya hazırlıqlı getməsinə kömək edən aşxana müdirinin, sonra da Pəricahan arvadın yanına dəydi.
– Mursaqulunun çərənləməsinə inanma. Camaatın içində özünü sındırma, Pəricahan! Əgər Məmmə Mursaqulu deyən Məmmə olsa, onda bil ki, mən bu dünyaya eşşək gəlib, eşşək də gedirəm! – dedi və dərhal yola düşdü.
Onu hələ lap gənclikdə, evlənmə ərəfəsində şəppə vurmuşdu, yəni iflic. Öz dediyi kimi “ağzı gedib qulağının dibində durmuşdu”. O vaxt, yenə də Şəppəlinin öz dediyi kimi, “dünyanın nadan vaxtı idi”, həkim-filan tapılmırdı.
Qardaşlığı Oruc onu qonşu kəndə – bir mollanın yanına apardı.
Kənardan baxanda torpaqdan seçilməyən yastı qazma damların arasında yeganə insan mənzili kimi görünən, balkonunun dirəkləri və pəncərələrinin çərçivələri göy rənglənmiş, divarları və döşəməsi sarı torpaqla suvanmış ev bu gün də Şəppəlinin yadında idi. Çünki o evə o, düz bir ay ayaq döymüş, bu evdə gündə bir kərə “cəhənnəmi gözü ilə görmüşdü”.
Hər səhər qapıda onu kök, bəstəboy, ağzıyaşmaqlı, qaradinməz bir qadın qarşılayırdı. Bu, mollanın bacısı idi. Qarşılayıb Orucla Şəppəlini içəriyə, üstünə təzə, əlvan xalı salınmış taxta dəvət edirdi. Hərəsinin dirsəyinin altına bir mütəkkə qoyub, buğlanan samovar, dümağ yuxa, yağ, bal, qaymaq gətirib, xəstəyə yox, elə bil əziz qonaqlarına qulluq eləyirdi. Oruc bu nemətlərdən həmişə iştaha ilə, ləzzətlə yeyirdi. Şəppəli isə könülsüz. Bilirdi ki, səhər-səhər çay qırağında dəstəmaz almağa gedən molla tezliklə gəlib, qolunu çirməyib onu şapalaqlamağa başlayacaq, “yediyini burnundan gətirəcək”. Eynilə bacısı kimi kök, bəstəboy, topqara saqqal mollanın geniş pəncəli ağır əli, bir də şapalaqları çatıldadıqca qırpılan iri gözlərinin parıltısı bu gün də Şəppəlinin yadında idi.
Molla düz otuz gün hər səhər Şəppəlini şapalaqladı, otuz birinci gün ona bir kasa qızılgül şirəsi tamında “birtəhər su” verdi. Şəppəli bu suyu içib, birdən-birə süstləşdi və yuxuya getdi.
Ayılanda başı üzərində dayanıb gülümsəyən molla ilə əlindəki güzgünü ona sarı uzadan Orucu gördü.
Şəppəli güzgüyə baxdı: ağzı qulağının dibindən qayıdıb öz yerində durmuşdu. Təkcə alt dodağı bir az səyriyirdi. Şəppəli baxıb-baxıb birdən güldü: “Ay molla, imanına qurban olum, otuz gün məni şapalaqlayanacan bircə kərə o sudan içirdəmmirdinmi ki, bu zülmü çəkmiyəydim”.
Oruc şaqqanaq çəkdi, çünki hikmət, doğrudan da, şapa-laqlarda yox, o “suda” idi. Dostu Şəppəlinin müdrikliyinə lap çox güldü. Molla isə onu “naşükür bəndə” adlandırdı. Əmma sonra Şəppəlinin üzündə nə gördüsə, bığının altında qımışıb, əyilib qulağına pıçıldadı ki, “səni otuz gün şapalaq lamasaydım, dostun Oruc mənə hər gün bir toyuq gətirərdimi? Düzünü de!” Şəppəli dedi: “Gətirməzdi”. Bu, mollanın xoşuna gəldi. Dedi: “Bir də naxoşlasan birdəfəyə otuz toyuq gətir, əlüstü sağaldım, çıx get”.
