Loe raamatut: «Ruh adam»

Nihal Atsız

RUH ADAM

roman

I FƏSİL

Kamlançu ölkəsinə bahar gəlmişdi. Quşlar ötməyə, ağaclarda və yerlərdə çiçəklər açmağa başlayınca yüzbaşı Burkay yenə o böyük şam ağacının yanına gəldi. Parlaq baxışlı, ay üzlü qızı orda gördü, ürəyinə od düşdü. Yer üzü gözlərində qaranlığa döndü. Ona yaxınlaşıb belə dedi:

“Üzün aya bənzəyir.

Qaşın yaya bənzəyir.

Gözlərin ala-yaşıl.

Saçların aslan yalı…

Yerişin durna kimi,

Duruşun sona kimi.

Hansı yerdən, qaynaqdansan?

Hansı boydan, oymaqdansan?”

Parlaq baxışlı, ay üzlü qız bir söz söyləmədi. Yalnız gözlərini qaldıraraq Burkaya baxdı. Bu baxış Burkayın qanını qaynatdı. Ürəyini oynatdı, içinə od düşdü. Yer üzü gözündə qaranlığa döndü.

“Baxışların işıqmı? Saçların sarmaşıqmı?

Ulduzsan, yoxsa Günəş? Alovsan, yoxsa atəş?

Niyə səssiz baxırsan? Niyə yandırıb-yaxırsan?

Çiçəkdəndir hər yanın… Söylə nədir ad-sanın?”

Parlaq baxışlı, ay üzlü qız yenə dinmədi. Gülümsünərək Burkaya baxdı. Bu baxış onun ağlını başından aldı. Ürəyini dər-də saldı. İçinə od düşdü. Yer üzü gözlərində qaranlığa döndü. Qıza belə dedi:

“Məni niyə üzürsən?

Gözlərini süzürsən?

Kipriklərin paralar.

Baxışların yaralar.

Rəngin sanki çiçəkdəndir.

Bilmirəm, hansı çiçəkdəndir?

İstər hirslən, istərsən küs.

Bircə adını de, qız! ”

Parlaq baxışlı, ay üzlü qız gözlərini Burkayın gözlərinə dikdi. Qayalardan süzülən suların, çəmənlərdə əsən mehin, me-şələrdə oxuyan quşların səsindən daha gözəl səsi ilə belə dedi:

“Beşbalıkda doğulsam da, Qarluk qızıyam,

Neçə igidin ürəyində gizli sızıyam.

Ürəyinə od düşdüsə, zorlayıb söndür.

Bilən bilir, adım-sanım Açığma-Kündür.

Yaxınlaşma, ölmək istəmirsənsə əgər.

Bəlam çoxdur, görünmədən sənə də dəyər”.

Burkayın ürəyinə düşən oddan Yer üzü gözlərində zülmətə döndü. Gözəl qəlbli bir insan idi. Tanrıya və insanlara qarşı günah eləməmişdi. Məbədə getdi və Tanrıya yalvardı. “Tanrım, ürəyimdəki odu söndür”,– dedi.

Qırx gün böyük şam ağacının yanına getdi. Hər gedəndə Açığma-Künü orda gördü. Hər gedişində içindəki atəş daha çox alovlandı. Hər qayıdışında məbəddə Tanrıya yalvardı. Hər yalvarışdan sonra bir daha şam ağacının yanına getməməyə qərar verdi. Amma günəş hər dəfə yenidən doğanda qızın həsrətinə dözmədi. Aldığı qərarı unudub şam ağacının yanına getdi. Qızın alaca yaşıl gözlərinin sehrinə düşüb, özünü unutdu. Qırx birinci gün şam ağacının yanına gəlincə qızı görmədi. Gözləri bulandı, ürəyi yandı, içi sıxıntıyla doldu. Gün batana qədər gözlədi. Açığma-Kün gəlməyincə, onu şam ağacından soruşdu. Ağac ah çəkib ağladı. “Onu mən də gözləyirəm. Artıq gəlib mənə söykənməyəcək”, –dedi. Yarpaqları tökülüb qurudu. Uçan bir kəpənək ah çəkib ağladı: “Onu mən də gözləyirəm. Artıq gəlib məni qoluna almayacaq”, –dedi. Qanadlarını çırpmaz oldu, otlara düşüb öldü. Yaşıl otlardan soruşdu. Otlar ah çəkib ağladılar. “Onu biz də gözləyirik. Artıq gəlib bizi ayaqlamayacaq”,– dedilər. Yanıb duman oldular.

Burkay ruhdan düşüb yerinə-yurduna döndü. Açığma-Kündən başqa bir şey düşünə bilmədi. Məbədə gedib yalvardı, olmadı. Turş qımız içdi, kömək etmədi. Şirin şərab içib, özünü unutdu, faydası olmadı. Xaqan müharibəyə başlayınca, o da iş-tirak etdi. Ölmək üçün atına zirehsiz mindi. Oxlar sağından, solundan uçdu: biri də dəymədi. Qalxansız, dəbilqəsiz vuruşdu. Qılınclar sağından, solundan keçdi. Biri də ona toxunmadı. Yenə yurduna döndü. Açığma-Kündən başqa bir şey düşünə bilmədi. Çöhrəsi saraldı. Xəstə olub yatağa düşdü. Burkayın gözəl qəlbli bir qadını vardı. Kişisi yaxşılaşsın deyə baxıcılar, sehrbazlar, falçılar, şamanlar gətizdirdi. Heç bir dərman, dua, sehr fayda vermədi. Gündən-günə əridi, soldu, bitdi. Ölümcül hala düşdü. Bir gecə Açığma-Künün adını sayıqlayınca qadın işin nə yerdə olduğunu anladı. Bütün Kamlançuya adamlar göndərdi. 40 gün axtardılar, gəzdilər. Açığma-Kün tapılmadı. Bir gün yaşlı və çirkin sehrbaz qadın gəldi:

–Bunun dərdinə ancaq Kilimbi çarə tapar. O, şeytanların ən ağıllısıdır.– dedi.

