Loe raamatut: «Spartak»

Birinci fəsil
Sullanın səxavəti

Roma erasının 675-ci ilində¹, noyabr idinə² dörd gün qalmış (noyabrın 10-da) səhər açılan kimi camaat küçələrə axışır, Böyük sirkə tələsirdi. Romalıların üzü gülürdü, göy üzünü bürüyən buludlar yağış yağacağından xəbər versə də, bu onları təşvişə salmırdı.

Roma tarixinin 138-ci ilində tikilmiş sirk təxminən yumurta şəklində idi. Sirkə girən əsas yol tağın altından keçirdi ki, buna Baş qapı deyilirdi. Digər tağların altındasa tövlələr, ya da “kameralar” yerləşirdi. Romalıların ən çox xoşladığı qanlı döyüşlərdə qladiatorlar, vəhşi heyvanlar bu kameralarda olardı. Tamaşaçıların oturması üçün amfiteatr şəklində olan sıraların arasında pilləkənlər vardı. Həmin pilləkənlər başqa pilləkənlərlə bitişirdi. Sıraların sonunda qadınlar üçün tağlı eyvan vardı. Tamaşa göstərmək üçün tikilən bu əzəmətli Roma sirki 675-ci ildə belə idi.

Bu gün axı nə olacaqdı? Bu qədər camaatı sirkə hansı tamaşa cəlb edirdi?

Bütün Romanı qorxu içində saxlayan İtaliya hökmdarı Lutsi Korneli Sulla³ bir neçə həftə bundan əvvəl verdiyi əmrində Roma camaatına üç gün öz hesabına qonaqlıq və əyləncəli tamaşalar təşkil edəcəyini bildirmişdi. Bu qayda ilə Sulla sağ əli ilə qarət etdiyi dövlətinin bir hissəsini sol əli ilə romalılara paylayırdı.

İndi sirkdə yüz mindən çox tamaşaçı vardı. Sıralardakı qara camaatdan bəzisi evdən gətirdiyi yeməyi çıxarıb böyük iştahla yeyirdi. Dövlətlilərin ailələri qara camaatdan ayrı oturmuşdu. Onlar gülə-gülə qızğın söhbət edir, öz ədalarının üstünlüyünü gözə soxurdular.

Üçüncü sırada çox gözəl, füsunkar bir qadın oturmuşdu. Bu qəşəng geyimli gözəlin hələ otuz yaşı yox idi. O, Lutsi Valeri Messalanın qızı idi. Əri onu uşağı olmaması bəhanəsi ilə boşamışdı. Valeriyanın yanında Elvi Medulli oturmuşdu. O, naz-nemət içində böyümüş, ucaboylu bir adam idi. Qadının o biri tərəfində Mark Detsi Tsedisi əyləşmişdi. O, təxminən əlliyaşlı bir zadəgan idi. Hər şeydən çox yemək-içməyi xoşlayırdı. Bir qədər sonra Kvint Hortenzi⁴ də bura gəldi. O, natiqliyi ilə şöhrət qazanmışdı. Kvintin heç otuz altı yaşı olmazdı.

Valeriya və onunla söhbət edən adamlardan bir az kənarda iki uşaq ayaq üstə durmuşdu. Onlardan birinin on dörd, digərinin on iki yaşı vardı. Böyüyünün adı Katon, kiçiyininki isə Tsepion idi. Tsepion qardaşına nisbətən dilli-dilavər, Katonsa, əksinə, qaradinməz idi.

Yuxarıda, çıxış yollarından birinə yaxın olan yerdə daha bir uşaq oturmuşdu. O, on yeddi yaşlı bir oğlanla söhbət edirdi. Qısaboylu, solğun bənizli oğlanın adı Tit Lukretsi Kar⁵ idi. Gələcəyin bu böyük şairi on iki yaşı olan Kassi ilə şirin-şirin söhbət edirdi. Onlardan bir az aralıda Sullanın oğlu Favst oturmuşdu. O, sısqa, arıq, kürən bir uşaq idi.

Hələ təlim almamış cavan qladiatorlar meydanda taxta qılıncla vuruşurdular. Konsullar⁶ və Sulla gələnəcən tamaşaçıları bununla əyləndirirdilər. Birdən gurultulu alqışlar nəhəng amfiteatrı bürüdü.

