Нарқыз

 
Күні-түні гулепті.
 
 
Қайраты бар жүз жігіт
Өткір қылыш қайрады,
Саптады ұшқыр найзаны,
Қару-жарақ сайлады,
Батыр балуан Ниязбен
Уағданы байлады.
Мінер атын жаратты,
Сирақты мылтық – қаруы,
Белге байлап садақты.
Мəмбет ханды шабуға
Жүз жігіт етті талапты.
 
 
Нияз да ердің нары еді,
Өзі жарлы болса да,
Киген киім, мінген ат
Жүрісі артық сəн еді.
Домбырашы, өлеңші
Түрлеп салған əн еді.
Барын беріп айттырған
Ақық сұлу жары еді.
Көрген адам таңданған
Əйелде ару жан еді.
 
 
Нияз жігіт жиғаны –
Жұмыс еді жөні бар.
Ақык сұлу – аруды
Мəмбет зорлап əкетіп,
Соған ыза, кегі бар.
Уа, жүз жігіт, жүз жігіт,
Дос болыңдар маған деп,
Мəмбет ханның ауылына
Өзім бастап барам деп,
Ақық сұлу жарымды
Қайта тартып алам деп,
Қайырсыз қара Мəмбеттің
Жылқысын бүгін шабам деп
Аттанғалы отырмын,
Не дейсіңдер соған, көп?
 
 
Қасындағы жүз жігіт
Ниязға серт береді,
Ат құйрығын өреді.
Садақтарын асынып,
Найзаларын егеді.
Атқа мінген жігіттер
Үзеңгісі сартылдап,
Еңку-еңку желеді.
Хан Мəмбеттің ауылына
Түн ішінде келеді.
Айналасын ауылдың
Əбден торып көреді.
Мəмбетті ұстап алуға,
Мойнына шылбыр тағуға
Нияз ойы төнеді.
 
 
Ашуы іште қайнайды
Жылқы жақты барлайды.
Жылқы жатқан өрісін
Əбден біліп аңдайды.
Жүз жолдасы қасында,
Солай қарай заулайды.
Сатырлатып сойылды,
Көп жылқыны айдайды.
 
 
Енді Нияз желікті,
Ол желікпей неғылсын,
Жауға алдырмас жүз жігіт
Қасындағы серік-ті.
«Қара Мəмбет қайда?» деп,
Хан ауылына келіпті.
Ұйықтап жатқан хан Мəмбет
Ұйқыдан шошып тұрады.
Бұл не сұмдық, шабуыл? –
Деп айқайлай сұрады.
Бəйбішесі Мəмбеттің
Болды ғой деп бір сұмдық,
Еңіреді, жылады.
 
 
Қаһарланып ер Нияз,
Жалаңдатты найзасын.
– Кəне, бəлем, шық, – деді, –
Қара Мəмбет қайдасың?
 
 
Қайырсыз хан сен едің,
Батыр Нияз мен едім.
Қапы қалма, хан Мəмбет,
Кегімді ала кеп едім.
Өзім Нияз болған соң,
Қорлыққа нағып шыдайын?
Тартып алып жарымды,
Басыма салдың уайым.
Шауып алып жылқыңды,
Керегеңді отын қылайын!
 
 
Мəмбет жаннан түңілді,
Бір тықыр ханға білінді.
Үй ішінде сандалып,
Əрі-бері жүгірді.
Барайын деп Нарқызға,
Етек-жеңін түрінді.
Қараңғыда қалбаңдап,
Буындары қалтырап,
Ортада көп сүрінді.
 
 
– Ойбай, Нарқыз, жау шапты,
Құт ордамды қиратты.
Жалаңдатып найзасын,
Ауылымды шулатты.
Сен бір жəрдем ете көр!
Деп Мəмбет хан жылапты.
Сонда Нарқыз киініп,
Ханды шапқан күйініп
Ер Ниязға келіпті.
Келе жауап беріпті:
– Атың Нияз əйгілі,
Артық туған ер едің,
Ақық сұлу аруды
Құтқарғалы кеп едің.
Жолбарыстай қайратты,
Дұшпаныңды мұқатып,
Талай досты теңедің,
Əрі Нияз ақынсың,
Мен де өзіңдей өнерлі,
Өзгеден сен жақынсың.
Жаудан қорқып саспайтын,
Атың шыққан батырсың.
 