Şəppəli də qəhqəhə çəkdi: “Lotu loğmansan, xoşum gəldi səndən!” – deyib çıxdı. “Bir də naxoşlamaq” təhlükəsi barədə, əlbəttə, heç fikirləşmədi də. Əmma, demə, molla bu sözləri zarafat xətirinə deməyibmiş; hadisədən on il sonra, Şəppəli şəppəsini tamam unudanda üzünü yenə şəppə vurdu.
Bu, Oruca məhkəmədə on dörd il həbs cəzası kəsilən günü baş verdi. Orucla axırıncı dəfə öpüşüb ayrılanda, Şəppəli ətrafdakı adamların ona qəribə, müəmmalı diqqətlə baxdıqlarını hiss edir, əmma buna əhəmiyyət vermirdi. Sonra adamların hara baxdıqlarını görüb, birdən təlaşla əlini üzünə çəkdi və dərhal, illərin uzaqlığında qalıb unudulmuş molla yadına düşdü.
Əmma molla çoxdan vəfat etmişdi.
Şəppəli, hər ehtimala qarşı, bazardan bir neçə toyuq alıb, mollanın mülkündə qalmış qoca bacısının yanına getdi. Qarı and-aman eləyib onu inandırdı ki, Molla “şəppə suyunun” sirrini özü ilə o dünyaya aparıb.
Sakit, ilıq yaz səhəri idi. Dağ ətəyində yan-yanaşı tikilmiş daş kahaların qarşısında cığırlarla, yollarla çal-çarpaz doğranmış geniş, yaşıl çəmənlikdə, iki cərgə dayanmış adamların arasında quzular qaçışırdı; döl qurtarandan sonra sovxozun ayrı-ayrı sürülərində quzu sananıb “uçota” alınırdı. Şəppəli də burda idi. Başqaları kimi, o da ovcunda xırdaca hesablayıcı cihaz tutmuşdu. Quyruqları atıla-atıla qaçan quzular gəlib qarşısından keçdikcə, Şəppəlinin barmaqları cihazın düyməsini basır, çırıqqaçırıq sürətlə artan rəqəmlər sovxozun təzə ildə dövlətini onun balaca ovcuna yığırdı. Bu dəqiqələr Şəppəlinin elə vaxtı idi ki, necə deyərlər, top atılsaydı eşitməzdi. Buna görə də cəmisi on addımlıqda dayanmış maşının siqnalı ona çatmırdı. Yalnız Mursaqulu kişi dirsəyinə toxunub hesablayıcı cihazı əlindən alandan sonra Şəppəli süd rəngli “Volqa”nı və sükanın arxasında işarə ilə onu çağıran ağbəniz oğlanı gördü.
Maşın, xüsusən “Volqa” görəndə Şəppəli həmişə xoşagəlməz bir hərəkəti xatırlayırdı.
Bir axşam, kontordan hamı çəkilib gedəndən sonra mühasibliyə potaboy, yekəqarın, dombagöz bir adam girdi. Salamsız-kəlamsız yaxınlaşıb, qarnını stola dirəyib dayandı.
Şəppəli stolunun üstündə kağızı dəyişib, künclərə “kağız mıxı” – “knopka” sancıb, siyirmədə saxladığı əsgi parçası ilə mürəkkəbqabının kənarlarını sürtüb təmizləyirdi. Stolun üstünə sərilən kağızı başdan-başa müxtəlif qeydlərlə, rəqəmlərlə dolduran və buna görə də kağızı tez-tez dəyişdirməyi sevməyən Mursaquludan fərqli olaraq Şəppəli, axşamlar kontorda tək qalanda ayağının altına kətil qoyub şkafın üst gözündən qalın kağız “rulonlarını” endirir, elə bil həyatının yeknəsəqliyinə nə isə cüzi də olsa, bir şey artırmaq niyyətilə gündə bir rəngdə – gah ağ, gah göy, gah də çəhrayı kağız seçib stolun üstünə sərir, ovucları ilə sığallayıb-hamarlayır və künclərə səliqə ilə, muncuq kimi qatarla knopka düzürdü. Bu vaxt təsadüfən mühasibliyə gələn olanda Şəppəli çalışırdı ki, başını qaldırmasın. Bilirdi ki, uzun illər ərzində qanun şəklinə düşmüş bu vərdişinə hamı istehza edir. Beş-üç dəqiqəlik işini knopka düzə-düzə və ya mürəkkəbqabını silə-silə uzadırdı ki, gələn adam istehzalı baxışını yığışdırıb “özündən qanıb” çıxıb getsin.
