Loe raamatut: «Казахские пословицы и поговорки с переводом»
Составитель Павел Александрович Рассохин
© Павел Александрович Рассохин, составитель, 2025
ISBN 978-5-4493-9030-1
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
От автора вместо предисловия :
Поговори со мною, степь…
Поговори со мною, степь,
Но по-родному, на казахском,
Позволь мне душу отогреть,
В джигитском скаче залихватском.
Дай разглядеть тебя в тиши,
Взглянуть, как росами сверкаешь,
И надышаться разреши,
Тем воздухом, что обнимаешь.
Твой ветер мощным палуаном,
Собьёт, стреножит так легко,
И среди всех напитков ханом
Царит кобылье молоко.
Пастух от мира отрешённый,
Кумыс нальет мне в пиалу,
И дальше мчит звездой ведомый,
Торсык свой примотав к седлу.
Поговори со мною, степь,
Девичьим смехом у колодца,
Позволь тебя запечатлеть,
Пусть сердце степью наберётся.
Ты молчаливый созерцатель
Эпох, событий и времён,
Неиссякаемый создатель
Отчизне преданных имён.
Акынами не раз воспета,
За красоту и за простор,
И если честь была задета,
Батырами был дан отпор.
Поговори со мною, степь,
Но по-родному, на казахском,
Позволь с почтением замереть,
С тобой прощусь в поклоне сакском.
От автора:
Палуан – борец,
Кумыс – (Қымыз) – напиток из кобыльего молока,
Торсык – (Торсық) кожаный сосуд для кумыса,
Акын – (Ақын) поэт,
Батыр – богатырь, герой, воин
Мақал – мәтелдер – Пословицы и поговорки
А
Ағайын бірде араз, бірде тату.
– Родня живет, то ссорясь, то мирясь.
Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп.
– Братья ладят – многочисленны стада, невестки ладят – в изобилии еда.
Ағайынмен алыстан сыйласқан жақсы.
– Родственная любовь лучше всего проявляется издалека.
Ағайынның азары болса да, безері болмас.
– У родни бывают раздоры, но друг от друга не отказываются.
Ағайынның алтын сарайынан ананың жыртық лашығы артық
– Дырявый шалаш матери лучше, чем золотой дворец родичей.
Ағайының бай болса, асағаның май болар.
– Если родня богата, масло будешь кушать.
Ағайының барда дұшпаным жоқ деме, абысының барда күндесім жоқ деме.
– Когда есть родня, не говори, что нет врага, когда есть снохи, не говори, что нет завистниц.
Ағаның үйі – ақ жайлау. – Дом брата, что джайлау привольное.
Ағаш тамырымен, адам досымен мықты.
– Дерево крепко корнями, человек – друзьями.
Ағын судың арамдығы жоқ – В проточной воде грязь не держится.
Адам сөзінен жазады, сиыр мүйізінен жазады
– Корова страдает из-за рогов, человек – из-за своих слов.
Адамды еңбек көркейтеді — Труд красит человека.
Адамды тарлық шынықтырады, адамгершілікті барлық ұмыттырады
– Нужда закаляет, богатство о человечности забывает.
Адамның көңілі бір атым насыбайдан қалады
– Бывает, что друзья расходятся из-за щепотки насыбая.
Адасқанға – жұлдыз айдай, карны ашқанға – көже майдай
– Когда заблудишься, звезды луной кажутся; а проголодаешься и лапша маслом кажется.
Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң
– Не велико заблуждение, коль назад нашел дорогу к своим.
Адатықтан ұлкен ат жоқ, наннан ұлкен ас жоқ
– Самое святое имя – человек, самая свята пища – хлеб
Ажал ажарға қарамайды– Смерть на лица не смотрит.
Ажал айтпай келеді, қонақ күтпей келеді.
– И смерть является внезапно, и гость является незвано.
Аз жұмысты қиынсыңсаң, көп жұмысқатап боларсың
– Будешь выбирать легкую работу, трудная достанется.
Аз қайғыны ас басады, көп қайғыны дос басады
– Малая печаль за едой забывается, большая – за беседой с другом.
Аз сөйлесең де саз сөйле – Говори редко, но метко.