– Yaşasın Böyük Pompey!⁷

Pompey sirkə girib kahin qızlarının yanında özünə yer tutdu. O, alqışların müqabilində xalqa nəzakətlə baş əyərək minnətdarlığını bildirdi.

Qney Pompeyin iyirmi səkkiz yaşı olardı. O, ucaboylu, möhkəm bədənli bir adamdı. Üzündən ciddiyyət və sərtlik yağan Pompey Roma xalqının sevimli sərkərdəsi idi.

Pompeydən sonra konsullar gəldilər. Konsullar gələn kimi cavan qladiatorların döyüşü dayandırıldı. Hamı vuruşmanın başlanması üçün konsulların verəcəyi işarəni gözləyirdi. Konsullar isə amfiteatrın sıralarına göz gəzdirir, sanki icazə almaq üçün kimisə axtarırdılar. Onlar Lutsi Korneli Sullanı gözləyirdilər.

Nəhayət, alqış səsi eşidildi. Sulla senatorların, dostlarının və tərəfdarlarının müşayiəti ilə Zəfər qapısından sirkə girdi. Bu qəribə adamın o vaxt əlli doqquz yaşı vardı. Sullanın sifəti dəhşətli olsa da, üzünün xətləri düzgün və ahəngdar idi. O, yavaş-yavaş irəliləyərək sirkə girdi. Alqış gurultularını eşidib acı-acı gülümsədi və astadan dedi:

– Əl çalın, əl çalın, sarsaq qoyunlar!

Bu zaman konsullar tamaşanın başlaması üçün işarə verdilər. Kameralardan yüz nəfər qladiator çıxıb sıra ilə meydanda irəliləməyə başladı. Onlar sirk meydanında dolanır, tamaşaçılar da əl çala-çala onları alqışlayırdılar. Gəlib Sullanın oturduğu yerə çatanda başlarını qaldırıb bir ağızdan çığırdılar:

– Salam sənə, hökmdar!

Sulla ətrafındakı adamlara sarı dönərək dedi:

– Belə baxanda yaxşıdılar! İgid, qüvvətli cavanlardır! Biz gözəl bir tamaşanın şahidi olacağıq.

Qladiatorlar sirk meydanını dolanıb konsulları salamladılar, sonra da kameralara qayıtdılar. Meydanda ancaq iki adam qaldı: bir mirmillon⁸, bir də retiari⁹.

Sirkə səssizlik çökdü. Hamının nəzəri vuruşmağa hazır olan bu iki qladiatora dikildi. Retiari birdən sıçrayaraq mirmillonun bir neçə addımlığında yerə düşdü, əlindəki toru ildırım sürətiylə düşmənin başına atdı. Mirmillon geri atılaraq özünü yerə sərib tordan canını qurtardı, sonra da retiarinin üstünə cumdu. Retiari yanıl- dığını başa düşərək qaçmağa başladı. Mirmillon onun ardınca yüyürdü. Lakin retiari bacarıqlı adamdı. O, meydanı dolaşaraq tor düşən yerə gəldi. Mirmillon ona çatanda toru düşməninin başına atdı. Mirmillon iməkləyərək torun altından çıxdı, cəld sıçrayışla ayağa qalxdı. Retiari irəliləyərək üçdişli yaraqla onun ancaq qalxa- nını cıza bildi. Bu zaman retiari yenə qaçmağa başladı.

Bu dəfə mirmillon onun ardınca yüyürmədi, düşməninin gələ biləcəyi tərəfə döndü, gedib tordan bir neçə addım kənarda durdu. Retiari onun hiyləsini duyaraq geri yüyürdü, silsilənin üstündən atıldı. Tərslikdən mirmillon onu burda gözləyirdi. O, retiariyə hücum edib onu qılınclamağa başladı. Retiarinin rəngi qaçmışdı. O, bütün gücünü toplayaraq əlindəki üçdişli yarağı mirmillonun ətrafında hərləyir, torunu yerdən götürməyə çalışırdı. Ancaq bunu məharətlə və cəld edə bilmədi, mirmillon qılıncı ilə onun sol çiynini yaraladı, qan yaradan fəvvarə kimi axmağa başladı. Retiari yaralansa da, toru götürüb qaçdı. Təxminən otuz addım qaçdıqdan sonra düşməninə sarı dönüb ucadan çığıra-çığıra dedi:

– Yara yüngüldür! Zərərsizdir!..