 
Кетпеген деп естимін
Еш дұшпанға теңдігің.
Хан ауылына кеп тидің
Бұл да сенің ерлігің,
Қияңқыны сұрасаң,
Оның теріс демейін,
Кегің кеткен адамды
Өз қолыңа берейін,
Еске түсті ескі кек,
Нияз, сенде ашу көп.
Кекті адамың Мəмбетің,
Өңгертемін алып кет…
 
 
Сескенбейтін ер Нияз,
Шалқайып атта тұрады,
Аты шыққан ер Нарқыз –
Адамның алып қыраны
Көтеріп алып Мəмбетті,
Алдына əкеп ұрады.
Балуан Нияз өңгеріп,
Тақымына сығады.
Ханның даусы шыңғырып
Сонда қатты шығады:
«Азырақ, батыр, босат!» – деп,
Нияз ерден сұрады.
 
 
Тақымынан босатып,
Азырақ тыныс береді,
Ашуы қатты ер еді,
Хан Мəмбетті бұлқынтып,
Ер Нарқыздың қолынан
Қолына алған жер еді.
Сонда Нияз Нарқыздан
Жөн сұрайын деп еді:
 
 
– Келбетіңе қарасам,
Көрмеген бір нəсілсің.
Сөздеріңе қарасам,
Тұрған бойың ақылсың.
Жөніңді айтшы, азамат,
Сен кім деген батырсың?
 
 
– Мені қазір сынама,
Сын тағар күн жоқ маған,
Қауіп алма көңіліңе,
Хан намысын жоқтаман.
Елге лайық жерінде
Еш іркіліп тоқтаман.
Кім екенім сұрама,
Əзір атымды айтпаймын,
Көрісерміз қияда,
Сонда айтуға сақтаймын,
Əзір кейін қаламын,
Олжаңды ал да жүре бер,
Мен де артыңнан барамын.
 
 
Мəмбет ханды өңгеріп,
Жолдасыңа барарсың.
Менің айтқан сөзімді
Бірақ ұғып аларсың.
Сөзге тұрар ер болсаң,
Жолдан күтіп қарарсың.
Замандассың, қатарсың,
Жолдан күтіп сөйлесіп,
Кім екенімді ашарсың.
Қорқақ болсаң егер де,
Қарамассың, қашарсың,
Талай белден асарсың,
Осы олжа да жетер деп,
Қашып барып жатарсың.
Егер тоссаң жолымды,
Тағы олжаға батарсың…
Қол алысып қос батыр,
Айнымалық деген-ді,
Мəмбет ханды өңгеріп
Нияз шауып жөнелді.
Қас дұшпаннан құтылып
Қыздың көңілі кенелді,
Нарқыз сонда ішінен,
Айтты мынау өлеңді:
– Қимас қымбат елімсің,
Сенің арыңды арлауға
Нарқыз неге ерінсін?
Жара салған жаныңа,
Қара жүрек ханның да,
Ары бір күн төгілсін.
Қылғаны елге көп еді,
Сол сазайы берілсін.
Ер ерінбес білемін,
Орындауға ел тілегін.
Елім десем, күш тасып,
Алып-ұшар жүрегім.
Халқым үшін, қам үшін
Ақбоз атқа мінемін.
Қылыш байлап беліме,
Қарыма найза ілемін.
Көрген ел ең кемдікті,
Көксеген ең ерлікті,
Енді қара Мəмбеттен
Əперемін теңдікті!
 