      Şeytanların başçısı Madarın yanına gələn Burkay ondan çarə istədi. Madar rədd edincə Burkayı şeytan Kilimbinin yanına apardı, Burkay ona ürəyini açdı. Sevdiyi qızdan danışdı.

–Mənə onu versən, ordunda əsgər olaram, –dedi.

Kilimbi başını buladı:

–Ürəyin böyük dərdə qərq olub, xilas olmağın çətindir. Bunun çarəsini tapa bilsə, bircə şeytanların başçısı Madar ta-par”.

Burkayın içi yandı. Gözü dumanlandı.

–Heç çarə yoxdurmu?– deyə soruşdu.

Madar başını yellədi, əllərini açdı:

–Var, –dedi,– Əgər arvadını götürüb Əjdahalar Xaqanı Narantaya qurban eləsən, Açığma-Künü itirdiyin yerdə yenidən taparsan.

Burkay düşünmədən razılaşdı. Gözünü sevda bürü-müşdü, qanı coşmuşdu. Arvadını Naranataya qurban verdi. Naranta onu öldürüb yedi. Qadın ölərkən əllərini göyə qaldırıb qarğış elədi:

–Burkay! Xeyirxahlığa dönük çıxdın. Tanrı səni bədbəxt eləsin! Qiyamətə qədər dünyaya hər gəlişində ruhun iztirab içində çalxalansın!

Tanrı bu duanı qəbul elədi.

Burkay şeytan Madarın dediklərinə əməl etdikdən sonra şam ağacının olduğu yerə getdi. Qız yoxa çıxandan sonra yar-paqları tökülüb quruyan şam ağacı yenə yaşıllaşmışdı.

Açığma-Kün onun gövdəsinə söykənərək dayanmışdı. Burkay yaxınlaşıb belə dedi:

“Harda qaldın, ay baxışlı?

Niyə getdin, inci dişli?

Sənin üçün xəstə düşdüm,

Ellər gəzib, dağlar aşdım.

Artıq mənə gələrsənmi?

Dərdimə son verərsənmi?

Gəl mənim ol, çiçək üzlüm!

İpək saçlım, işıq gözlüm!”

Açığma-Kün bir söz demədi. Sehrli gözləri ilə Burkaya baxaraq gülümsədi. Burkayın ağlı başından çıxdı. Az qala qı-mız kimi ərıyib axacaqdı. Qıza yaxınlaşaraq möhkəm-möhkəm tutdu. Çiçək ətirli üzündən öpdü. Onu evinə gətirib xanımı elə-di. Amma bununla dərdi bitmədi. Açığma-Künü hər gün bir az daha çox sevdi. Öpməkdən doymadı. Sevməkdən usanmadı. Uçan quşa qısqandı. Əsən mehdən qorudu.

–Sən insan deyilsən. Pəri Xan Xatunsan! –dedi.

Sevgisi azalmadı. Arzusu qırılmadı. Öpməkdən rahat olmadı. Sevgisi sakitləşmədi.

–Sən Pəri Xan Xatun deyilsən. Tanrı Xatunumsan, –dedi.

Bir gün yaşlı, çirkin sehrbaz qadın yenə gəldi. “Bunun dərdinə ancaq Madar çarə tapar”– dedi. Birlikdə Madarın ya-nına getdilər. Madar güldü:

–Sən Nizvani cəhənnəminə düşmüsən. Əgər o da bir də-fə “səni sevirəm” desə, bu bəladan xilas olarsan.

Burkay yurduna qayıtdı. Açığma-Kündən “məni sevirsənmi?” –deyə soruşdu. Qadın onu saçlarının arasında sardı, o da nə soruşduğunu yaddan çıxardı. Bir ay keçdi. Burkay “məni sevirsənmi?” –deyə yenə soruşdu. Qadın onu öpərək nə soruşacağını unutdurdu. Beləcə aylar keçdi. Burkay sevgidən dəliyə döndü. Gündən-günə iztirabının üstünə iztirab, kədərinin üstünə kədər gəldi. Həkimlər gəldi, dərman tapa bilmədi, şamanlar gəldi, çarə olmadı.

–Səni ancaq ölüm qurtarar. Açığma-Kün Tanrıdan gələn cəzadır, –dedilər.

Burkay böyük əzablar içində öldü. Öləndə də yenə “məni sevirsənmi?”– deyə soruşdu. Qadın onu saçlarına bürüdü, qolları ilə sıxdı, öpdü. Amma heç nə demədi. Burkayın öldüyünü görüncə gözləri yaşardı. İnci kimi yaşlar axıtdı.

–Əzab çəkirəm, –deyə inildədi.

Amma yenə də “səni sevirəm” demədi.

Burkay ölməklə iztirabdan xilas ola bilmədi. Hər il bahar gələndə çiçəklər açdığı zaman Açığma-Künü görüb sevdiyi şam ağacının yanında ruhu dolaşır. “Əzab içindəyəm, məni sevirsənmi?”– deyə inildəyir. O zamandan bu günə min illər keçməsinə baxmayaraq Burkay hər bahar orda ağlayır. Yanında duran Açığma-Kün “sus, sus, mən də iztirab içindəyəm” –deyə yanıb-yaxılır. Amma “mən də səni sevirəm” –demir və beləcə illər axıb gedir.