Азғын денеге ауру үйір
– Истощенному телу все болезни товарищи.
Аздің азаншысы болғанша, көптің қазаншысы бол
– Чем десятком людей руководить, лучше для сотни людей кашу варить.
Ай бетінде де дақ бар — И на луне есть пятна.
Ай көрмесең туысың жат, жыл көрмесең жолдасың жат
– Если месяц с родственниками не видишься, становятся чужими, если год с друзьями не видишься, становятся чужими.
Айлалы батыр алдырмас – Ловкого батыра силой не возьмешь.
Айна айна емес, халық айна – Зеркало правды – народ.
Айналдырған ауру алмай қоймас. – Болезнь пришла- беда пришла.
Айран ұйытса, іріткен, тері илесе, шіріткен
– Взялся простоквашу ставить – молоко прокисло, взялся кожу дубить – шкуру сгноил.
Айтуға оңай, істеуге қиын – Легко сказать, да трудно сделать.
Айырылмастай досыңа қайырылмастай сөз айтпа
– Другу неразлучному не говори слов разлучающих.
Ақша ашпайтын құлып жоқ
– Нет такого замка, который бы против денег устоял.
Ақша кетуге тырысады, есеп ұстауға тырысады
– Деньги стараются уплыть, а счет старается их удержать.
Ақша тиыннан құралады – Копейка рубль бережет.
Ақшада көз жоқ — У денег нет глаз.
Ақыл тозбайтын тон, білім таусылмайтын көл
– Ум – шуба, которая не изнашивается, знания —неисчерпаемое озеро.
Ақылдан асар амал жоқ, батылдар алмас қамал жоқ
– Нет хитрости, которой ум бы не разгадал; нет крепости, которой смелый бы не взял.
Ақылды арын қорғайды, сараң малын қорғайды
– Умный честь свою оберегает, скупой скот свой оберегает.
Ақылды көргенін айтады, ақмақ ішкенін айтады.
– Мудрец рассказывает, что повидать успел, глупец рассказывает, что и когда он ел.
Ақымақ күлкіге тоймайды, жалқау ұйқыға тоймайды
– Дурень смеется постоянно, а лодырь спит непрестанно.
Ақынның тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік
– Слово акына острее клинка и нежнее волоска.
Аман болса бұл басым, тағы шығар бұл шашым
– Была бы голова цела, а волосы сами отрастут.
Алаған қолым береген
– Рука, умеющая брать, умеет и сама давать.
Аласыға алтау аз, бересіге бесеу көп
– Берущему шести мало, дающему и пяти много.
Алдыңа ас қойдық, екі қолыңды бос қойдық.
– Была бы перед гостем еда, а руки у него найдутся всегда.
Алла бермегенді молда да бермейді
– Чего аллах не дал, того и мулла не даст.
Аллаға жағайын десең – қазаның болсын,
қазыға жағайын десең – қазаның болсын
– Хочешь понравиться аллаху – час молитвы не пропускай, хочешь понравиться казию – котел с огня не снимай.
Алмақтың да салмағы бар – Любишь брать, умей и сам давать
Алпыс қарсақ ат болмас
— И шестьдесят корсаков коня не заменят.
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді. төртеу түгел болса, төбедегі келеді
– Если шестеро врозь, лежащее во рту теряют;
если четверо за одно, улетевшее в небо достают.
Алтын алма, білім ал
– Не гонись за золотом, гонись за знаниями.
Алтын көрсе періште жолдан таяды
– Увидев золото, и ангел свернул с дороги.
Алтын тапсаң, санап ал — Если и золото нашел, пересчитай.
Алтын тыққан адам аштан өлер
— Дрожащий над золотом с голода умирает.
Алтынды ала білген бөле де біледі
– Кто золото добыть сумел, сумеет и поделить.
Алтынды тот баспайды — Золото не ржавеет.
Алып анадан туады, ат биеден туады
– Скакун родится от кобылицы, батыр – от женщины.
Алыс жол атты сынайды, ауыр жол ерді сынайды
– Дальняя дорога – испытание коню, тяжкий путь – испытание джигиту.
Алыссаң атаң да болса жық
— Если схватился, и отца родного вали с ног.