Sonra əlavə etdi:

– Gəl, gəl… Bu gün axşam mən mərhəmətli Xarona qızardılmış balıq göndərəcəyəm!

Retiarinin bu zarafatı mirmillonun yenidən hücum etməsinə səbəb oldu. Bu dəfə retiari torunu çox məharətlə ata bildi: düşmən tora düşdü. Mirmillon çıxmağa çalışsa da, daha artıq dolaşırdı. Tamaşaçılar qəhqəhə ilə gülürdülər. Retiari üçdişli yarağı ilə düşməninin üzərinə hücum çəkdi. Lakin mirmillon var gücünü toplayaraq güclü əlləri ilə toru yırtdı. İndi onun əlləri azad olduğundan retiarinin hücumuna qarşı dura bilərdi, ancaq tor onun ayaqlarını hərəkət etməyə qoymurdu.

Mirmillon toru yırtanda retiari yüyürüb əlindəki üçdişli yaraqla ona ağır zərbə endirdi. Mirmillon zərbəni elə qüvvətlə dəf etdi ki, əlindəki qalxan qırıq-qırıq oldu. Lakin üçdişli yaraq mirmillonu yaraladı, onun qolundan qan fəvvarə vurdu. Elə bu anda mirmillon sol əli ilə üçdişli yarağı tutdu, bütün gövdəsiylə düşmənin üstünə atılaraq qılıncı yarıyadək onun sağ buduna soxdu. Retiari silahını düşmən əlində qoyub qanı meydana tökülə-tökülə qaçdı. Lakin qırx addım getməmiş arxası üstə yerə yıxıldı. Mirmillon ayaqlarını tordan çıxardı və yıxılan düşmənin üstünə cumdu.

Ayağını onun üstünə qoyub qılıncını sinəsinə dayadı, tamaşaçıların rəyini bilmək üçün başını qaldırıb amfiteatrı nəzərdən keçirdi.

Doxsan mindən artıq kişi, qadın, uşaq sağ əlinin baş barmağını aşağı endirdi. Bu, ölüm işarəsi idi. Birdən retiari düşməninin qılıncından tutub onu zərblə dəstəyinə kimi öz ürəyinə soxdu. Mirmillon qılıncı tez onun ürəyindən dartıb çıxardı. Retiari insan səsinə oxşamayan bir səslə çığırdı:

– Lənət sizə!

O, cansız halda arxası üstə yerə düşdü.

İkinci fəsil
Spartak meydanda

Tamaşaçılar şiddətlə əl çalırdılar. Mirmillon kameraya qayıtdı. Sirkin xidmətçiləri meyiti sürüyə-sürüyə Ölüm qapısından çıxartdılar. Camaat əl çala-çala deyirdi:

– Yaşasın Sulla!

Əvvəllər diktator olmuş Sulla yerindən qışqırdı:

– Mən hakimiyyətdən əl çəkdim, amma siz yenə də mənə öz ağanız kimi baxırsınız! Alçaqlar, siz ancaq qul kimi yaşaya bilərsiniz!

Bir az kənarda oturan və Sullanın məiyyətindən olan bir patrisi¹⁰ ona etiraz etdi:

– Sulla, hamı qul olmaq üçün doğulmayıb!

Bu cəsarətli adam Lutsi Sergi Katilina¹¹ idi. Onun iyirmi yeddi yaşı vardı.

Katilinanın bu cəsarətli sözünü eşidən Sulla başını sakitcə ona sarı çevirib dedi:

– Necə bilirsən, Romada sənin kimi mərd neçə vətəndaş var?

Katilina ona cavab verdi:

– Ey şanlı Sulla, ancaq onu deyə bilərəm ki, təbiətim etibarilə azadlığı xoşlayıram. Özü də zülmə, istibdada nifrət edirəm. Bircə şeyə inanmaq istərdim: Romada çox vətəndaş bir adamın zülmü altına düşməmək üçün hər əzaba dözməyə hazırdır.

Sullanın üzündə istehzalı bir təbəssüm göründü, o, sakitcə soruşdu:

– Bəs onda niyə məni camaatın qarşısında məhkəməyə cəlb etmirsiniz?

– Ona görə ki, on il Romanı matəmə bürüyən müsibəti yenidən görmək istəmədik… Məqsədim səni təqsirləndirmək deyil. Sən bir çox şanlı qəhrəmanlıqlar da göstərmisən. Görəsən, elə bir adam tapılacaq ki, yenə ali hakimiyyəti zəbt etmək istəsin?