***

Yazı stolunun arxasında oturaraq bu nağılı oxuyan qa-dın gözlərini qaldırdı. Böyük otaqda səssiz addımlarla gəzərək Uyğur nağılını dinləyən kişidən soruşdu:

–Necədir? Bəyəndin?

Geniş, işıqlı otaqdkı bütün divarlar kitab rəfləriylə dolu idi. Kiçik masanın üzərindəki saatın əqrəbləri gecə yarısına ya-xınlaşdığını göstərirdi, saatın yanında tünd içki ilə dolu billur kuzə və qədəh vardı. Kişi doldurduğu badəni içərək, rişxənd- edici bir ifadə ilə dedi:

–Nağıldır da…

İncikliyini büruzə verməməyə çalışan qadın bir də soruşdu:

–Bəli, nağıldır… Doqquzuncu əsrdə, ən geci onuncu əsrin əvvəllərində yazılmış bir nağıl.. Ancaq sən bunda ədəbi bir tərəf, bədii heç nə görmürsən?

Adam bu dəfə rişxəndi istehzaya çevirdi:

–Mənim ədəbi tərəfdən, bədii ünsürlərdən başım çıx-maz. Bir dəyəri varsa, söylə biz də bilək.

–O zaman tərcümə haqqında fikrini de....

Adam yeridiyi yerdə qəfil dayandı:

–Tərcümə? Bunun Uyğur nağılı olduğunu demişdin. Uyğur dili türk dili deyil ki?

Qadın zorla səbrini basaraq cavab verdi:

–Təbii ki, uyğur dili türk dilidir. Amma bu gün danışdığımız türkcəyə oxşamır. Sənə oxudum nağıl uyğurca mətnin müasir türk dilimizə tərcüməsidir. Tərcüməni uğurlu edib-etmədiyimi öyrənmək istəmişdim sadəcə…

Adam bir qədəh də içdikdən sonra ciddi, yoxsa lağ ol-duğunu müəyyənləşdirməyin mümkün olmadığı bir əda ilə:

–Pis deyil, –dedi,–Amma heç bir tərcümə əslində olan gözəlliyi qoruya bilməz. Əgər əslində gözəllik varsa, təbii…

Və qadını qabaqlayaraq əlavə etdi:

–Mənim belə məsələlərə münasibət bildirməyim, şüb-həsiz, həddimi bilməmək olar. Çünki romanların hansı halda dəyərli hesab edilməsi ilə bağlı ən kiçik informasiyam belə yoxdur.

Qadın ağır və ciddi bir tərzdə onun sözünü kəsdi:

–Roman yox, nağıl…

Həmsöhbəti qadına acı gülüşlə cavab verdi:

–Eləmi? Romanla nağılı eyni şey hesab elədiyimə görə üzr istəyirəm. Deməli, aralarında mühüm fərqlər var…

Qadının üzünə diqqətlə baxıb bir qədəh də içəndən sonra:

–Amma neyləmək olar? Mən qaysı ilə şaftalını da bir-biri ilə qarışdıra bilərəm. Mənim bu böyük səhvim ucbatından insanlığa ziyan dəymədikdən sonra…

Qadın bir az daha ciddiləşdi:

–Sənin üçün qiyməti olmayan bu nağılların mütəxəssislərinin yanında əhəmiyyəti böyükdür. Sən qaysı ilə şaftalını da bir-biri ilə qarışdıra bilərsən, amma meyvə satan heç vaxt qarışdırmaz.

–Deməli, həmin o meyvə satan şəxs məndən daha üstün bir şəxsiyyətdir…

Bunu deyərək bir qədəh də doldurdu. Qadına doğru uzadaraq çox ciddi bir tərzdə:

–Məndən üstün və ağıllı olan meyvə-tərəvəz satanların sağlığına, –dedi.

Və bir nəfəsə başına çəkdiyi qədəhi olduqca sərt bir şə-kildə stolun üstünə qoyub otaqda var-gəl etdi. Bir müddət bir-birilərinə tərəf heç baxmadılar da. Sonra kişi stolun yanında da-yanıb:

–Mənə bu nağılın dəyəri barədə məlumat verə bilərsən? – dedi.

Qadın heç bir inciklik əlaməti göstərmədən:

–Əvvəla, bu nağıl nadir bir uyğur mətnidir. Sadəcə əv-vəlindən bir-iki cümlə çatmır. Sonra dil baxımından uyğurcanın xarici təsirlərə məruz qalmamış bir nümunəsidir. Mühüm bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, əsər həm buddizmin, həm maniheizmin, həm də şamanizmin izlərini eyni anda özündə daşıyır. Bir məxsusiliyi də var. Bir türk tərəfindən tapılan ilk uyğurca nümunədir. Kişi laqeydcəsinə soruşdu:

–Bundan əvvəlkilər kimin tərəfindən tapılıb ki?

–Ələlxüsus almanlar tərəfindən. Amma onların tapıb dərc etdikləri əsərlər tamamilə dini məzmunda idi. Bu əsərdə də dini izlər var, amma görürsən ki, daha çox dindənkənar, əxlaqi bir məqsədlə yazılıb.

–Nə mənada?

–Əsərin mövzusu şərin cəzalanması üzərində qurulub. Bundan başqa…

Kişi onun sözünü kəsdi:

–Düzdür, amma əxlaqi bir dərs vermək üçün bir mə-həbbət əfsanəsi uydurulub. Bu dərəcədə mümkün olmayan bir sevgini nağıla əsas mövzu seçmək mənə olduqca ibtidai bir dü-şüncə təsiri bağışlayır. Həm də bir adamın qiyamətə qədər iztirab çəkməsi… Öldükdən sonra da bu əzabın davam etməsi… Bunlar möhtəşəm yalanlardır… O qadın… O nur baxışlı qadın… Nə idi onun adı?