“Qarın” isə getmədi. Stola dirənib, bir müddət onun əllərinə baxandan sonra sakit, rəvan səslə güldü.
– Nahaq can yandırırsan, Şəppəli, – dedi, – nə qədər sığal versən də, məzmun etibarı ilə bu stol elə hesabdar stolu olaraq qalacaq. Bundansa gəl qulluq göstər, rəhbərlik yanında xətirin xoş olsun.
Şəppəli bu adamı tanımırdı. Rəftarından və sözlərindən başa düşdü ki, kim isə hər halda rayonun “kefi kök” adamlarındandır.
– Nə buyurursunuz?
“Qarın”ın izahından məlum oldu ki, sovxozun örüşlərini gəzərkən harda isə “Volqa”sını palçığa bulaşdırıb, indi burda – kontorda başqa münasib adam tapa bilmədiyinə görə Şəppəlidən xahiş edir ki, maşını yumağa kömək etsin.
Maşın büsbütün zımrıq içində idi.
Şəppəli, əlbəttə, kömək elədi. Vedrə ilə su daşıdı, təkərlərin örtüklərini – “kolpaçokları” və başqa, boyu çatan yerləri yuyub quruladı. Doğrudur, “qarın” özü də işlədi, əmma qəribədir ki, gedəndə Şəppəliyə heç olmasa dilucu razılıq da eləmədi. Yenə də həmin sakit, rəvan gülüşü ilə:
– Hə, indi gedib öz stoluna sığal verə bilərsən, Şəppəli! – deyib starteri basdı.
Bunun üstündən neçə illər keçmişdi, əmma maşın görəndə Şəppəli istər-istəməz həmişə o “qarını”, o “rəvan zırramanı”, o təhqiri xatırlayırdı.
Çəmənlikdə dayanmış süd rəngli “Volqa”nın nikelləri, şüşələri günəşin altında bərq vururdu. Sahibi dirsəyini pəncərədən çıxarıb, göy şüşəli eynəyini qolsuz köynəyinin yaxasına taxıb başını azca yana əyərək, çox yumşaq, həlim gülüşdən azca qıyılmış gözlərlə Şəppəliyə baxa-baxa onun yaxınlaşmasını gözləyirdi. Bu, əlbəttə, “qarın” tipli adamlardan deyildi. Üz-gözündən nur yağırdı. Təkərləri göy otluğa batdığı üçün yerə yaslanmış kimi görünən maşınıtək özü də işıq saçırdı. Şəppəli bircə baxışla onun qiymətini verdi: “Nə yaxşı, mədəni oğlandı”. Əmma eyni zamanda Şəppəli bunu da rayonun “kefi kök” işçilərindən hesab etdi və nə isə bir “qulluq göstərmək” üçün çağırıldığını güman edib qaşqabağını salladı.
– Nə buyurursunuz?
– Salam, dayı.
– Əleykəssəlam.
– Məni tanımadın?
Şəppəli ona baxdı. Dedi:
– Siz çoxsunuz, mən tək.
– “Siz”, yəni kim, dayı?
– Siz, yəni maşında gəzənlər.
Oğlan Şəppəlinin bircə arşın boyunu, bircə əlcə sifətini maraqla süzür və altmış yaşında kişidən çox, elə bil uşaqla danışırdı.
– İstəmirsən maşında gəzən çox olsun?
Şəppəli dikəlib, daha da ciddiləşdi.
– Mən iş adamıyam, – dedi. – Buyur görək, nə qulluq göstərməliyik!