Sulla amfiteatrda oturanları göstərib rişxəndlə gülümsədi:

– Bəli… bu qulları görürsənmi? Onlar istədiyin qədərdir… hökmdarlar da tapılar.

Bu zaman Sullanı diqqətlə izləyən Valeriya arxadan yaxınlaşıb onun yun geyimindən bir sap çəkdi. Sulla təəccüblə geri döndü və ona toxunan qadına baxdı. Valeriya füsunkar bir təbəssümlə dedi:

– Hökmdar, acığın tutmasın! Sapı ona görə çəkdim ki, xoşbəxtliyindən mənə də qismət olsun.

Sulla yenə meydana sarı dönərək Dolabelladan soruşdu:

– Bu kimdir?

Dolabella cavab verdi:

– Messalanın qızı Valeriyadır.

– Kvint Hortenzinin bacısı?

– Hə.

Hortenzi qalxıb Mark Krassa¹² yaxın bir yerdə oturdu. Krass çox dövlətli bir patrisi idi. O, gözəl bir qızın yaxınlığında oturmuşdu. Qızın adı Evtibida idi. Bu yunan qızının yaşı iyirmi dörddən çox olmazdı. Mark Krass məftun-məftun ona baxırdı. Hortenzi onu dalğınlıqdan çıxartdı:

– Xoş gördük, Mark Krass! Deyəsən, ulduzları seyrə dalmısan?

– Yaxşı tapmısan. O bizdən iki sıra yuxarıda oturan yunan gözəlini.

– Evtibidanı? O, həqiqətən də, yunan qızıdır… Kurtizan¹³ qadındır…

– Kurtizan qadın? Amma üzdən elə bil xalis ilahədir! O, harada yaşayır?

– Müqəddəs küçədə…

Birdən şeypur səsləri eşidildi. Bu, sıra ilə qarşı-qarşıya durmuş otuz frakiyalı¹⁴ ilə otuz samnitin¹⁵ döyüşə başlamasına işarə idi. Danışıqlar, gülüşlər, səs-küy kəsildi, hamının gözü vuruşan qladiatorlara dikildi. İlk toqquşma çox dəhşətli oldu. Vuruşma başlanandan heç beş dəqiqə keçməmiş meydanda qan axmağa başladı. Qladiatorların sıraları seyrəldikcə alqış səsləri daha da gurlaşırdı. Bir saat belə keçdi, vuruşmanın sonu yaxınlaşırdı. Əlli qladiator meydanda yıxılıb qalmışdı. Frakiyalılar dal-dala verib üçbucaq əmələ gətirmişdilər. Onlar qüvvəcə üstün olan samnitlərə qəzəblə müqavimət göstərirdilər.

Sağ qalan frakiyalılar arasında Spartak da vardı. Pəhləvan vücudu, möhkəm əzələləri ona xüsusi yaraşıq verirdi. Spartakın otuz yaşı tamam olmuşdu. O, Frakiyada, Rodopi dağlarında anadan olmuşdu. Vətənini tutmaq istəyən romalılarla vuruşarkən əsir düşmüşdü. İgidliyinə görə Roma legionuna daxil edilmişdi. Lakin romalılar ikinci dəfə frakiyalılarla müharibə edəndə Spartak legiondan qaçıb özününkülərə qoşulmuşdu. Yaralanaraq ikinci dəfə əsir düşmüşdü. Qanuna görə, ordudan qaçanlara ölüm cəzası verilərmiş. Lakin Spartakın ölüm cəzası qladiatorluqla əvəz edilmişdi. Bu hadisədən iki il keçirdi. Onu lanistalardan¹⁶ birinə satmışdılar, o da sonralar Spartakı Aksiana satmışdı. Sonuncusu baha aldığı qulunu bu gün ilk dəfə olaraq sirk meydanına buraxmışdı. Sulla bugünkü döyüş üçün Aksiana iki yüz iyirmi min sestertsi¹⁷ vermişdi. Spartak öldürülsəydi, Sullanın səxavət göstərərək verdiyi pul Aksiana dəyən ziyanı ödəyə bilərdi. Amma o, yenə də Spartakın hər bir hərəkətini, endirdiyi hər bir zərbəni gərgin halda izləyirdi.