–Açığma-Kün.

–Hə, doğrudur, Açığma-Kün… O necə qadın idi elə? Gerçəkdə belə bir qadının, bu qüdrətli qadının olmasına imkan varmı? Bu qədər yalanı bir yerdə topladığına görə bu əsəri zibil qutusuna atmalı olduğumuz halda, siz ədəbi dəyərdən bəhs edərək zirvələrə çıxarırsız. İnsanların beynini boşboğazlıqla doldurmaq, məncə, doğru hərəkət deyil.

Çox sərt şəkildə söylənən bu sözlərə qadın yenə hirslənmədi. Eyni sakit tərzlə cavab verdi:

–Ədəbiyyat həqiqətlərin xəyallarla bəzədilməsidir. Bü-tün nağıllar və dastanlar kimi bunun da qədim bir həqiqəti özündə gizlətməsi ehtimalı var.

Kişi bu dəfə, həqiqətən də, maraqla dilləndi:

–Doğrudan? Bu uydurmanın hansı hissəsində həqiqət var görəsən?

Qadın gülümsədi:

–Nağıl ən gec 10-cu əsrin əvvəllərində yazıldığına və bəhs etdiyi hadisələrdən ən az min il keçdiyinə görə, məncə, çox qədim zamanlara aid bir məhəbbət hekayəsini bizə qədər gətirib çıxarır. Yazıldığı tarixdən öncəki min ili həqiqət kimi qə-bul eləsək, az-çox miladi illərində cərəyan edən bir hadisənin ədəbiyyatla mübaliğə edilmiş forması ilə qarşı-qarşıyayıq.

–Bu qədər mübaliğənin arasında həqiqətin zərrələrini hansı teleskopla kəşf edəcəyik, səncə?

–Teleskopa ehtiyac yoxdur. Yalnız ağıl və elm vasitəsilə baxacağıq. Nağılın ehtiva etdiyi şamanizm elementləri əsərin onuncu əsrdən öncəyə aid olduğunu göstərir. Çünki onuncu əs-rin uyğurları arasında artıq şamanizm yox idi. Nağılın qəhrəmanının yüzbaşı olması da çox qədim bir dövrün, bəlkə də Hunlar dövrünün izlərini daşıyır. Ağızdan ağıza keçəndə çox dəyişdiyi mütləqdir və buddist uyğurlar tərəfindən kitab şəklinə salındığı zaman buddizm xarakteri əlavə olunan nağılda hər şeyə rəğmən çox qədim dövrlərin xatirələri, qırıntıları qalıb. Bunların sayəsində aid olduğu dövrü anlamaq kiçik xəta ilə də olsa qəbul olunur.

Kişi masanın üstündəki içkidən bir qədəh də süzdü. Riş-xəndlə qadına baxdı:

–Amma bu sözlərdən bir nəticə çıxara bilmirəm. Bir meyvə satanın qabiliyyətlərinə malik olsaydım, şübhəsiz, mühüm həqiqətləri anlayacaq, bədii ünsürləri tapacaq və bəlkə də ədəbi düşüncələrə dalaraq bir neçə dəqiqə rahatlıq içində yaşayacaqdım. Bu yazıq, talehsiz yüzbaşı Burkay məndə maraq yaratmadı desəm, yalan olar. Yalnız bir hərbçi üçün böyük Vətən və hərbi məsələlər var ikən gözəl bir qıza bu qədər yaxınlıq hiss edib məhv olmasını qəbul edə bilmirəm. Çox xahiş edirəm, bu nağılda həqiqət payı nədirsə və yaxud nə ola bilərsə, sadə bir dillə izah et, beynimdəki suallar cavablansın.

Qadın hələ də sakit idi. Otaqda aram addımlarla gəzərək ona tərəf baxmayan kişini gözləri ilə təqib edərək anlatmağa başladı:

–Həqiqət bu ola bilər: Günümüzdən, bəlkə də, iki min il əvvəl o zamankı türk dövlətinin ordusunda tanınmış bir hərbçi bir günah işləyib və ya səhv addım atıb. Bu günahı işlətməsinə səbəb isə çox gözəl bir qadın olub. Bu hərbçi günahının cəzasını çox ağır bir şəkildə maddi və mənəvi iztirablarla ödəyib. Amma bu elə bir hadisədir ki, xalq bunu əsrlərlə unuda bilməyib. Hərbçinin çəkdiyi cəzanı ümumi vicdan üçün yetərli saymadığına görə onun ruhunun da əzab içində qıvranmasını və dünyaya hər dəfə gələndə eyni cəzanın təkrarlanmasını arzulayır. Cəzanın çox ağır olduğunu və nağılın iki min il əvvəlki bir dövrə aid olduğunu nəzərə alsaq, hadisənin Mete dövründə baş verdiyini ehtimal edə bilərik. Sənin sevgili Metenin zamanında…

Metenin adı çəkilən kimi kişinin gözləri parıldadı.

–Bu iyrənc əsrdə yaşamaqdansa Metenin zamanında dünyaya gəlməyi üstün tutardım.

Qadın onun bu saf arzusuna lağ eləməyə başladı:

–Bəlkə də o vaxtlar yaşamısan. Bu nağılda necə Mete dövrünə aid izlər, elementlər varsa, səndə də o zamana aid çox şeyin olduğu dəqiqdir… Bir fərqlə ki, nağılda o zamana aid şey-lər qırıntı olaraq yaşayır. Amma demək olar ki, sən Mete döv-rünün yaşlanmadan günümüzə gəlib çıxmış hərbçilərindən bi-risən. Reinkarnasiya üçün dəlil axtaranlar mütləq gəlib sənə baş çəkməlidirlər. Düzdür, o nəzəriyyəni də bir qələmlə rədd etmək düz deyil.