Алыстан арбалағанша жақыннан дорбала
– Чем из далека возить арбой, лучше с близи натаскать торбой.
Алысты жақындататын ат, жақынды алыстататын жат.
– Даль конь приближает, близких вражда отдаляет.
Аман болса бұл басым, тағы шығар бұл шашым.
– Если голова цела, то и волосы отрастут.
Анасын көріп қызын ал
– Возьми замуж дочь, прежде узнав, кто ее мать.
Анасына қарап, қыз тон пішер
– Посмотрев на мать, дочь скроит дубленку.
Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да, қарызыңнан құтыла алмайсың
– Даже если трижды мать на себе в Мекку перевезешь, с долгом перед ней не рассчитаешься.
Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі
— Болтающий не думая, умирает не болея.
Аңқау елге – арамза молда – Для темных людей и плут – мулла.
Арсыз күлкіге тоймас, жалқау ұйқыға тоймас.
– Дурень без конца смеется, а лодырь спит и не проснется.
Арық атқа қамшы – ауыр – Тощему коню и плеть – ноша.
Арық атқа қамшы жау, жыртық үйге тамшы жау.
– Худому коню плетка – враг, худой юрте – дождь.
Арымақ, семірмек көңілден
– Худеть или полнеть, зависит от настроения..
Арыстанды арыстандай жігіт алар
– Льва одолеет джигит с львиным сердцем.
Аспаннан киіз жауғанда, сорлыға ұлтарақ та тимепті
– Когда с неба тюками валили кошма, бедняку не хватило кусочка на стельку.
Астың дәмін келтірер тұз емес пе?! Ел мен елді қосатын қыз емес пе?!
– Разве блюду вкус не соль ли придаёт?! Разве народ с народом не дочь ли сведёт?!
Астың дәмін тұз келтірер, ауылдың сәнін қыз келтірер
– Вкус пищи – соль, краса аула – девушки.
Асу бермес асқар жоқ – Нет вершины недоступной.
Асы жоқ үйді ит те сүймейді
— Голодный дом и собака обходит стороной.
Ат айналып қазығын табар, ер айналып елін табар.
– Сколько б конь не кружил, к коновязи своей вернется;
сколько б джигит не бродил, на Родину вернется.
Ат басына күн туса, ауыздығымен су ішер;
Ер басына күн туса, етігімен су кешер
– Конь при нужде в удилах воду пьет, джигит при нужде в сапогах реку перейдет.
Ат өнері білінбес, бәйгеге түсіп жарыспай, ер өнері білінбес, қоян-қолтық алыспай.
– Резвость коня скачки покажут, силу джигита борьба докажет.
Ат сүрінбей жер танымас, ер сүрінбей ел танымас
– Конь не споткнувшись, дорогу не изучит; джигит, не споткнувшись, мир не узнает.
Ат үйірін сағынса, артқы аяғын қағынар, ер елін сағынса, айыл-тұрман тағынар
– Если лошадь по табуну скучает, задними копытами землю сбивает; если джигит по родине скучает, коня запрягает.
Ата – асқар тау, Ана – бауырындағы бұлақ, бала – жағасындағы құрақ
– Отец – неприступная гора, мать – родник у подножия горы, дитя – тростник, растущий на берегу реки
Ата – балаға сыншы – Отец главный критик своего ребенка.
Ата өнері – балаға мұра — Искусство отца – сыну наследие.
Атаның жүгі – атанның жүгі
– Ноша отца тяжела, как вьюк верблюда.
Атаңның баласы болма, адамның баласы бол
– Не будь сыном отца, будь сыном народа.
Атадан ұл қалса – өзі қалғаны, қыз қалса – ізі қалғаны
– Если после отца остался сын – значит, остался он сам, если осталась дочь, значит остался след.
Аталастан ауылдас жақын
– Хороший сосед родней далеких родственников.
Атқыштан ажал қашады — От меткого стрелка смерть бежит.
Аттан тай озады, атадан бала озады
– Придет время жеребенок обгонит коня, а сын – отца.
Аттыға жаяу жолдас болмас — Конный пешему не товарищ.