Samnitlər üçün mərc gəlmiş minlərlə tamaşaçı çığırırdı:

– Cürətli olun!

Bu çığırtılara cavab olaraq frakiyalıların tərəfini saxlayanlar daha bərk qışqırırdılar.

Vuruşmanın başlanmasından bir saatdan çox keçmişdi. Spartak ustalıqla döyüşdüyündən yalnız üç yerdən yüngülcə yaralanmışdı. Amma o nə qədər qoçaq olsa da, sonuncu yoldaşının öldüyünü görüb özünün də axırının çatdığını hiss elədi. Birdən ağlına bir fikir gəldi. Geri qaçmağa başladı. Heç əlli addım qaçmamış gözlənilmədən geri çevrildi, ən qabaqda gələn samnitin üstünə cumdu, əyri qılıncını onun döşünə soxdu. Sonra ikinci samnitin üstünə cumdu, onu da qılıncı ilə yerə sərdi. Üçüncüsü özünü yetirdi. Spartak bu dəfə qılıncını işə salmadı, görünür, onu öldürmək istəmirdi. Yalnız qalxanı onun başına vurdu. Samnit zərbədən gicəllənərək yerə yıxıldı. Bu zaman dördüncü samnit yoldaşının köməyinə gəldi. Spartak samnitin üstünə cumdu, bir neçə zərbə ilə qılıncını əlindən saldı. Sonra qüvvətli qolları ilə onu qamarlayıb yerə yıxdı, qulağına pıçıldadı:

– Kriks, qorxma, bəlkə, səni ölümdən qurtara bildim.

Spartak bir ayağını Kriksin, o biri ayağını qalxanla vurub yıxdığı samnitin sinəsinə qoydu; o bu vəziyyətdə xalqın qərarını gözlədi.

Tamaşaçıların, bəlkə də, hamısı baş barmağını açaraq yumruqlarını yuxarı qaldırdı: hər iki samnitə həyat bəxş edildi.

Yüzlərcə adam çığırırdı:

– İgid Spartaka azadlıq verilsin!

Katilina Sullanın qulağına pıçıldadı:

– O, azad olmağa layiqdir!

Sulla sualedici nəzərlərini Valeriyaya dikdi. Qadının şəfqətlə baxan gözləri sanki yalvarırdı.

– Yaxşı, qoy azad olsun!

Sulla başını əydi,– bu, razılıq işarəsi idi. Spartak azad oldu. Tamaşaçılar bunu gurultulu alqışlarla qarşıladılar.

Kimsə Spartakın başının üstündən pıçıldadı:

– Ay yaramaz, igidliyin məni müflis elədi.

Aksianın bu sözü sanki Spartakı yuxudan ayıltdı. O, əvvəl Sullaya, sonra da camaata baş əydi, gurultulu alqışlarla meydandan çıxdı.

Sullanı tamaşalar lap darıxdırmışdı. O, ayağa qalxıb Valeriya oturan yerə getdi və gözlənilmədən soruşdu:

– Valeriya, sən sərbəstsən?

– Bir neçə ay əvvəl ərim məni boşayıb.

– Bilirəm, – Sulla dedi, – məni sevə bilərsənmi?

– Bütün qəlbimlə.

– Valeriya, mən də səni sevirəm. Bir aydan sonra arvadım olacaqsan.

Sulla bunu deyib öz dostları ilə sirki tərk etdi.

Üçüncü fəsil
Libitina Venerası yeməkxanası

Eskvilinin ən ucqar küçələrinin birində, qədim şəhər divarının yanında bir yeməkxana vardı. Yeməkxanaya Libitina Venerasının adı verilmişdi. 675-ci ilin noyabrında burda əvvəlkilərdən daha çox adam vardı. Taygöz Lutasiya kömür kimi həbəş kənizi ilə birlikdə müştərilərin tələbini ödəməyə çalışırdı. Taygöz Lutasiya qırx beş yaşlı, dolğunsifətli bir qadındı. O, aşağı-yuxarı gedib-gəlir, masalara kolbasa verirdi. Sükutu hamıdan əvvəl qoca qladiator pozdu, o, ucadan dilləndi:

– İyirmi iki il amfiteatr və sirkdə vuruşdum, amma Basılmaz Spartak kimisinə rast gəlmədim.

Axsaq, qoca bir legioner dedi:

– Ordudan qaçmış olsa da, ona azadlıq verildi. Görünür, Sullanın kefi kök imiş.

O biri qoca qladiator dedi:

– Yəqin ki, lanista Aksianın yaman acığı tutub!

– Eybi yoxdur, öz malı üçün bolluca pul alıb!

Pəhləvan ucadan dilləndi:

– O pullar mənim olsaydı, ürəyimdən keçəni edərdim.

– Pulu dağıtmağa nə var ki, amma pul yığmaq hər adamın işi deyil! – qoca dilini dinc qoymadı.

– Siz məni inandıra bilməzsiniz ki, Sulla öz var-dövlətini zəhmət çəkərək yığıb.

Lutasiya skamyada oturmuşdu və qızartmaq üçün tavaya dovşan əti qoyurdu:

– Romanın ən böyük vətəndaşı olan Sullanı yeməkxanamda pisləməyin! – o çığırdı.

Qoca legioner ucadan dedi:

– Bir sözə bax! Sən demə, bu taygöz də Sullanın tərəfdarı imiş!

Bundan sonra mübahisə qapıda hündürboylu, iribədənli bir adam görünəndə səngidi.

Yeməkxananın ayrı-ayrı yerlərindən eşidildi:

– Trebonidir!

– Salam, Treboni!

Treboni lanista idi. Bir neçə il əvvəl qladiatorlar məktəbini bağlamışdı. O bu mənfəətli işdən yığdığı pulla dolanırdı. Treboni qladiatorların dostu və arxası hesab edilirdi. Bu gün tamaşa qurtarandan sonra qapı ağzında durub Spartakı gözləmişdi. Qladiator çıxanda onu qucaqlayıb təbrik etmişdi. Sonra onu Libitina Venerası yeməkxanasına dəvət eləmişdi. Bura Spartakdan savayı, on nəfər başqa qladiator da gəlmişdi.

Lutasiya Spartakla Trebonini qarşılayıb yanakı otağa ötürdü:

– Bura gəlin, şanlı qladiatorlar, burda sizin üçün axşam yeməyi hazırlanıb. Belə qızartma heç Mark Krassın da süfrəsində verilmir.

Axşam yeməyi yaxşı keçdi. Qladiatorların kefi açıldı. Hamı Spartakı tərifləyirdi, lakin o, nədənsə, qəmli idi.

Treboni dedi:

– Səni başa düşə bilmirəm! Sənə nə olub? Niyə içmirsən?

Başqa bir qladiator ucadan dedi:

– Elə bil ananın matəmini tutursan!

Bu söz sanki Spartakı sarsıtdı, o, dərindən ah çəkib:

– Bəli, anamın matəmini tuturam! – dedi.

Sarışın cavan qladiator dərdli-dərdli dedi:

– Spartak, sən xoşbəxtsən ki, sağlığında azadlığa çıxdın! Azadlıq bizə ancaq öləndə nəsib olacaq.

“Azadlıq” sözünü eşidəndə Spartakın eyni açıldı. O, camını yuxarı qaldırıb ucadan dedi:

– Yaşasın azadlıq!

O bu sözləri söyləyəndə qapıda görünən bir adam uca səslə dilləndi:

– Məğlubiyyət bilməyən Spartak, sən azad olmağa layiqsən!

Hamı başını səs gələn tərəfə çevirdi. Qapı ağzında Katilina dayanmışdı.

Treboni cəld Katilinanın qabağına keçib ona hörmətlə baş əydi.

Katilina:

– Treboni, mən səni axtarırdım, – dedi, sonra Spartaka sarı dönüb əlavə elədi: – Səni də!

Katilina öz zalımlığı və adam öldürməsi ilə ad çıxarmışdı. Hətta qorxu bilməyən Spartak da bu dəhşətli patrisinin səsini eşidəndə qeyri-ixtiyari diksindi:

– Məni?

Katilina sakitcə:

– Bəli, səni. Sənə azadlıq verdilər. Buna layiqsən. Amma pulun yoxdur ki, iş tapanacan özünü dolandırasan. Mən Qney Korneli Dolabella ilə sənin üstündə mərc gəlmişdim. İndi udduğum on mindən çox sestertsinin bir hissəsini sənə vermək istəyirəm.

Spartak Katilinaya etibar etməsə də, onun mərhəmətindən mütəəssir olmuşdu. O dilləndi:

– Ey şanlı Katilina, bu nəcib niyyətinə görə sənə təşəkkür edirəm. Lakin bu hədiyyəni qəbul edə bilmərəm. Əvvəlki sahibimin məktəbində döyüş təlimi keçəcəm. Əminəm ki, öz zəhmətimlə yaşaya bilərəm.

Katilina Spartaka sarı əyilib pıçıldadı:

– Mən də iyrənc Roma cəmiyyətinin quluyam, mən də azadlığın həsrətindəyəm… Bəli, mən işdən xəbərdaram… mən də sizinləyəm…

Sonra yerindən qalxdı, uca səslə dedi:

– Bu pul kisəsini rədd etmə. O heç də hədiyyə deyil, bu pulu öz zəhmətinlə qazanmısan.

Spartak mat qalmışdı: patrisi bəzi gizli işarə və sözlərə haradan bələd olmuşdu, – bunu anlaya bilmirdi. Spartak Katilinanın əlini sıxdı, pul kisəsini götürüb dedi:

– Nəcib Katilina, sənin bu hərəkətin məni çox həyəcanlandırdı.

Katilina bundan sonra Treboni ilə söhbətə qoşuldu. Burda söhbət gedərkən o biri otaqda əyyaşlar yaman səs-küy qoparmışdılar. Birdən Katilina süfrə yoldaşları ilə bərabər o biri otaqda hamının:

– Rodopeya! Rodopeya! – deyə bağırdığını eşitdi.

Rodopeya iyirmi iki yaşında gözəl bir cavandı. Əynindəki mavi geyimi bu qızın romalı olmadığından xəbər verirdi. O, istəmədiyi halda pozğun həyat tərzi keçirirdi. Amma yeməkxananın sırtıq müştəriləri ona hörmət edirdilər. Rodopeya Lutasiyanın masası qabağında dayandı. Ona bir cam alban şərabı verdilər. Birdən otağın küncündə yenə səs-küy başladı.

Ona qədər adam bir ağızdan çığırdı:

– Rədd olsun patrisilər! Rədd olsun Katilina!

Katilina bu hay-küyü eşidən kimi cəld yerindən qalxdı. Ordakı adamları qəzəblə süzüb ucadan çığırdı:

– Murdar həşəratlar, məndən nə istəyirsiniz?

Onun dəhşətli səsi bir anlıq hamını qorxutdu, lakin az sonra kimsə dedi:

– Biz istəyirik ki, sən burdan itilib gedəsən!

Katilina ucadan:

– Hamınız bura gəlin! – deyib qollarını açdı.

Çaxnaşma düşdü. Hər tərəfdən lənətlər, söyüşlər yağdırıldı. O biri otaqdan Treboninin, Spartakın səsi gəldi. Onlar davaya özlərinin müdaxilə etmələri üçün Katilinanın qapıdan geri çəkilməsini xahiş edirdilər. O, geri çəkilən kimi Treboni və Spartak öz yoldaşları ilə böyük otağa girdilər. Bayaqdan Katilinanın zərbələrinə məruz qalan sərxoşlar qladiatorları görüb küçəyə qaçdılar.

Bu vaxt Rodopeya qorxa-qorxa Katilinaya və onun dostlarına baxırdı. Birdən onun rəngi kətan kimi ağardı, qışqıraraq Spartaka sarı yürüdü:

– Spartak, bu sənsən?!

Spartak böyük həyəcanla qıza baxıb qışqırdı:

– Necə?.. Sənsən? Mirtsa?.. Mənim bacım!

Qardaşla bacı bir-birini qucaqlayıb bağrına basdı. İlk mehribanlıq həyəcanından sonra Spartak birdən bacısını özündən kənara çəkdi. O, həyəcanla dilləndi:

– Sən?.. – O, qızı nifrətlə itələdi: – Sən ki…

Mirtsa ağlayaraq çığırdı:

– Mən qulam!.. Ağam əclaf adamdır!.. O, közərmiş dəmirlə mənə işgəncə verirdi… Başa düş, Spartak!..

– Bədbəxt bacım! Gəl, yaxına gəl! – bacısını özünə sarı çəkib onu bərk-bərk öpdü.

Bir azdan başını qaldırdı: onun gözləri yaşla dolmuşdu. Spartak qəzəblə çığırdı:

– Yer üzündə azad insanlar və qullar törədən ilk adama lənətlər olsun!