Kişi gülümsədi. İçkidən qızarmış üzündə indi bir körpə məsumluğu vardı. Qədəhini doldurub dedi:

–Ruhların yenidən doğulması ilə bağlı uydurmanı bir tərəfə qoyaq.

Sonra sərt bir hərəkətlə əsgəri duruşa keçdi. Sol əli əsgər təlimatına tamamən uyğun şəkildə şalvarına yapışmış halda, qədəh tutan sağ əlini göyə qaldırdı:

–Böyük əsgər Metenin ölməz xatirəsi şərəfinə!– dedi.

Qadın gülümsünərək zərafətlə başını əydi: “Nuş olsun!” –dedi. Son qədəh içilmişdi. Otağa uzun bir səssizlik çökdü…

II FƏSİL

Qızlar liseyinin müdiri zəngi basaraq xadimənin gəlməsini gözləyərkən, bir tərəfdən də əlindəki kağızı diqqətlə oxuyurdu. Xadiməyə birinci müavini çağırması barədə göstəriş verdikdən sonra təkrar kağıza başı qarışdı. Makiyajlı, kök, çox əndazəsiz bir qadın idi. Bu yaşa çatdığı halda ailə qurmamağın verdiyi əzab və yüzlərlə gənc, gözəl, şən qızın arasında olaraq, onların sabah evlənəcəyi fikrinin verdiyi gizli bir qısqanclıq üzündən oxunurdu. Otağa girən birinci müavinə yer göstərdi:

–Buyurun, Faiqə xanım.

Faiqə xanım da özü kimi evdə qalmış, tükənmiş qızlardan biri olduğu üçün, müdirə onu səbəbini anlamadığı duyğularla sevirdi. Narahatlıqla baxaraq:

–Nəhayət, qorxduğumuz başımıza gəldi, –dedi və birinci müavinin gözlərindəki şübhəni dağıtmaq üçün anlatmağa başladı:

–Ədəbiyyat müəllimi Ayişə Pusat təkrar gəlir. Bu qadının buraya göndərilməməsi üçün nə qədər çalışdım, amma olmadı. Deyəsən, nazirlikdə ona arxa duran biri var.

      –Mən belə düşünmürəm, xanım. Bəlkə dərslərində əldə etdiyi uğurlar səbəbi ilə təkrar bura təyin olunub.

Müdirə əsəbiləşdi:

–Canım, onun uğurundan bizə nə? Şagirdini zəhərləyəcək qabiliyyəti olandan sonra… Daşıdığı familiyanın mənfi təsiri yetərli deyilmi?

Birinci müavin çoxdan Ayişə Pusatı tanıyırdı. Onun pis qadın olmadığını, əri üzündən başına bir çox işlər gəldiyini bilirdi. Amma onun üstündə müdirlə mübahisə etməyə ehtiyac görmədiyindən susmağa üstünlük verdi. Müdirə isə Ayişə Pu-satı ömründə heç görməmişdi. O, liseyə müdir təyin olunanda Ayişə Pusat artıq işdən uzaqlaşmışdı. Amma aylarla bütün qə-zetlərin bu familiya ətrafında yazılar yazdığına görə ona nifrət edirdi. Üstəlik bu qadının liseydə müdirənin nüfüzünu sıfıra endirdiyi, özünü şagirdlərə daha çox sevdirdiyi və beləliklə də, istədiyini etdiyi deyilirdi. Müdirə bu təlqinlərin nə olduğunu dəqiq bilmirdi, amma zərərli olduğu ilə bağlı heç bir şübhəsi yox idi. Nəhayət, milli və vətənpərvər duyğuları belə, Ayişə Pusatın əleyhinə olmağı üçün yetərli səbəblər idi. Ciddi bir əda ilə birinci müavinə göstəriş verməyə başladı:

–Faiqə xanım! Ayişə Pusat burdan 3 il əvvəl getmişdi, elə deyil? Deməli, o zaman balaca olan şagirdlər indi böyüyüblər. 3 ildə onu unuda bilməzlər. Liseyə gəldiyi gün şagirdlərin sevgi nümayişi göstərərək idarəetmə nüfuzunu yerlə bir etmələrinə icazə verə bilmərəm. Bunlar sonunda uşaqdılar. Yaxşını pisi seçə bilmirlər. Gəldiyi gün Ayişə Pusatı bütün siniflərdə siz gəzdirib, təqdim edəcəksiniz. Və sizdən çox xahiş edirəm ki, bu təqdimatı çox sərt bir şəkildə edin. Nə şagirdlər, nə də nəydi onun adı – Ayişə Pusat, ürəklənib artıq hərəkət etməsinlər. Sonra daaa.... Bəli, sonra da müəllim yoldaşlara da çatdırın ki, bu qadının çox etibar ediləcək bir məxluqat olmadığını bilsinlər. Onunla həddən artıq ünsiyyət qurmasınlar.

Birinci müavin burda etiraz etdi:

–Aman, müdirə xanım, mən bunu necə deyə bilərəm? Bəlkə müəllimlərin içində qohumları və ya dostları var. Bunu sizin eşitdirməyiniz daha doğru olar. Həm də müəllimlər sizə etiraz edə bilməzlər.

