Hannibal

Özünü düşünmədən alova atan onun daha gur yanmasına xidmət edir.

Hannibal

Hannibalın andı

Gecə. Müqəddəs quyuda şölələnən alovun qığılcımları Şimali Afrikada yerləşən Karfagen ölkəsinin əzəmətli tanrısı Baal-Hammonun tunc heykəlini işıqlandırır. Bir tərəfdə ağ geyimli kahinlər dayanıb. Digər tərəfdə çalğıçılar fleyta və qavallarla kədərli musiqi ifa edirlər. Bir kənarda durmuş 7 yaşlı oğlan heyrət və dəhşət içindədir.

Oğlanı bu müqəddəs yerə valideynləri gətirib. Onlardan biri – ana qucağındakı körpəni bərk-bərk bağrına basıb. Gözləri yaşarıb. Elə ata da dərin hüzn içindədir. Oğlanın valideynləri kahinlərə yaxınlaşırlar. Bir neçə ay əvvəl doğulmuş körpə altı övladdan ən kiçiyidir. Onu qırmızı əski ilə bələyiblər, əllərini və ayaqlarını isə dəri kəmərlə bağlayıblar. Ana nəvaziş dolu baxışlarını sonuncu dəfə övladına dikib körpəni kahinlərdən birinə uzadır. Karfagen müharibələrinin iştirakçısı olan ata geri çevrilir və gözüyaşlı arvadını oradan uzaqlaşdırır. Ailənin digər üzvləri də onun ardınca gedir… Bircə 7 yaşlı oğlan yerinə mıxlanıb. O, baxışlarını bu qorxunc mənzərədən çəkə bilmir.

Kahin körpəni quyunun kənarına gətirib tunc heykələ təntənəli şəkildə təzim edir. Sonra gözünü qırpmadan uşağın boğazını kəsir. Daha sonra meyiti alovlanan quyunun içinə atır. Karfagendə kahinlər bu mərasimi 600 ildən artıqdır ki, həyata keçirirlər. Fleytalarla qavalların səsi bir-birinə qarışır. Kütlə Karfageni qoruyan tanrıya gətirilən qurban mərasimini vəcdlə izləyir. Mərasim günəş doğanadək davam edir. 7 yaşlı oğlanın gözyaşları isə səhərəcən qurumur. Bu uşaq – Hannibal Barka həmin gecə yaşadıqlarını həyatı boyu unutmayacaq!

Hannibalın dövrünədək artıq min il idi ki, Karfagendə uşaqları qurban gətirirdilər. Bu qorxunc dini mərasim barədə qədim mətnlərdə də oxumaq olar. M.ö. III əsrdə yaşamış yunan tarixçisi Klitarx yazır ki, tanrının lütfünü qazanmaq istəyən karfagenlilər ona övladlarından birini qurban gətirəcəklərini vəd etmişdilər. Plutarx¹ isə yazır ki, övladı olmayan cütlüklər öz tanrılarına qurban vermək üçün bəzən kasıb ailələrdən uşaq alırdılar.

Finikiyalıların, sonralar isə karfagenlilərin təsiri ilə uşaqları qurban gətirmə mərasimi Mərkəzi və Qərbi Aralıq dənizi ölkələrində də yayıldı. Şimali Afrikada, Sardiniya və Siciliyada yandırılmış körpələrin külləri ilə dolu keramik urnalar² aşkar olunub. M.ö. 146-cı ildə baş verən müharibə zamanı Karfagen romalılar tərəfindən məğlub edildi. Bundan sonra romalılar qurban mərasimini qanunsuz elan etdilər. Lakin arxeoloji qazıntılar nəticəsində belə məlum olur ki, M.ö. I əsrdə Afrikada hələ də körpələr tanrılara qurban gətirilirdi.

Karfagendə vəziyyət ağırlaşdıqca daha çox uşağın qurban gətirilməsində təəccüblü heç nə yox idi. Üstəlik, belə hesab olunurdu ki, qurban mərasimi üçün təkcə zadəgan uşaqları uyğun gəlir. M.ö. III əsrdə, Hannibal və ailəsinin yaşadığı dövrdə bu mərasim daha da geniş yayılmışdı. Həmin dönəmdə Karfagenin müqəddəs qəbiristanlığında urnaların sayı 20 minə çatmışdı.