Атын алдырған ерін жоқтамайды, басын алдырған сақалын жоқтамайды
– Лишившись коня, по седлу не плачут; лишившись головы, по бороде не плачут.
Аттың жемін жеп, тайдың ойынын ойнау
— Ест, как конь, резвится, как жеребенок.
Аты аталмаған жігіттен, аты аталған төбе артық
– Чем быть джигитом, никому неизвестным, лучше быть бугорком, именем отмеченным.
Атың арақ болса, бір шап, отының аз болса, бір жақ
– Конь худой – проскачи раз, да во весь опор; дров мало – разожги раз, да пожарче.
Атыңнан айрылсаң да, ер-тоқымыңнан айрылма;
Қатыныңнан айрылсаң да, қазан-ошағыңнан айрылма;
Қазан-ошағыңнан айырылсаң да, халқыңнан айрылма
– Лишившись коня, седло не бросай;
лишившись жены, очаг свой не покидай;
лишившись очага, народ свой не покидай.
Ауруын жасырған бөледі.
– Кто болезнь свою скрывает, тот со смертью играет.
Ауыз – дарбаза, сөз – самал, құдай ұрғанға не амал
Рот – ворота, слово – ветер, когда бог карает, закрыть ворота забывают.
Ауызбен орақ орғанның белі ауырмайды
– Языком хлеб молотить – спина не за болит.
Ауызы күйген үрлеп ішер
– Кто уже обжигался, тот сперва подует, потом пьет.
Ауызы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін
– Хоть и рожа кривая, пусть сын бая говорит.
Ауызымен астау шапқан, қолымен жаңқа жара алмас
– Языком корыто выдалбливает, а руками щепку не расколет.
Аузымен орақ орып, кетпен шауып.
– Все может на словах, и ничего – на деле.
Ауызына келгенді сөйлеу – ақымақтың ісі, алдына келгеннін жеу – айуанның ісі
– Зверь жрет, что на глаза попадет, дурак плетет, что на ум взбредет.
Ауыл итінің достығы сүйек тастағанша.
– Дружба аульных собак – до первой косточки.
Ауыл итінің құйрығы қайқы.
– И собака хвост трубой поднимает, если в своем ауле гуляет.
Ауыр болмай, жеңіл болмас, еңбек етпей, өмір болмас.
– Без тяжелого легкого нет, без работы жизни нет.
Ауру атанды да шөктірер – Болезнь и верблюда свалит с ног.
Ауру батпандап кіреді, мысқалдап шығады. —
– Болезнь входит батманами, а выходит мискалями.
Ауру желмен келіп, термен шығады
– Болезнь входит вместе со сквозняком, выходит вместе с потом.
Ауру кірді – әлек кірді – Болезнь и верблюда с ног валит.
Ауру кісі күлкі сүймес, ауыр жүкті жылқы сүймес
– Больной не выносит смеха, конь – тяжелую ношу.
Аурудың жақсысы жоқ, дәрінің тәттісі жоқ
– Не бывает приятной болезни, не бывает и вкусного лекарства.
Ауруын жасырған бөледі
— Кто болезнь свою скрывает, тот со смертью играет.
Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
– Чем лекарство от болезни искать, лучше думай, как не заболеть.
Ауыл итінің достығы сүйек тастағанша
– Дружба аульных собак – до первой косточки.
Ауыл итінің қүйрығы қайқы
– В своем ауле и собака хвост трубой держит.
Ауылдың иті ала болса да, бөрі келгенде бірігеді
– Завидев волка, аульные собаки забывают свою вражду.
Аш ақылмен тоқ болмайды — Голодный сочувствием сыт не будет.
Аш атасын тыңдамас —
Голодный и отца не слушаешь (От А.– Для голода нет голоса разума.)
Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды
– Голодному мальчику с сытым некогда играть, сытый не думает, что и он будет голодать.
Ашаршылықта бай баласы бірінші өледі – В голод байский сын раньше всех умирает.
Ашаршылықты көп көрген өзі тоймай «мә» демес
Кто голод пережил, не скажет «на», пока сам не насытится.
Аштың ақылы тамағында, жаяудың ақылы табанында
– Голодный думает о еде, пеший – о боли в ноге.
Tasuta katkend on lõppenud.