 
Жылқышыны шақырды
– Ақмоншақты тез əкел,
Ардақтаулы атымды.
Қапастағы жан едім,
Басымнан түнек ашылды,
Уəдеменен жөнелттім
Қайсар Нияз батырды.
Аралаймын енді еркін
Байтақ жатқан халқымды.
Қайтарамын жылқыны,
Орындаймын шартымды!
Нарқыздың айтқан бұл сөзін
Тұрған халық жөн көрді.
Ақмоншақты əкеліп,
Берік тартып ерледі.
Көк найзасын қолға алып
Алға қарай сермеді.
Көрген жандар ойлады:
«Сол, деп, серт бергені…»
Қаруын түгел сайлаған,
Беліне қылыш байлаған,
Аты шыққан ер Нарқыз
Жаннан қорқып, таймаған.
Тұлғасы артық, қайратты
Ажары айдай жайнаған.
Қасына жолдас алмады,
Ақмоншақ ат заулады.
Бұлдырады белестер
Мұнарланған тау қалды.
Атқа қамшы басады,
Көп қырқадан асады,
Бір төбенің шаңдағын
Бір төбеге қосады.
Қол бастығы Нияз да
Уəделі ер екен,
Нарқыз іздеп келер деп
Орта жолда тосады.
Өлең айтып, əн салып
Нарқыз толғап қайырды.
Қол қарасы көрінді,
Тартты мықтап айылды.
Жылқы айдаған ерлерге
Нарқыз тимей өтті де,
Жылқының алдын қайырды.
 
 
– Жеттім, Нияз, соңыңнан,
Қалап барған жауыңды
Ұстап бердім қолымнан,
Елдің малын бермеймін
Ұрыға ауыл торыған!
Қайырмасаң сен, дейді,
Ел намысын жақтауға
Қуып келдім, мен, дейді.
Айтқаныма көнбесең,
Жекпе-жекке кел, дейді.
 
 
Нияз қимай жылқыны,
Қарсыласып барады.
Бірін-бірі найзамен
Қарсы сілтеп қалады.
Екеуі де шапшаң ер,
Өздеріне тигізбей,
Найзаларын қағады.
Сабы сынып найзасы
Жерге түсіп қалады.
 
 
Екі батыр тіресіп,
Қылышпенен шабысты.
Ат үстінде алысты.
Бірін-бірі ала алмай,
Қолдары да қарысты.
Ат белі де талады.
Бір айқасып өткенде,
Ат сүрініп кеткенде,
Қыз басынан тұмағы
Ұшып түсіп қалады.
Нияз да жалт қарады:
Қос бұрымды қолаң шаш
Жауырынын жабады.
«Қыз болды ғой батыр» деп,
Нияз аң-таң қалады.
Қыз қайратын білдірді.
Қыздан Нияз ұялып
Алданғанға бұл ғұрлы,
Ортасынан қылышын
Екі бүктеп сындырды.
 
 
Қызға Нияз тіл қатты:
Жаныма бұл тым батты,
Ер де болсам – жеңілдім,
Елге болдым ұятты.
Естуші едім атыңды,
Ерлерден артық деуші еді
Сенің асыл затыңды.
Хан інісі Арыстан
Сен сындырып жілігін,
Күлдіріп ең халқыңды.
Қарсыластым сенімен,
Айыбыма ал атымды,
Таныстығым жоқ еді,
Келбетіңе қарадым.
Жоғары екен еркектен
Сенің, Нарқыз, талабың.
Жеңбесем де мен сені,
Жеңілуге жарадым.
 
 
Бердім саған ықтияр
Шын ашуың келгенде,
Дұшпаныңды ықтырар.
Мен жеңілдім, сен жеңдің,
Бұл сөзімді құп қып ал!
Екі қолым байла да
Енді мені тұтқынға ал…
 
 
Нарқыз қарап Ниязға,
Тұрды үндемей біразға.
Жаза кесу бір қиын
Жолын тауып, кінə азда:
Айтқан сөзің орынды,
Айттың маған жолыңды,
Еттім саған кешірім,
Байламаймын қолыңды.
Қайта берсін жолдасың,
Сөзім екі болмасын,
Еріп жүр де алып қайт,
Нарқыз берген олжасын.
Мен де ұнаттым құлқыңды,
Сен де танып, көріп қайт,
Менің елім, жұртымды,
Ер де болсам – жеңілдім,
Елге болдым ұятты.