Həmin vaxt Karfagendə durum ağır idi: bir qədər sonra haqqında ətraflı bəhs edəcəyimiz bu ölkə Roma dövlətinə uduzmuşdu, üstəlik, daxili üsyanlar nəticəsində daha da zəifləmişdi. Belə üsyanlardan biri bütün ölkəyə yayılmış, tezliklə vətəndaş müharibəsinə çevrilmişdi. Hannibalın atası Haminkar da hadisələrin fəal iştirakçısı idi. O, Siciliyada yerləşən Karfagen ordusuna başçılıq edirdi. Haminkar muzdluların üsyanını yatırtmaq üçün əlindən gələni əsirgəməmişdi. Sərkərdə bu ağır dönəmdə, şübhəsiz ki, kömək üçün tanrısına üz tutmuş və yeni doğulmuş körpəsini qurban gətirmişdi. Hannibal da üç bacısı və ailənin digər üzvləri ilə birgə həmin mərasimdə iştirak etmişdi. Yeri gəlmişkən, hadisədən bir il sonra ailədə daha bir oğlan övladı doğulacaqdı....

Hannibalın qurbanvermə mərasimi haqqında nə düşündüyü bizə məlum deyil. Qədim Roma tarixçisi Tit Livi (M.ö. 59 – M.s. 17) bəyan edir ki, karfagenli sərkərdə tanrılara hörmət bəsləmirdi. Hərçənd Hannibalın bir sıra davranışları Livinin yazdıqlarını təkzib edir. Belə ki, Hannibal əldə etdiyi bir qələbədən sonra Baal-Hammona qurban aparmış, İtaliyaya yürüşləri zamanı isə dəfələrlə məbədlərin dağıdılmasının qarşısını almışdı.

Qədim Roma tarixçisi Korneli Nepota (M.ö. 100 – M.ö. 25) inansaq, sonralar geniş yayılmış bir hekayəti vaxtilə Hannibal özü ona danışıb. Belə ki, gələcək sərkərdənin hələ 9 yaşı olanda atası oğluna İspaniyaya getməyi təklif edib. Hannibal bu təklifə sevinclə razılaşıb. Həmin vaxt atası onu Baal-Hammonun mehrabına gətirib və heç vaxt romalılarla dostluq etməyəcəyinə dair and içdirib. Hannibal ömürboyu bu andı pozmamaq üçün çalışıb…

Hannibalın ailəsi

Dünya hərb tarixinin ən qüdrətli sərkərdələrindən biri olan Hannibalın həyatı barədə çox az şey məlumdur. Bu məlumatlar daha çox Roma mənbələrindən götürüldüyü üçün onun qələbələri kiçildilib, əvəzində uğursuzluqları şişirdilib. Bununla yanaşı romalı tarixçilər həvəssiz olsa belə, Hannibala lazım olan qiyməti veriblər.

Dahi sərkərdə M.ö. 247-ci ildə karfagenli zadəgan ailəsində anadan olub. Atası Haminkar Birinci Pun müharibəsində Siciliyada romalılarla döyüşən Karfagen ordusuna başçılıq edib. Sərkərdənin bundan əvvəl üç qızı olub. Lakin bizə nəinki onların nə qədər yaşadıqları hətta adları belə məlum deyil. Bircə o bəllidir ki, ailənin digər övladlarından Hannibalın qardaşı Hasdrubal M.ö. 244-cü ildə, Maqon isə M.ö. 239-cu ildə dünyaya gəlib.

Haminkar və oğulları tarixə Barka ləqəbi ilə məlumdur. Hərçənd romalılardan fərqli olaraq karfagenlilərin nə ləqəbləri, nə də soyadları olmayıb. Hannibalın atasına və oğullarına bu ləqəbi antik tarixçilər veriblər.

Deyilənə görə, Haminkar qədim və nüfuzlu nəslin nümayəndəsi imiş. Onun əcdadlarının varlı mülkədar olduğu ehtimal edilir. Nəticədə öncə Hannibalın atasına, sonra isə özünə böyük torpaq sahələri qalmışdı.

M.ö. 247-ci ildə Karfagen senatının qoşunlarına başçılıq Haminkara tapşırıldı. Bu onun mənsub olduğu ailənin, həqiqətən də, mötəbər bir zadəgan nəslindən gəldiyini təsdiqləyir. Belə ki, ali hərbi rütbələr o dövrdə yalnız çox nüfuzlu aristokrat ailələrinin üzvlərinə verilirdi.

