2. Restauri suggeriti dai
vestigia veteris scripturae
arg.
2
Ei subrupto | altero mors optigit
ei
BCD Merula
Merula, Giorgio
:
ex illis
Camerarius
a
altero mors optigit
B
c
G
2
altero mors obtigit
Merula
Merula, Giorgio
:
altero mors soptigit
B
1
aliae rumor soptigii
CDG
1
altero mortem oppetit
Camerarius
a
1
65
rapidus raptori pueri subduxit pedes
pedes
Saracenus Camerarius
a
cf. Ven. Fort. carm. II 16, 37-38 : A n.l.
fides
BCD
186
ER.
hodie id fiet. ME. in eo uterque proelio potabimus
id fiet
Poggius
2
:
id flet
BCD
1
id feci
Merula
Merula, Giorgio aliud feci
Pylades
ut fieret
Camerarius
a
2
196
ME. sustine hoc, Penicule : exuuias facere quas uoui uolo
quas uoui uolo
Camerarius
Camerarius d.Ä., Joachim
: A n.l.
quas suo uiuolo
BD
quas suo uiuilo
C
quam suauum uolo
Merula
Merula, Giorgio quam suauium uolo
Pylades
quasi Ioui uolo
Camerarius
a
3
249
ME. dictum facessas, datum | edis, caueas malo
datum edis caueas
BCD lineola in B atque in C :
datum et discaueas
Merula
Merula, Giorgio datum aedis caueas
Scutarius
1
elatum et discaueas
Pylades
doctum et discaueas
Camerarius
a
258
nam ita est haec hominum natio : in Epidamnieis
in Epidamnieis
A :
natio epidamnia
BCD Merula
Merula, Giorgio natio hic Epidamnia
Camerarius
a
4
493
cur ausu’s facere, quoi | ego aeque heres eram?
heres
Lipsius
Lipsius, Justus
Ant. 61 :
heris
BCD lineola in C
eras
Merula
Merula, Giorgio haeres
Camerarius
a
5
776
SEN. salua sis. saluen aduenio? saluen accersi iubes?
saluen accersi
BCD
:
seruo accersi
Merula
Merula, Giorgio sed cur accersi
Camerarius
a
859
osse fini dedolabo | assulatim uiscera
osse fini
BCD :
exossabo dein
Camerarius
a
6 exossem nisi
Merula
Merula, Giorgio
1142
potaui atque accubui scortum, pallam et aurum hoc * * *
versus mutilus in
BCD Merula
Merula, Giorgio
lineola in C :
mihi dedit
suppl. Camerarius
a
7
3. Congetture dubbie
164/5
facere coniecturam † captum sit collegium. †
collegium
BCD Merula
Merula, Giorgio
: A n.l.
collegium augurum
Pylades Camerarius
a
1
821
SEN. tu negas? ME. nego hercle uero. SEN. immo hercle † eludere † negas
eludere
BCD :
occludere
Merula
Merula, Giorgio impudenter
Camerarius
a
826
ME. quaeso, quid mi tecum est? unde aut quis tu homo es? * * * *
versus mutilus in BCD Merula
Merula, Giorgio
:
quid nocui
Pylades
quid feci ego
Camerarius
a
984
† metum aut multum. prope est quando ceruso faciam † pretium exsoluet
metum aut
BCD :
mecum haud
Merula
Merula, Giorgio metuam haud
Pylades
metuam ego haud
Camerarius
a
ceruso
BCD lineola in C Merula
Merula, Giorgio
:
herus ut quod strenue
Camerarius
a
988
†neque utrum† ex hoc saltu damni saluom ut educam foras
ut educam foras
Pareus
Pareus, Johann Philipp
:
ute duo anfora
BCD
alium eluo anfora
Merula
Merula, Giorgio
Scutarius
Scutarius, Eugenius eliciam foras
Camerarius
a
2
1019
nimis bene ora commetaui atque ex mea sententia
aut
BCD secl. Bothe
1
:
haud
Merula
Merula, Giorgio
Scutarius
1
autem
Camerarius
a
Quello che si può dedurre appare abbastanza coerente. Il Pal. lat. 1615 consente al CamerarioCamerarius d.Ä., Joachim di restaurare singole parole o interi versi omessi dalla tradizione editoriale precedente o perché già assenti nel Vat. lat. 3870 (6, 23, 44, 563) – codice da cui è dipesa, come si sa, la conoscenza delle ‘dodici’ commedie fino a questo momento – o perché tralasciati dall’
editio princeps
(75–76, 625) o dalle edizioni successive (987, 988).