–Yaxşı, yaxşı.. Bu, mənim öhdəmdə qalsın. Siz sadəcə sinif rəhbərlərinə məsələni uyğun bir dillə başa salın və Ayişə Pusat gəldikdən sonra tənəffüslərdə ciddi bir nəzarət həyata keçirin. Ələlxüsus da onun növbətçi olacağı günlərdə şagirdlərlə xüsusi şəkildə münasibət qurmasına mane olun.

–Baş üstə…

* * *

O gün ədəbiyyat müəllimi Ayişə Pusat, üç il qabaq zorla çıxarıldığı məktəbinə geri dönmək üçün yola çıxırdı. Bu dönüş onun duyğulu və romantik əhvali-ruhiyyəsi üçün çox mühüm bir hadisə idi. Zamanında özünün də şagirdi olduğu bu məktəb bütün gənclik xatirələri ilə dolu, yarı müqəddəs bir yer kimi idi. Ədəbiyyat fakültəsini bitirib orta məktəblərin birində bir il staj keçəndən sonra buraya təyin edilərək, bütün məhəbbəti və hə-vəsi ilə, bütün enerjisi və xoş niyyəti ilə işə sarılmışdı. Yaxşı ça-lışırdı, şagird yetişdirmək üçün çox uğurlu fəaliyyət aparırdı. Şagirdlərini çox sevir, onlar tərəfindən çox sevilirdi. Artıq hə-rəkətlərə yol vermədən, ciddilikdən kənara çıxmadan qura bil-diyi qədər səmimiyyət çox uğurlu nəticələr gətirirdi. Çox sıx-madan çalışdırmaq, dərsi gözəl başa salaraq şagirddə maraq oyatmaq, çox gözəl münasibət göstərərək özünə hörmət qazanmaq Ayişə Pusat kimi çox nadir müəllimlərin xüsusiyyətlərindən idi. Hər işdə soyuqqanlı hərəkət edərdi. Qızların xüsusi vəziyyətlərini öyrənir, sual verir və qiymət yazarkən bütün bunları da nəzərə alırdı. Evindəki əlverişsiz şərtlər üzündən dərsini hazırlaya bilməyən bir şagirdini başqa müəllimlər kimi sıxmır, ona daha əlverişli şərtlər tapmaq üçün çalışardı.

Liseydə bütün qadın müəllimlər arasında ən sadə geyinən, makyaj etməyən yeganə qadın o idi. Evliydi və Tosun adında kiçik, sevimli, nadinc bir oğlu vardı. Ömrünün əsas his-səsi evi ilə lisey arasında keçir, evini bacarıqla idarə etdiyi kimi məktəbdə də həm dostları, həm şagirdləri ilə yaxşı yola gedir, yaxşı çalışırdı. Enerjili və sağlam bir qadın idi. Gur və qara saç-ları çiyinlərinə tökülür, gözləri gülümsəyərək baxır, düzgün nitqi ilə dərhal gözəl bir təəssürat yaradırdı. Həyatından, işindən məmnun idi. Bu günə kimi bir dərsini də boş buraxmamışdı. Əgər böyük bir problem, müdhiş bir talesizlik, hətta fəlakət deyə biləcəyimiz bir hadisə olmasaydı, bu bəxtiyar və sakit həyat sarsıntısız davam edəcək, bu qədər maddi və mənəvi itkilərlə yanaşı üç ili boşuna getməyəcəkdi. Ayişə Pusat kin saxlamaz, ona qarşı edilən pis işləri tez bağışlayıb unudardı. Fəqət ərinə qarşı edilən hərəkəti unuda bilmirdi, onun yıxılan böyük ümidləriylə birlikdə səadətinin də təməlinin sarsıldığına inanaraq buna səbəb olan şöhrətpərəst insanları bağışlaya bilmirdi.

Ziyan olmuş üç il… Amma o da hər insan kimi təsəlli tapmaqda gecikmirdi. İnsanları daha yaxşı tanımaq fürsətini də ona bu üç il vermişdi. Həyatın axışında heç bir əhəmiyyət kəsb etməyən bir fikri genişləndirərək bütün məmləkətə aid bir mə-sələ səviyyəsinə qaldıranlar, şəxsi kin və qərəzləri ilə hərəkət edənlər, ərinin istiqbalını yıxmaya çalışsalar da, həqiqətdə onun səadətini yıxmışdılar. İnsanlardan iyrənərək hər şeyi gülünc, hər kəsi kölə görən bir adamla yaşamaq heç də asan deyildi. Bundan başqa, ətrafdakıların daim onu ürkək və şübhəli göz-lərlə süzməsi də onu narahat edirdi. Əri iki il həbsdə yatıb çıx-mışdı, amma işin mahiyyəti bir çoxları üçün hələ də aydınlaşmamışdı. Həbsə qatillər, oğrularla bərabər məzlumlar və ideya sahibləri də girir, amma kütlə bu iki zümrəni bir-birindən ayıra bilmir, yaxud da heç zaman ayırmağa ehtiyac görmür. Qəzetlərin yalan məlumatları daim onların əleyhinə olmuş, elə bu səbəbdən də Pusat adı sanki ölkənin bir nömrəli xalq düşməninə çevrilmişdi. Amma işin iç üzünü bilənlər, gəlib dostluq göstərənlər də az deyildi. Fəqət bunlar o qədər az idi ki, bu azlıqla o çoxluğu doğru yola gətirmək mümkün deyildi. Ayişə Pusat dindar idi. İlahi ədalətə daim inanmışdı. Dindar olmamaqla yanaşı, əvvəllər dini duyğularına hörmət edən əri indi buna elə də əhəmiyyət vermirdi, bu da Ayişəni bir başqa cür sındırırdı. Hər nə qədər əri açıq bir şəkildə bu məsələlərdə heç nə deməsə də, bu mövzularda söhbət gedərkən üzündə yaranan ifadələrdən və ya baxışlardan Ayişə bir istehza sezirdi sanki. İndi ərinin inandığı və hörmət elədiyi tək inanc ölüm idi. Elə əvvəllər də o, ölümə böyük rəğbət bəsləyir, işi uğrunda, fikri uğrunda ölməkdə bənzərsiz bir gözəllik və böyüklük görürdü. Artıq bu rəğbətlə yanaşı heç bir alternativ fikir qəbul eləmirdi, sanki ölümü gözləyən bir vəziyyətdə idi. Qəhrəmanlıqla ölənlər haqqında yazıları təkrar-təkrar oxuması Ayişənin gözündən qaçmırdı.