Hannibalın 9 yaşı olanda atasının ona birlikdə İspaniyaya yola düşməsini təklif etməsi təsadüfi deyil. Oğlan hərbi hazırlıq üçün hələ çox gənc, İspaniya isə çox təhlükəli yer idi. Haminkar hərbi zadəgan ailəsindən olduğu üçün oğullarının da onun yolu ilə gedəcəyini düşünürdü. Onların hərbi təcrübə toplamaları üçün isə döyüşlərdə iştirak etmələri lazım idi. Oğlanlar bu təcrübə olmadan gələcəkdə yüksək rütbə qazana və ali hərbi vəzifələr tuta bilməzdilər.

Hannibalın yeniyetməliyi

Hannibal İspaniyaya M.ö. 237-ci ildə gəlib. Bu zaman artıq 30 ilə yaxın idi ki, Karfagen müxtəlif fasilələrlə bir çox qanlı müharibə ilə üzləşmişdi. Elə atası Haminkar da həmin 30 ilin 15 ilini döyüşlərdə keçirmişdi. Karfagenin Birinci Pun müharibəsində itirdiyi nüfuzu geri qaytarmaq üçün indi onu ordunun başında İspaniyaya göndərmişdilər. Döyüşlər Əndəlüs sahilindən Betis çayının vadisinədək ərazini əhatə edirdi. Bu bölgədə yaşayan İberiya tayfaları karfagenlilərə sərt müqavimət göstərirdi. Beləcə, Hannibal 10 il ərzində qiymətli hərbi təcrübə qazanır. Müəllimi isə atası olur.

Hannibal hərbi düşərgədə yaşayır, canı vuruşmalarda bərkimiş döyüşçülərin arasında tərbiyə alırdı. Hərbçilərin əhatəsində olmaq gələcəyin böyük sərkərdəsinə xoş idi. O, at, qatır və filin tərkində getməyi öyrənir, ətraf mühiti tanıyır, ova çıxırdı. Yetkinləşdikcə şəraba və qadınlara marağı artırdı. Hannibal dünyagörmüş döyüşçülərin müharibə haqqında hekayətlərini dinləyir, onların savaşlarda aldığı yaraların izlərini şövqlə nümayiş etdirməklərini heyrətlə izləyir, bu çapıqlara heyranlıqla baxırdı.

Günlərin birində Haminkar oğlunu sınağa çəkmək qərarına gəldi. Bu sınaq Hannibalın gələcəyi baxımından çox vacib idi: o, vaxt yetişəndə döyüşçüləri arxasınca apara biləcəyini indidən sübut etməli idi!

Hannibal atasının sınağından üzüağ çıxır. Elə həmin zamanlarda Maqon Samnit adlı gənclə ömürlük dostluğu başlayır. Maqon Roma ilə tez-tez müharibə edən italyan mənşəli qədim dağ xalqının – samnitlərin nümayəndəsi idi. Hannibalın gənclik dostları arasında Maqondan savayı daha iki nəfərin adı çəkilir. Onlardan biri Qannon, digəri isə «Təkbaşına» ləqəbli Hannibal Monomax idi.

Hannibal hərbi hazırlıqlara 13 yaşında başlayıb. Qısa vaxtda karfagenlilərə və ispan tayfalarına məxsus bütün silahlardan istifadə etməyi öyrənib. Üstəlik, tarixi mənbələrdə onun məharətlə at çapdığı, həddən artıq iradəli və dözümlü olduğu yazılıb. Bununla yanaşı, Hannibal Pireney yarımadasını əhatə edən Kelt-İberiya mədəniyyətini, oradakı tayfaların adət-ənənəsini və idarəçilik qaydalarını öyrənmişdi. Bu tayfalar arasında ittifaqlar və ədavətlər barədə dərindən məlumatlı idi. Onların dini dünyagörüşlərindən tutmuş döyüş taktikalarınadək hər şeyi bilirdi. Yəqin, elə buna görə tezliklə başa düşmüşdü ki, Karfagen ordusundakı döyüşçülərin sayı İspaniyada zəbt edilən əraziləri əldə saxlamaq üçün çox azdır. Üstəlik, həmin torpaqları itirməmək üçün əsgərlərin sayını artırmaqdan daha vacib iş var: yerli tayfalar arasında qurulan və tərkibi mütəmadi olaraq dəyişən ittifaqlarla ayaqlaşmaq, dil tapmaq!