È interessante notare che il simbolo più usato ai margini del testo sia quello volto ad evidenziare l’accordo con il
vetus codex
3
.
Nella maggior parte dei casi il filologo vuole così mostrare come il codice gli offra lezioni buone e innovative (65, 86, 288, 411, 412, 563, 629, 675, 715, 723, 724, 848, 849, 853, 1017, 1059) o gli permetta di ricostruirle (621, 745, 814, 987, 988); in alcune circostanze la lettura di B conferma soluzioni già trovate da editori precedenti (983, 987) e in due casi consente di ripristinare la corretta distribuzione di battute (744, 848).
Altre volte invece il codice presenta soluzioni che non vengono colte dal CamerarioCamerarius d.Ä., Joachim (
arg.
2, 449, 935) o, ancora, errori che invece lo sviano (62, 186, 209, 210, 334, 846).
Probabili ‘tracce’ del CamerarioCamerarius d.Ä., Joachim sui codici B e C
Le
lineolae
Dalla lettura dell’apparato proposto si sarà notato come in corrispondenza di un intervento editoriale del CamerarioCamerarius d.Ä., Joachim possa ricorrere nei codici la presenza di una
lineola
tracciata sotto la lezione in questione
.
In effetti, sia in B sia in C si notano numerose sottolineature dall’inchiostro scuro e dal tratto spesso, che rivelano un’estrema disinvoltura nei confronti del manufatto antico.1 Sorge quindi la curiosità di indagare se il riscontro tra questi segni – che ricorrono simili nei due codici posseduti dal filologo – e il lavoro editoriale del CamerarioCamerarius d.Ä., Joachim possa farne attribuire a lui la paternità.2
Nel vagliare tale ipotesi, ricercando il motivo che possa aver portato il filologo a porre questi segni, si riportano i dati ricavabili dai
Menaechmi
Menaechmi.
Lineola
nel solo B
101
Cerialis cenas dat, ita mensas exstruit
mensas
Fest. 408, 28 L. Pylades Camerarius
a
:
mensam
BCD Merula
Merula, Giorgio
B f. 98v l. 24
235
Histros, Hispanos, Massiliensis, Hilurios
Massiliensis
BCD Merula
Merula, Giorgio
:
Massilienses
Camerarius
a
255
uiaticati hercle admodum aestiue sumus
aestiue
Camerarius
a
:
aestiuae
BC
estiuae
D
estiue
Merula
Merula, Giorgio
363
magis quam domus tua domus quom haec tua sit
quom
A
cum
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
quam
BCD
398
ER. pallam te hodie mi dedisse uxoris. ME. etiam nunc nego.
etiam
C
2
:
ettam
C
1
sed iam
BD
1
Camerarius
a
sed etiam
D
4
iam
Merula
Merula, Giorgio
405
ER. † iam, amabo, desine † ludos facere atque i hac mecum semul
iam
BCD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
1
:
iamiam
Camerarius
Camerarius d.Ä., Joachim
546
ME. immo cedo aps te : | ego post tibi reddam duplex
duplex
CD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
dupelex
B
745
ego te simitu noui cum Porthaone
simitu
Camerarius
a
:
si me tu
B
sime non tu
CD
821
SEN. tu negas? ME. nego hercle uero. SEN. immo † haec eludere † negas
immo
CD Merula
Merula, Giorgio
:
inmo
B
nimio
Camerarius
a
886
Apollini autem brachium. nunc cogito
autem
CD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
autem autem
B
955
ut parentur quibus paratis opus est. tu seruos iube
tu
D
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
tuos
B
tus
CD
1
972
recordetur id
recordetur
CD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
recorde cordetur
B
1065
ME. o | adulescens, salue, qui me seruauisti, quisquis es.
seruauisti
B Camerarius
a
:
seruasti
CD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
Camerarius d.Ä., Joachim2
1076
tu | erus es : tu seruom quaere. tu salueto : tu uale.
tu salueto tu
B
3
:
tu salue to tu
B
1
salueto tu tu
CD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
1120
MES. qui id potest? ME. gemini ambo eramus. SOS. di me seruatum uolunt
qui id potest
BCD :
qui potest
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
Lineola
nel solo C
101
Cerialis cenas dat, ita mensas exstruit
Cerialis
Fest
.
408, 27 L. :
certalis
B
1
CD
1
certe talis
B
3
cerealis
D
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
C f. 41v l. 18
164/5
facere coniecturam † captum sit collegium. †
coniecturam
B Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
coiecturam
A
1 coniecturum
CD
168
nam ex istoc loco spurcatur nasum odore inlucido
spurca—
A
spurcatur
B
3
D Non. 632 L. Camerarius
a
:
purcatur
B
1
spurtacur
C
nasum odore
B
3
Non. Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
nasum odori
D
4
nasum modori
B
1
CD
1
174
mi, tibi atque illi iubebo iam adparari prandium. PE. eu.
iubebo
CD Pylades Camerarius
a
:
iube—
A
iubeo
B Merula
Merula, Giorgio2
175
ME. inde usque ad diurnam stellam crastinam potabimus
ad diurnam
AD
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
addiurnum
B
1
ad diurnum
B
3
CD
1
182
ER. anime mei, Menaechme, salue. PE. quid ego? ER. extra numerum es mihi
mei
B
1
CD Merula :
mi
B
3
Pylades
Camerarius
a
188
tua est legio : | PE. adiudicato cum | utro | hanc noctem sies
tua est legio
B
3
Camerarius
a
:
tuest legio
B
1
CD
tua legio est
Pylades
tu es legio
Merula
Merula, Giorgio sies
B
c
D
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
scies
B
1
C
204
PE. qui quidem ad mendicitatem properent se detrudere
mendicitatem
AB
3
D Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
medicitatem
B
1
mendititatem
C
210
glandionidam suillam, laridum pernonidam
suillam
AB
3
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
sullam
B
1
CD
225
cocta sunt, iube ire accubitum. ER. redi cito. CI. iam ego hic ero
iube ire
AB
3
D
3
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
iubire
B
1
CD
1
234
hic annus sextus est postquam ei rei operam damus
ei rei
Gruterus
Gruter, Jan
:
ire hi
B
1
CD
1
ire hinc
B
3
huic rei
D
4
rei huic
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
239
acum inuenisses, sei appareret, iam diu
appareret
BD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
apareret
C
254
audin, Menaechme? quom inspicio marsuppium
audin
CD Merula
Merula, Giorgio
:
adi
cum rasura B
1
audi
B
3
Camerarius
a
267
MES. quid metuis? ME. ne mi damnum in Epidamno duis
in epidamno duis
Beroaldus Camerarius
a
:
in epidamno dus
B
1
ut vid.
in epidamno dias
B
3
ut vid. Merula
Merula, Giorgio in epidam nodus
CD
1
in epidamno dus
D
4
ut vid.
316
MES. eu | hercle | hominem multum et odiosum mihi
eu
B
3
heu
Camerarius
a
:
tu
B
1
CD Merula
Merula, Giorgio
322
quos tu parasitos loquere? MES. quod te urget scelus
parasitos
D
3
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
paratitos
BCD
1
350
asseruatote haec sultis, nauales pedes
sultis
Pylades Camerarius
a
:
si uoltis
BD Merula
Merula, Giorgio siuuoltis
C
361
animule mei, mi mira uidentur
animule mei
B
1
CD
animule mi
B
c
Pylades Camerarius
a
:
anime mi
Merula
Merula, Giorgio
363
magis quam domus tua domus quom haec tua sit
tua sit
A Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
tua
B
1
sit tua
B
3
itua
CD
366
ulla mora intus
ulla mora
B
3
Camerarius
a
:
si ullam ora
B
1
sullam oras
CD versum om. Merula
Merula, Giorgio
387
ER. eamus intro, ut prandeamus. ME. bene uocas : tam gratiast
tam
BCD :
tamen
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
iam
Camerarius
Camerarius d.Ä., Joachim3
391
ER. Peniculo. ME. quis iste est Peniculus? qui extergentur baxeae?
baxeae
Scutarius
Scutarius, Eugenius
:
bexeae
B
1
CD
buxeae
B
3
Camerarius
a
bexe
Merula
Merula, Giorgio
432/3
eho Messenio, | accede huc. MES. quid negoti est? ME. † sussciri †
sussciri
B
1
D
2
:
ł sciscitari
B
3
in mg. ubi susurra add. alia manus
4 susciri
CD
1
Merula
Merula, Giorgio scire uis
Camerarius
a
434
MES. quid eo opust? ME. opus est. scio ut me dicas. MES. tanto nequior
me dicas
B
1
CD Merula
Merula, Giorgio
:
mendices
B
3
men dices
Camerarius
a
435
ME. habeo praedam : tantum incepi | operis. ei quantum potes
ei
Gruterus
Gruter, Jan
:
et
BCD Merula
Merula, Giorgio tu
Camerarius
a
437
tu facito ante solem occasum ut uenias aduorsum mihi
tufacito
BCD
tu facito
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
5
449
ubi ego dum | hieto, Menaechmus se subterduxit mihi
dum hieto
AB :
dum mihi
CD
met
Merula
dum haereo
Pylades Camerarius
a
Merula, Giorgio
451
qui illum di omnes perduint, quei primus <–> commentus est
quei primus
CD
1
qui primus
B
3
D
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
que ciprimus
B
1
458
quibus negoti nil est, qui essum neque uocantur neque uocant
uocant
B
3
D
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
uocauit
B
1
CD
1
461
quoi tam credo datum uoluisse quam me uideo uiuere
me
AD
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
ne
BCD
1
466
potine ut quiescas? ego tibi hanc hodie probe
potine ut
B
c
: A n.l.
potine me ut
B
1
potine ne ut
CD
1
potin ne ut
D
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
ego
A :
sed dico
B
sed co
CD
1
sed ego
D
4
si ego
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
492
fecisti funus med absenti prandio
funus
ABD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
fumus
C
493
cur ausu’s facere, quoi | ego aeque heres eram
heres
Lipsius
Lipsius, Justus
Ant. 61 :
heris
BCD lineola in C
eras
Merula
Merula, Giorgio haeres
Camerarius
a
559
MA. egone hic me patiar frustra in matrimonio
(m)e patiar
A Camerarius
a
6
:
medaciar
B
1
CD
1
me paciar
B
3
mendacier
D
3
mendiciar
Merula
Merula, Giorgio
563
pallam ad phrygionem7 cum corona | ebrius
phrygionem
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
frygionem
A
phydrionem
B
fridionem
CD
c
frididnem
D
1
564
ferebat, hodie tibi quam surrupuit domo
surrupuit
BCD :
subripuit
Merula
Merula, Giorgio surripuit
Camerarius
a
566
em | hac abiit, si uis persequi uestigiis
em
AB
hem
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
heen
CD
567
atque edepol eccum | optume reuortitur;
optume
C Merula
Merula, Giorgio
:
op—
A
optime
B
obtume
D
ipsum optime
Camerarius
a
hiatus vitandi causa
569
PE. idem quod semper : male habeas; sic censeo
habeas
B
1
CD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
hab—
A
habeat
B
3
571
ME. ut hoc utimur maxime more moro
moro
Lipsius
Lipsius, Justus
Ant. 61-62 :
morum
BCD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
584
habent rem paratam, mens est in quo * *
mens est
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
mensae
BC
mense
D
593
sponsio fieret. quid ille? † qui praedem dedit †
qui
ABCD :
om.
Merula
Merula, Giorgio quid
Pylades
Camerarius
a
601
placabit palla quam dedi
placabit
B Camerarius
a
:
placebit
CD Merula
Merula, Giorgio
601a
quam | hodie uxori abstuli atque huic detuli | Erotio
hodie
CD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
: om. B
8
605
MA. clanculum te istaec flagitia facere censebas pote?
istaec
BD
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
ista ec
D
1
ista et
C
663
eo domum. PE. quid mi futurum est, qui tibi hanc operam dedi?
eo
Bentley Emend. 209 :
ego
BCD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
683
ME. mi tu ut dederis pallam et spinter? numquam factum reperies
reperies
Prisc. gramm. II 151, 6 sgg. Osb. S 76, 9 B. Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
releceris
B
1
redixeris
B
3
relegeris
CD
718
itaque adeo iure coepta appellari est Canis
canis
B
3
D
3
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
canes
B
1
CD
1
748
nouistin tu illum? ME. noui cum Calcha simul :
Calcha
Prisc. II 239, 12 Char. 84, 2 B. Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
calcantes
B
1
calcante
B
c
calchante
CD
2
chante
D
1
760
quas si autumem omnis, nimis longus sermost.
sermost
B :
sermo est
CD
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
799
hinc stas, illim causam dicis. SEN. si ille quid deliquerit,
illim
B
1
CD
1
:
illinc
B
3
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
illius
D
4
801
quando te auratam et uestitam bene habet, ancillas, penum
ancillas penum
Pylades ‘ex codicibus antiquis’ Camerarius
a
:
anpillaspen
BCD
ampulla spem
Merula
Merula, Giorgio amplius ne postules
Saracenus
ampulosam
Pius ‘in priscis exemplaribus’
802
recte praehibet, melius sanam est, mulier, mentem sumere
sanam
D
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
samnam
BCD
1
804
me despoliat, mea ornamenta clam ad meretrices degerit
ornamenta clam
Acidalius Div. 264 :
ornamenta iam
B Camerarius
a
ornamentiam me
CD
1
ornamenta
D
4
ornamenta etiam
Merula
Merula, Giorgio
820
ME. tun, senex, ais habitare med in illisce aedibus?
med
CD :
me
B Merula
Merula, Giorgio me in
Pylades
me hic
Camerarius
a
846
prius quam turbarum quid faciat amplius. ME. enim haereo
hereo (
sc.
haereo)
D
4
Merula
Merula, Giorgio
:
B
1
non legitur
uero
B
3
Camerarius
a
ereo
CD
1
853
ME. haud male | illanc amoui; nunc hunc impurissimum
amoui nunc
B Camerarius
a
:
amo uinum
CD
1
amo uirum
D
3
Merula
858
ME. faciam quod iubes; securim capiam ancipitem, atque hunc senem
securim
D
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
securi
BCD
1
867
cursu celeri facite in flexu sit pedum pernicitas
sit
B
3
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
sunt
B
1
sint
CD
928
perdormiscin usque ad lucem? facilen tu dormis cubans?
cubans
Acidalius Div. 267 :
curans
BCD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
984
metum haud multum. prope est † quando ceruso faciam † pretium exsoluet
ceruso
BCD Merula
Merula, Giorgio
Pylades :
herus ut quod strenue
Camerarius
a
1005a
luci deripier in uia
lucideri pier
B
1
CD
1
luci deripier
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
lucide rapier
B
3
lucide eripi erum
D
4
1010
numquam te patiar perire, me perire est aequius
perire est aequius
Camerarius
a
praeeunte Saraceno (
me perire citius
) :
derideres te cuius
B
me derires tecuius
CD
mederi te cuius
Merula
Merula, Giorgio
1079
SOS. tun meo patre es prognatus? ME. immo equidem, adulescens, meo;
meo
(al.) C : om. B Merula
Merula, Giorgio tuum
Camerarius
a
9 nec
D
1107
MES. est tibi nomen Menaechmo? ME. fateor. MES. est itidem tibi?
menechmo
B
menaechmo
D :
menechimo
C
menechinus
Merula
Merula, Giorgio menaechmus
Scutarius
Scutarius, Eugenius
Camerarius
a
1123
quod nunc est, Menaechmo : | illum tum uocabant Sosiclem
menechmo
BCD :
menaechinus
Merula
Merula, Giorgio menaechmus
Scutarius
Scutarius, Eugenius
Camerarius
a
1142
potaui atque accubui scortum, pallam et aurum hoc * * *
versus mutilus in BCD Merula
Merula, Giorgio
:
mihi dedit
suppl. Camerarius
a
Lineola
in entrambi i codici
204
PE. qui quidem ad mendicitatem properent se detrudere
properent se
A
s
:
se proderent
B
1
CD
se proderint
B
3
se properent
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
218
ER. euocate intus Culindrum mi quoquom actutum foras
culindrum
BCD :
—m
A
Cilyndrum
Char. 261, 10 B
Cylindrum
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
220
CI. habeo. ER. abi atque obsonium adfer; tribus uide quod sit satis1
habeo
BD
4
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
abeo
CD
1
242
ME. ergo istuc quaero certum qui faciat mihi
istuc
ACD Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
istunc
B
2
249
ME. dictum facessas, datum | edis, caueas malo
datum edis caueas
BCD :
datum et discaueas
Merula
Merula, Giorgio elatum et discaueas
Pylades
doctum et discaueas
Camerarius
a
260
tum sicophantae et palpatores plurumei
plurumẹị
A
plurimi
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
pluri
BCD
269
ego autem homo iracundus, animi perciti
iracundus
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
:
iracun-
A
iracundis
BCD
1
iracundi sum
D
4
270
id utrumque, argentum quando habebo, cauero
habebo
Pylades Camerarius
a
:
habeo
BCD Merula
Merula, Giorgio
458
quibus negoti nil est, qui essum neque uocantur neque uocant
essum
BCD :
escunt
A
esum
Merula
Merula, Giorgio
Camerarius
a
461
quoi tam credo datum uoluisse quam me uideo uiuere
uoluisse
ABCD Pylades Camerarius
a
:
noluisse
Merula
Merula, Giorgio
683
ME. mi tu ut dederis pallam et spinter? numquam factum reperies
tu ut
CD :
ut tu
B Camerarius
a
tu
Prisc. gramm. 151, 6 sgg. nisi Osb. S 76, 9 et s373 B. Merula
Merula, Giorgio
B f. 103v l. 29
C f. 51r l. 16
864
ut ego hunc proteram leonem uetulum, olentem, edentulum
edentulum
Pius Camerarius
a
:
edentius
BC
edentuis
D Merula
Merula, Giorgio
1038
3 MES. saluom tibi ita ut mihi dedisti reddibo. | hic me mane.
tibi ita
Non. 764 L. altero loco BCD Camerarius
a
: priore loco
tibi item
B lineola in B
item tibi
CD lineola in C
tibi
Merula
Merula, Giorgio
reddibo
Non. Camerarius
a
: priore loco
reddebo
BC
1
D
redhibeo
C
2
in marg. lineola in B atque in C altero loco
redhibeo
CD Merula
Merula, Giorgio sed habeo
B lineola in B atque in C
Spesso alle sottolineature corrispondono questioni meramente ortografiche – sentite evidentemente come anomalie da chi era educato ad altre norme4, e quindi segnalate di volta in volta o nel solo B (235, 2555) o nel solo C (182, 451, 718) o in entrambi i codici (218, 260).
Nella maggior parte dei casi – soprattutto in C – sono segnalati passi problematici, il più delle volte già risolti nelle edizioni precedenti, quasi a vagliarne la validità. Le
lineolae
evidenziano semplici errori desumibili dal contesto,
voces nihili
(sottolineate in B: 546), facili scambi di lettere (sottolineati in B: 363; in C: 101, 164/5, 168, 175, 204, 316, 322, 461, 492, 559, 601; in BC, sia quando l’errore è presente in entrambi, 269, o in uno solo dei due codici, 242); aplografie (in B: 1065 e in C: 210, 225, 239, 363); dittografie (in B: 886, 972 e in C: 802); errata
divisio verborum
(in C: 267, 366, 437, 605, 853, 1005a).
Si riscontrano lezioni segnate in quanto forse considerate errate proprio perché non presenti nella tradizione editoriale (in B: 1076, 1120; in C: 593; in BC: 458).
Si deve anche dire che la sottolineatura è presente in uno solo dei due codici anche quando siano entrambi in errore (in B: 745, 955; in C: 466
sed dico, sed eo
, 559, 563, 683, 748, 1010) o in entrambi ricorra il medesimo errore (in B: 101
mensam
, 235, 255, 363; in C: 101
certalis
, 175, 234, 322, 350, 461, 493, 584, 801, 802, 858).
In altri casi alle sottolineature corrispondono viceversa termini recepiti a testo (in B6: 398; in C: 571, 663, 928). Sebbene non ci sia dato sapere se, come e quando, una volta venuto in possesso di C, lo studioso abbia confrontato i due manoscritti, nei casi in cui è sottolineata in C una lezione corretta – accolta già dalla tradizione editoriale e dall’edizione del CamerarioCamerarius d.Ä., Joachim del ‘30 – ma errata in B, si potrebbe o ipotizzare che il filologo appunti come degna di nota la conferma che gli viene dal codice o sospettare un confronto tra i due manoscritti (in C: 174, 569, 601a; in BC: 242).
I casi più significativi, se pur pochi, sono tuttavia quelli in cui il filologo è il primo ad affrontare e spesso a risolvere un passo problematico: le
lineolae
rivelano una natura di ‘promemoria’ in vista di una più attenta riflessione nel corso del lungo e continuo lavoro testuale che CamerarioCamerarius d.Ä., Joachim dedica negli anni a Plauto, che va da intelligenti ‘ritocchi’ paleografici (559, 745, 1010) a interessanti interventi congetturali (249, 1142).
L’impiego della sottolineatura deve essere evidentemente legato, proprio per la sua i