Çox maddi görünməsinə baxmayaraq mistik bir ruh ha-lında, bir ölüm çevrəsinin ortasında yaşayır, yaşayır yox, yavaş-yavaş əriyib sönürdü. Ayişə Pusat, ərini daim həddindən artıq ifratçı hesab edirdi. Evlənərkən onun bu ifratçılığı xoşuna gəlsə də, zamanla bunun bir az azalmasını gözləmişdi, lakin ümidi boşa çıxmışdı. Bu adamda gizli qaynaqlardan gələn bir atəş var idi ki, onu daim ifrata, təhlükəyə, özünü xərcləməyə sürüyürdü. Müəyyən məsələlərin xaricində bütün məsələlərdə bir uşaq kimi saf və məlumatsız olan, tez aldadılan, hər kəsə və hər şeyə inanan əri indi dəhşətli dərəcədə çoxbilmiş insana çevrilmişdi. Artıq onu aldatmağa imkan yox idi. Lakin bu xüsusiyyətin onun yavaş-yavaş həyata marağını kəsdiyini görən Ayişə Pusat dərin kədər hissi keçirir, həyatla və hər şeylə əlaqəsini kəsən ərinin özünü də unutduğunu zənn edir, bu ehtimal zamanla bir inam halına gəlirdi. Onu həyata bağlamaq üçün etdiyi bütün səylər boş idi.

Bununla yanaşı ərinin hələ də qəti qərar vermədiyini, içində qorxunc bir mübarizə getdiyini bilirdi. Daxilən hiss etdiyi bir hisslə bu mübarizənin nəticəsindən çox qorxurdu. Bütün həyatı boyunca geri dönmək və peşman olmaq nədir bilməyən bir adamın ruhundakı döyüşün sonundan ciddi olaraq qorxmaq lazım idi. Əri o qədər böyük bir düşmənlik və kin yaşamışdı ki, bu kinin sərhədləri genişlənmiş, Ayişə Pusata kimi gəlib çatmışdı. Buna görə sakitlik və zövq içində çalışdığı liseydən çıxarılmış, nazirlik əmrinə göndərilmiş, hətta istintaqa cəlb olunaraq ərinin əleyhinə ifadə verməyə məcbur edilmişdi. Bütün bu çətinliklərə böyük bir mətanətlə davam gətirmiş, maddi çətinlikləri səbirlə qarşılamış, haqqını axtarmaq üçün qanuni yollara müraciət etmiş, lakin haqqını ala bilməmişdi. Kiçik Tosunu məhrumiyyət içində yaşatması çox ağır gəlsə də, Allaha bel bağlayaraq buna da qalib gəlmişdi, nəhayət, ərinin məhkumluğu tamamlandıqdan çox sonra təkrar köhnə vəzifəsinə alınmışdı. Üç illik ayrılıqdan sonra həzin bir sevinclə işinə qayıdanda yaxşı qarşılanmayacağını bilirdi. Həyəcanlı idi.

Lakin qəlbi Allaha qarşı minnətdarlıqla dolu idi. Qatardan endikdən sonra saatına baxdı. Tənəffüs zamanı idi. Uşaqlar məktəbin həyətindəykən onların gözü qarşısında məktəbə girmək istəmədi. İndi böyümüş, bir gənc qız olmuş olan üç il əvvəlki şagirdlərinə qarşı qəribə bir utancaqlıq hissi keçirirdi. Ərinin məhkum olub, özünün kiçik uşağı ilə pulsuz və çarəsiz qaldığı günlərdə onu axtarmayan, axtarmaq və kömək etmək bir tərəfə, gördükləri zaman görməməzliyə gələn yaxşı gün dostları kimi bəlkə bu gənc qızlar da üz çevirib, hətta … hətta … bir vətən xaininin həyat yoldaşına bəlkə eyhamlı sözlər də deyə bilərdilər. Yaxud bəlkə də belə etməzdilər, liseydən çıxarıldığı gün ağlaşdıqları kimi indi də sevinclə qışqırar, yanına gələr, özünü və məktəb rəhbərliyini çətin vəziyyətə salardılar. Ayişə bunların heç birisini istəmirdi. Stansiyanın gözləmə otağında bir az yubanmağın doğru olduğunu düşündü. Payızın gözəl, hüznlü, sərin bir günü idi. Havada buludlar bir-birini qovurdu, külək Aişəyə üç il əvvəlki bir günü xatırlatdı, üzündə kinli və istehzalı bir təbəssüm olduğu halda süngülərin arasında gedən əlləriqandallı ərini sanki təkrar gördü. Xatirələr onu bu yerə qədər sürükləyəndə birdən özünü yığışdırdı. Bunun sonu gözyaşlarına gətirib çıxarar deyə düşündü. Qorxulu bir yuxu görən, lakin bunun yuxu olduğunu bilən insan hərəkəti ilə pis xatirələri başından atdı. Göydə uçuşan buludlara baxaraq stansiyadan çıxdı. Ağır addımlarla liseyə tərəf addımlamağa başladı. Həyət qapısından içəri girəndə həyəcanlı idi. Məchullar bizə daim həyəcan verir. Necə qarşılanacağı məchul olduğu üçün o da həyəcan hiss edir, hər zaman çətin zamanlarda etdiyi kimi özünü zorla mətanətli olmağa sövq edir, buna da nail olurdu. Rəhbərliyin onu yaxşı qarşılamayacağını bilirdi, amma buna o qədər üzülmürdü. Əsl məsələ şagirdinin düşəcəyi vəziyyət idi. Həyatlarının hələ baharında olan, dünyanın və həyatın çirkinlikləri ilə qarşılaşmamış qızların könüllərində vəfadan iz qalmamış olması hər halda insanı üzəcək bir məsələ idi. Yaşlı insanlar həyatda pis görə-görə dəyişirlər, könül saflığını, insan duyğusunun bütün yaxşı tərəflərini itirirlər. Bu bəlkə normal idi, amma ürəkləri yalnız xeyirxahlıqla döyünən, dünyada yalnız yaxşı şeylərin olduğunu düşünən gənc qızların da pis duyğulara qapıla bilməsi fikri qorxunc idi.