Hərbi hazırlıqlarla yanaşı, Hannibal hərtərəfli təhsil almışdı: onun müəllimləri böyük ehtimalla Siciliyada və İspaniyada muzdla işləyən yunanlarla karfagenlilər olub. Yunan dilini mükəmməl bilirdi hətta sonralar sürgündə olduğu müddətdə Suriya, Ponta və Vifiniyada yunanca danışan zadəganlarla rahat ünsiyyət qururdu. Qədim mənbələrdə onun digər dillərin də bilicisi olduğu yazılıb. Ümumiyyətlə isə dillərə olan bu həvəsi gələcəkdə müxtəlif tayfa başçıları ilə danışıqlar apararkən karfagenli sərkərdənin dadına çox çatıb.

Gənc hərbçi

Atası oretan tayfası ilə döyüşdə həlak olarkən Hannibalın 20 yaşı vardı. Hadisə belə baş vermişdi: Haminkar sahil kənarı bir şəhəri mühasirəyə aldı və karfagenlilərin müttəfiqi olan oretan tayfasının başçısını gözlədi. Oretanlar gələndən sonra o, ordunun böyük bir hissəsini geri göndərdi. Lakin tayfa başçısı Haminkarı düşmənə satdı – oretanlar karfagenlilərə hücum çəkdilər. Daha çox oğullarının həyatına görə narahat olan Haminkar düşmən mühasirəsindən çıxmağa cəhd etdi. O, Hanniballa Hasdrubalı xilas etmək üçün oretanların diqqətini özünə çəkməyə çalışdı. Oğullarını yola salıb özü tamam başqa yolla getməyə başladı. Hiyləsi baş tutdu və övladları xilas oldu. Oretanlar Haminkarla döyüşçülərini sonadək təqib etdi. Fərziyyələr müxtəlifdir: kimi sərkərdənin suda batdığını, kimi də ələ keçirilərək qətlə yetirildiyini bildirir. Həmin vaxt Haminkarın təxminən 50 yaşı var idi və artıq 9 ildir ki, İspaniyada Karfagenin maraqları uğrunda döyüşürdü.

Respublika olan Karfagendə hərbi rəisləri senat təyin edirdi. Hannibal, Karfagen ənənələrinə görə, bu mühüm vəzifə üçün hələ çox gənc idi. Bu səbəbdən də Haminkarın ölümündən sonra ordu və karfagenlilər onun kkürəkəni, «Gözəl» ləqəbli Hasdrubalı sərkərdə seçir. Beləcə, Hannibal M.ö. 228-ci ildən M.ö. 221-ci ilədək Hasdrubalın rəhbərliyi altında xidmət edir. O həmin illər ərzində cəsur komandir kimi tanınır. Livinin yazdığına görə, «Hasdrubal qətiyyət tələb olunan döyüşlərdə həmişə Hannibala üstünlük verirdi. O, tabe olduğu qədər də əmr etməyi bacarırdı. Təhlükə qarşısında həm cəsarət, həm də müdriklik nümayiş etdirir, hər cür əziyyətə qatlaşırdı. İstiyə və soyuğa eyni qədər dözümlü idi. Heç vaxt lazım olandan çox yeməz və içməzdi. Asudə vaxtını rahat yataqda deyil, hərbçilərin arasında və qarovulda keçirərdi. Geyimi də Hannibalı digər döyüşçülərdən fərqləndirmirdi. Onu yalnız silahından və atından tanımaq olurdu. Döyüşə hər kəsdən öncə atılar, hər kəsdən sonra çıxardı».

Hannibal Gözəl Hasdrubalın rəhbərliyi altında üç il kiçik bir hərbi hissənin rəhbəri kimi xidmət edib. Ardınca isə qoşun başçısı təyin olunub. Bir neçə ay sonra bu təyinatı Karfagen senatı da təsdiqləyib. Həmin vaxt onun vur-tut 26 yaşı vardı, lakin böyük hərbi təcrübəyə yiyələnməyə macal tapmışdı. Odur ki qədim dövrün bir çox sərkərdələrindən daha yetkin və təcrübəli təsir bağışlayırdı. Bircə İspaniya qoşunlarına rəhbərlik edən Afrikalı Ssipionun³ hərbi təcrübəsini Hannibalın təcrübəsi ilə müqayisə etmək olardı.

Hannibalın xarakteri

Hannibal xaraktercə çox qorxmaz idi. Lakin bəzən onun cəsarəti həddi aşır və həyatı üçün ciddi təhlükəyə çevrilirdi. Məhz buna görə dəfələrlə ölümdən dönmüşdü. Məsələn, Hannibal indiki İspaniya ərazisində yerləşən Saqunt qalasını mühasirəyə alarkən nizə ilə yara almışdı. Antik müəlliflərin yazdığına görə, «ehtiyatsızlıq edən Hannibal mizraqla ombasından ağır yaralanır. Bundan sonra hücumdan imtina edən karfagenlilər bir neçə gün sərkərdənin yarasının sağalmasını gözləmişdilər. Həmin zaman kəsiyində döyüşlərə ara vermiş, hər iki tərəf fürsətdən faydalanaraq səngər qazmış və istehkam qurmuşdu».

M.ö. 218-ci ildə baş verən bir döyüşdə Hannibal yenə yaralanır, ancaq yarası sağalmağa macal tapmamış növbəti qalaya doğru hərəkət edir. Orada romalıların çörək anbarları vardı. Müharibənin əvvəlindən burada kəndlilər sığınacaq tapmışdılar. Onlar Hannibalı silahla qarşılamaq qərarına gəlirlər, hərçənd ilk toqquşmadaca məğlub olurlar. Baxmayaraq ki, qarşılarında yaralı bir sərkərdə vardı.

Bundan bir müddət sonra Hannibal Arno çayının yanındakı bataqlıqdan keçərkən gözünə infeksiya düşür. Nepotun dediyinə görə, sərkərdə «ağır göz xəstəliyi keçirir və nəticədə sağ gözü zəifləyir». Livi isə yazır ki, onun gözləri iltihablanır və müalicə almağa vaxtı olmadığından bir gözünü tamamilə itirir.

Bir sözlə, hədsiz cəsarəti, qarşısına qoyduğu məqsədə mümkün olduğu qədər tez çatmaq istəməsi çox vaxt Hannibala baha başa gəlirdi: yaralanır, səhhətində problemlər ortaya çıxırdı.

Yeri gəlmişkən, romalı müəlliflər Hannibalın xarakteri ilə bağlı bir çox hallarda qərəzli məlumat verirlər. Onlar sərkərdənin hərbi istedadını təkzib etməsələr də, xasiyyətindəki nöqsanları xüsusi qabardırlar. Hannibalı tənqid edən bir sıra tarixçilər onun tamahkar, qəddar və vəhşi birisi olduğunu irəli sürür, əxlaqi seksual pozğunluqda hətta adamyeyənlikdə ittiham edirlər! Sərkərdəni ən obyektiv qiymətləndirən qədim dövr tarixçilərindən biri olan Polibi⁴ təsdiqləyir ki, «karfagenlilər Hannibalı tamahkar, romalılar isə qəddar sayırdılar». Məsələn, yunan əsilli Roma tarixçisi İsgəndəriyyəli Appian Hannibalı «sevgi macəraları yaşamaqda» ittiham edir. Livi isə yazırdı ki, Hannibal Alp marşrutunu planlaşdıranda azuqə ehtiyatı məsələsi müzakirə olunurmuş. «Təkbaşına» ləqəbli hərbçilərdən biri – Monomax deyir ki, Alpı uğurla qət etmək üçün yolda ölənlərin ətini yemək lazım gələcək. Livi Hannibalı bu təklifdən imtina etməməkdə günahlandırırdı.

Bütün bu tənqidi fikirlər romalıların özlərini düşmənlərindən mənəvi cəhətdən yüksək göstərmək cəhdindən savayı bir şey deyil. Halbuki tarixi gerçəklik Hannibalın xaraktercə təqdim olunandan çox fərqləndiyini deməyə əsas verir. Hətta Polibi özü də etiraf edir ki, görkəmli sərkərdənin acgözlüyü barədə Karfagendə Numidiya çarı Masinissadan eşidib. Buna təəccüblənməmək lazımdır, çünki Numidiya çarı Hannibalı sataraq Publi Korneli Ssipionun (oğul) tərəfinə keçmişdi. Odur ki Masinissanın söylədiklərinə etibar etmək doğru deyil.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Hannibal həm də qəddarlıqda və vəhşilikdə günahlandırılırdı. Romalı tarixçilərin bununla bağlı tərtib etdikləri siyahı kifayət qədər uzundur və yenə də şübhə doğurur. Məsələn, onların iddiasına görə Hannibal:

1) bir dəfə göstəriş verib ki, əsir götürülənləri suda batırsınlar, sonra da onların meyitindən çayı adlamaq üçün körpü kimi istifadə olunsun;

2) hərbi əsirləri bir-biri ilə ölənədək döyüşməyə məcbur edib;

3) döyüşçülərini insan əti yeməyə alışdırıb;

4) Nuseriya şəhərini ələ keçirdikdən sonra ağsaqqalları hamamda boğdurub;

5) tutduğu şəhərlərdən birinin sakinləri azad olmaları üçün fidyə versələr də, sonradan qul kimi satılıblar;

6) Hannibal İtaliyadan Karfagenə qayıdarkən 20 min italyan hərbçisini qətlə yetirib ki, sonradan ona qarşı çıxa bilməsinlər;

7) Hannibal İtaliyanın bir çox cənub şəhərini yerlə yeksan edib, yerli əhali ilə qəddar davranıb və çox vaxt onları qılıncdan keçirib;

8) Arpa şəhərindən olan bir zadəganı ona xəyanət etdiyi üçün ailəsi ilə birgə diri-diri yandırtdırıb;

9) Saqunt şəhərinin bütün kişilərinin qətlə yetirilməsini əmr edib;

10) düşmənlərindən biri olan romalı Fabinin qurduğu tələdən qurtulmaq üçün 5 min əsiri öldürtdürüb və s.

Bu ittihamların bir çoxunun yalandan ibarət olduğunu asanlıqla sübut etmək mümkündür. Bir az da dəqiqləşdirsək, Mommzenin⁵ də vurğuladığı kimi bu «mənfur uydurmaların əksəriyyəti öz özünü təkzib edir». Məsələn, götürək elə Hannibalın romalı Fabinin qurduğu tələdən çıxmaq üçün 5 min hərbi əsiri qətlə yetirdiyi barədə ittihamı… Həmin ittihamın həqiqətlə əlaqəsi yoxdur, çünki obyektivliyi şübhə doğurmayan bir çox tarixi mənbələrdə 5 min əsirdən yox, 2 min öküzdən söhbət gedir. Belə ki, buynuzlarına kösöv bağlanan öküzlər romalıların diqqətini yayındırır və Hannibal başqa yolla aradan çıxa bilir. O ki qaldı Nuseriya ağsaqqallarına, onlar şəhər hamamlarında boğula bilməzdilər, çünki həmin dövrdə sadəcə oturaq vannalar mövcud idi. Onları boğmağa imkan verəcək məşhur Roma hamamları çox sonralar peyda olmuşdu.

Saqunt sakinləri isə gerçəkdən qul kimi satılmışdılar, lakin bunda təəccüblü heç nə yox idi. Belə ki, qədim dövrlərdə ələ keçirilən düşmən şəhərlərinin yağmalanması, sakinlərinin isə qul kimi satılması adi hal sayılırdı.

Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, Hannibalın ünvanına söylənən ittihamların bəziləri doğrudur. Sərkərdənin Saquntu ələ keçirərkən çağırış yaşına çatmış bütün kişiləri qətlə yetirməsi faktı həqiqətə yaxındır. Bununla belə Livi yazır ki, həmin qırğın başlanmazdan öncə Hannibal onlara xilas olmaq üçün şans verib. Bunun qarşılığında saquntlu kişilər könüllü təslim olmalı, mal-mülklərini təhvil verməli və başqa yerə köçməli idilər. Lakin qarşı tərəf həmin şərtlə razılaşmayıb və son nəfəsinədək mübarizə aparıb. Onlar hətta karfagenlilərin əlinə keçməməsi üçün öz doğmalarını qətlə yetirir və malikanələrini yandırır-dılar. Livi etiraf edir ki, Hannibalın, demək olar, başqa seçimi yox idi. Üstəlik, saquntlu kişilər istənilən halda döyüşdə həlak olacaqdılar. Bir də Livi Hannibalı Arpidən olan Dari və ailəsinin diri-diri yandırılmasını əmr etməkdə günahlandırır. Tarixçi eyni zamanda xəbər verir ki, həmin adam şəhəri romalılara satmaq istəyən fərari və mənfur düşmən olub. Odur ki Hannibal başqalarına dərs olsun deyə, bu satqını və ailəsini diri-diri yandıra bilərdi.

Bir çoxlarının fikrincə, Polibinin karfagenli sərkərdə barədə ittihamlarına daha ciddi yanaşmaq lazımdır, çünki o, bir çox hadisələrin canlı şahidi olmuşdu. Polibi Hannibalın iki dəfə qəddarlıq nümayiş etdirdiyini söyləyir. O deyir ki, Trazimen döyüşündən sonra Hannibalın döyüşçüləri Umbriya və Pisenanı boşaldarkən daha çox dinc sakinləri qətlə yetiriblər. Müəllif təsdiqləyir ki, Hannibal bir neçə italyan şəhərinin sakinlərini qovub və döyüşçüləri həmin adamlarla qəddar davranıb. Lakin, görəsən, dinc əhalini alçaltmağı, qətlə yetirməyi sərkərdə əmr edib yoxsa bu cinayətlərin səbəbi ayrı-ayrı əsgərlərin özbaşınalığı və nizamsızlığı olub?! Hannibalın əsgərlərinə günahsız adamları qətlə yetirməsini əmr etdiyinə inanmaq çətindir. Unutmayaq: elə Polibi özü, həmçinin, Livi və Plutarx başda olmaqla əksər nüfuzlu tarixçilər onun hətta əsirlərlə belə insafla davrandığını qeyd edir.

Maraqlıdır ki, romalı tarixçilər Hannibalın qəddarlığını qabartdıqları halda romalıların da insanlarla amansız davrandığını gizlədə bilmirlər. Hətta bir çox əsərdə romalıların daha qəddar olduğuna şəkk-şübhə qalmır. Məsələn, onlar Kapuyanı ələ keçirdikdən sonra senatorları edam edib, siravi vətəndaşları isə qul kimi satmışdılar. Bununla kifayətlənməyib lap axırda isə şəhəri xaraba qoymuşdular. İndiki İtaliyanın cənubundakı Lokra şəhərində törədilən qırğın isə hətta Roma senatını da pərt etmişdi. Romalılar Kazilini ələ keçirdikdə əsirləri qılıncdan keçirməyəcəklərini vəd etsələr də, vur-tut ilk əlli nəfərə toxunmadılar. Yerdə qalanları öldürdülər. İspaniyada və Oronqisdə romalı əsgərlər silahsız, əliyalın sakinləri belə qətlə yetirirdilər. Baxmayaraq ki, onların nə müqavimət gücü, nə də fikri vardı. Siciliyada isə könüllü təslim olmuş şəhər sakinləri bir nəfər kimi qılıncdan keçirilmişdi. Onlar bunu düşməni dəhşətə gətirmək məqsədilə edirdilər. Odur ki romalıların tutduqları şəhərlərdə təkcə insan meyitlərinə deyil, ikiyə bölünmüş heyvan cəsədlərinə də rast gəlmək olardı. Bu qarşı tərəfdə xof və dəhşəti gücləndirmək üçün lazım idi…

Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, romalılarla müqayisədə Hannibal daha insanpərvər olub. O, qalib gəldiyi romalı sərkərdələrin dəfnini belə təşkil edirdi. Həmin sərkərdələrin arasında Flamini, Emili Pavel, Semproni Qrakx və Mark Marsell kimi qədim Romanın nüfuzlu qoşun başçıları vardı. Açıq danışmaq lazımdır: Hannibalı Metavr çayı sahilində Hasdrubala qalib gələn romalı sərkərdə Klavdi Neronla necə müqayisə etmək olar? Neron Hasdrubalın başını kəsib Kapuyaya gətirmiş, sonra da Hannibalın düşərgəsinə atmışdı. Bundan sonra karfagenli sərkərdəni romalılardan daha qəddar təqdim etmək nə qədər ədalətlidir?

Hannibal, sözsüz ki, romalıları dəfələrlə alçaldıb və aşağılayıb. Odur ki Roma tarixçiləri öz əsərlərində bunun qisasını almağa çalışıblar: karfagenli sərkərdənin xarakterini şüurlu şəkildə təhrif ediblər. Lakin Hannibalın hərbi zəkasını və bacarığını gizlədə bilməyiblər. O ən yaxşı romalı sərkərdələrlə döyüşüb və qalib gəlib. Üstəlik, romalılarla müqayisədə karfagenlilərin ordusunda heç vaxt nə qiyam, nə də fərarilik baş verməyib.

Kimsə inkar edə bilməz: Hannibal əla taktikaçı, mahir komandan və Romanın tarixboyu qarşılaşdığı ən güclü düşmən olub.