Gözətçi üç il əvvəlki gözətçi idi. Önünə baxaraq sürətli addımlarla getmək istəyən Aişəyə doğru irəlilədi. Səmimiyyətlə gülərək salamlaşdı və səmimi bir səslə ''Xoş gəldiniz Ayişə xanım'' dedi. Ayişə birdən-birə dayandı. Bu sadə, yazıq kəndlinin nəzakəti onu sanki titrətmişdi. Gözləmədiyi bir halda gələn yaxşılıq və nəzakət insanları daha çox sarsıdardı. Ayişə də eyni duyğu ilə sarsıldı. Qara gözləri parıldadı. İki damcı göz yaşını böyük bir əziyyətlə gözlərinə içirib əlini uzatdı:

–Xoş gördük, Hüseyn. Necəsən?

Gözətçi Ayşənin əlini hörmətlə sıxdı:

–Duaçıyam, xanım.

Sonra başını aşağı salaraq əlavə etdi:

–Çox kədərlənmişdim, amma əlimdən nə gəlirdi ki?

Duadan başqa …

Ayişə dərhal sözü dəyişdirdi:

–Dərs çoxdan başlayıb?

–İndicə girdilər, xanım.

Ayişə bu xoşniyyətli insana xoş nə isə söyləmək istəyir, lakin deməyə söz tapa bilmirdi. Susmağın bəzən çox gözəl söz-lərdən belə üstün olduğunu heç şübhəsiz bu gözətçi bilmirdi. Onun üçün mütləq nəsə deməli idi. Elə bu düşüncə ilə də:

–Çox sağ ol Hüseyn, Allah ürəyinə görə versin, –dedi və sürətlə məktəb qapısına doğru addımladı. Dərs təzə başlamışdı, bir çox siniflərə hələ müəllimlər girməmişdi. Ayişə sinif pəncərələrinə başların toplandığını sezdi. Astadan və pıçıltı ilə söylənən həyəcanlı söhbətlərdə öz adının bir neçə dəfə çəkildiyini də eşitdi. Müdirənin otağına girdiyi zaman artıq içindəki həyəcandan əsər-əlamət belə qalmamışdı. Eynəyini taxmış olduğu halda bir sıra sənədləri oxuyan müdirə, başını heç qaldırmadı. Ayişə belə qarşılanacağını çox yaxşı bilirdi. Heç əsəbiləşmədən, kədərlənmədən dayandı və müdirin oynadığı rolun bitirməsini gözlədi. Bir-iki dəqiqə keçdi. Müdirənin oxuduğu beş-altı sətirlik kağız nə qədər qarışıq ifadəli olursa-olsun, bu müddət ərzində bir neçə dəfə oxuna bilərdi.

Lakin o, inadla başını qaldırmırdı, çox güman ki, Ayişəni ayaq üstə gözlətməklə nüfuzunu göstərmək istəyir və ya onu alçaldırdı. Nəhayət, altı sətrin oxunması bitdi. Gözlərini kağızdan qaldıran müdir üzünü turşudaraq Aişəyə baxdı. Bir çox şəklini gördüyü üçün onu tanıyırdı. Buna baxmayaraq, sərt bir səslə:

–Nə istəyirsiniz? –deməkdən çəkinmədi.

Ayişə çox soyuqqanlı idi. Üzündə heç bir ifadə görünmədən, baxışlarında heç bir dəyişiklik olmadan cavab verdi:

–Liseyinizin yeni ədəbiyyat müəllimiyəm…

Müdir, əhəmiyyət vermədiyini göstərmək istəyən kimi Ayişənin adını guya xatırlamadı:

–Həə .. Siz osunuz, elə deyil?

–Bəli, Ayişə Pusat mənəm.

Və çox ciddi, ağır, əzici bir səslə bunu söylədikdən sonra müdirdən heç bir təklif gözləmədən masanın qarşısındakı stulu çəkib oturdu. Beləliklə, müdirənin bütün eşitdikləri doğru çıxırdı. Bu həyasız qadın Ayişə Pusat adını qürurla söyləyir və özü dəvət gözləmədən stul çəkib oturmağa cürət də edə bilirdi. Ona bir dərs, bir göz dağı vermək çox məqsədəuyğun olardı. Onu diqqətlə süzərək üzünü turşutdu və gözlüyünü çıxarıb ol-duqca sərt baxışlarla baxaraq: