Loe raamatut: «Уйгур»

УЙГУР ¹
Сэһэн

I

Биһиги улаатар кэммитигэр сэрии кыттыылаахтара күрэҥсийбит төбөлөөх кырдьа барбыт дьон этилэр. Кинилэртэн ким эрэ, дьээбэтин-хооботун быыһыгар ырбаахытын уста биэрэн, ньиэмэс буулдьата көхсүгэр, бүлгүнүгэр көҥүрүтэ түспүт суолларын аахтаран, оҕо дьону көрүлэтэр идэлээҕэ… Ким эрэ, ыллыыра да, ытыыра да биллибэттик айдаара-айдаара, суолу икки өттүнэн айаннаан, бытыылканы кытта кыргыһыы хонуутуттан кыайтаран иһэрин ыраахтан биллэрэн кэбиһэн, ойоҕун куһаҕаннык сарылатара. Кимтэн эрэ дьиэтээҕи дьоно куттанан ыалларынан хоноллоро: «Эмиэ табахтыы-табахтыы уоту тонолуппакка одуулаан хамсаабакка олорор, тугу гыныа биллибэт…» – диэн буолара.

Тыа сирин күннэтэ үөскүү турар хара үлэтигэр эриллибит ити барбах көстүүлээх дьон, Кыайыы күнэ үүннэ да, кылыгырас тыастаах, күлүмүрдэс түөстээх мааны көстүүмү кэппит уола хаан дьоҥҥо кубулуйа түһэллэрэ, мэктиэтигэр уҥуохтуун-арҕастыын көнөн, туттардыын-хаптардыын дьоһуннанан хаалаллара. Оҕолор, «тиистэригэр диэри сэбилэммит ньиэмэс-фашист халабырдьыттарын» туһунан бүтэн биэрбэт уһун дакылаат кэмигэр, кулууп дьиэ мас ыскаамыйатын олбоҕун тэһийбэккэ лабырҕата олорон, ол соһуччу уларыйан хаалбыт Ыстапааннары, Сөдүөттэри, Өлөксөөндүрдэри, Обокуумнары одуулаһарбыт. Сыанаҕа инники кэккэҕэ, кыһыл бүлүүс сабыылаах остуолга тайанан, бастакы хомуур – арҕаа, «уоттаах сэрии» саллааттара олороллоро. Кинилэр кэннилэриттэн арыыйда хара баттахтаахтар, бастакы кэккэлэр этэн бүппүттэрин кэннэ тыл ылаары, уочараттаан олороллоро. Оттон илиҥҥи сэриигэ сылдьыбыттар, быһыыта, олорботтор да быһыылаах этэ. Хайдах эрэ буруйдаммыттыы мичээрдээх, биир эмэ мэтээллээх дьон, киирэ-тахса сылдьаллара.

Ол эрээри биһиги дэриэбинэбитигэр оҕо дьон сэрии туһунан уоттаах-күөстээх өйдөбүлбүт киэбигэр сөп түбэспэт биир ураты, туора сылдьар көстүү баара. Олох кыра эрдэхпинэ ол көстүү сырдык сэлээппэлээх, чаҕылхай күөх көстүүмнээх уһун акыгыр киһи буолан хантан эрэ тиийэн кэлбитэ. «Уйгур кэлбит, дэһэртиир кэлбит», – диэбиттэрэ. Дэһэртиирдэр ол биһиги толору дьоллоох кэммитигэр бары суох да буолан бүппүт буолуохтаах курдуктара… Оттон ол кэлбит киһи дэһэртиир дэнэр «ынырык куһаҕан» киһиэхэ ханан да маарыннаабат мааны көрүҥнээх этэ, өссө оҕолорго сиэбиттэн кэмпиэт хостоон түҥэтэр, ардыгар төҥкөс гына тохтоон, дьээбэлээн ааһар идэлээҕэ. Сотору кэминэн ол дьикти киһи, били бастаан кэлбитигэр холоотоххо, бөх-сах таҥастанан ханна эрэ эмиэ баран хаалбыта. «Уйгур барытын сүүйтэрэн барда», – диэбиттэрэ. Онтон улаатарым саҕана, Өрүүнэ диэн бииргэ төрөөбүт балтыгар кыстыыр, сааһыыр буолбута. Оттон балта ол кэмҥэ биһиги дьиэбит биир хоһугар дьукаах олороро. Соҕотох уоллааҕа аармыйаҕа сулууспалыы барбыт этэ. Онон Уйгур Уйбаан биһиэхэ олох да чугас киһибит буолан хаалбыта.

«Нууччалар дьоҥҥо хос ааты табан да иҥэрэр дьоҕурдаахпыт!» – диэн этиини биир кинигэҕэ аахпыттаахпын. «Биһиги, сахалар, эмиэ!» – диэн илии уунуох курдукпун. Аҕабыыттар саха дьонун сүрэхтииллэригэр аҕа-ийэ ууһа, удьуор-аймах, туспа киһи диэн араара барбакка, аҥаар кырыытыттан ааты да, араспаанньаны да түбэһиэх иҥэртээбиттэрин содулуттан хаһан тахсарбыт биллибэт омук буоллахпыт. Оччонон хос аат биһиэхэ, сахаларга, ордук суолталаммыт.

Былыргы дьоммут сурукка киллэриллибэт, дьонноруттан-сэргэлэриттэн ылбыт бэргэн ааттарын хос аат, ыыс диэбэккэ, «сахалыы ааппыт» диэн, олус күндүргэтэн, харысхал ураты бэлиэтин курдук удьуортан удьуорга тиэрдэн, төрдүнү-ууһу үйэтитиигэ кимнээҕэр айымньылаахтык сыһыаннаһан кэлбиттэр. Тыа сиригэр билигин да хас эмэ Уйбааннар, Ньукулайдар, Маарыйалар, Ааналар ким-туох буолалларын кистээбэккэ кэпсии сылдьар хос ааттарын кытта төһөлөөх да киһи быыһыгар киирэн булкуллубат, сүппэт-оспот, умнуллубат, суураллыбат олохторун олороллор. Ону таһынан тылбыт барахсан үтүөтүнэн Николайдар Ньукуус, Ньуккаа, Ньукулааскы, Ньукурдаан, Куолустай диэҥҥэ тиийэ, Анналар Ааныска, Ааныс, Аанчык, Нуута, Аанабыай диэҥҥэ тиийэ эгэлгэтик этиллэн, олох да тус-туһунан, ханан да маарыннаспат ааттаах-суоллаах дьоҥҥо кубулуйбут буолаллар. Ити ааттарыгар тустаахтар бэйэлэрэ убанан уонна оннук кинилэри ыҥырарга, өйдүүргэ тулалыыр дьон даҕаны бары үөрэнэн, биирдэ эмэ атын сиртэн кэлээччи сурукка киирбиттэринэн ааттаатаҕына, өйдөөбөккө хаалан, ааттаах киһиттэн бэйэтиттэн саҕалаан, күлүүгэ киирээччи элбэх буолар.

Уйгуру хаһан уонна ким итинник ааттаабытын билбэтим эрээри, «уйгуурар» диэнтэн, туохтан эмэ олус күүркэйэр, өрүкүйэр диэн суолталаах туохтууртан тахсыбыта өйдөнөр. Ол эрээри тоҕо – «Уйгуурар Уйбаан, Уйгуур Уйбаан, Уйгурдаан» буолбакка «Уйгур» диэн ханан да уһатыыта суох быһа баттаныллыбыт тыл буолан хаалбыта буолла? Бу аакка түҥ былыр улуу Өлөксөөндүр «хамсыыры мүччү туппат булчут мохсоҕолго» тэҥнээбит уйгуур омуга сыһыана суоҕа биллэр. Эбэтэр «уйгу» диэнтэн тахсыбыта дуу? Уйбаан дьэ бу аатын илдьэ төрөөбүт курдуга, ол курдук бу хос аат киниэхэ олус барсара. Ол да иһин буолуо, кинини ким уонна хаһан итинник ааттаабытын туһунан ыйытар өй миэхэ биирдэ да киирэ сылдьыбатах эбит.

…Киэһэ аһылык кэнниттэн улахан дьон оҥостон олорон тугу эрэ сэһэргэһэн бараллар. Уйгур кэпсээнэ мин истэ үөрэммиппиттэн чыҥха атын ис хоһооннооҕунан, көмүстээх Алдан, Бодойбо, куорат, Тайҕа диэн кинигэттэн эрэ ааҕан билэр, оччотооҕу санаабар олус ыраах, туох эрэ дьиктилээх дойдулары хабарынан умсугутара. Ол кэпсээннэргэ өссө кэриэй, нуучча, хохуол омуктар уратылара, ыксаллаах кэмҥэ хайа омук киһитэ хайдах-туох быһыыланара, бандьыыттартан уонна милииссийэлэртэн куотуу мүччүргэннээх түгэннэрэ, хаартыһыттар хапсыһыылара, ойуун кыырыыта кытта киирэн ылаллара. Мин: «Чаһыбыт ыраат- та ээ…» – дэһэ-дэһэ, остуолтан туруохча турбат дьонум таһыгар сыҥаах баттанан олорон ол кэпсээннэри умсугуйа истэбин. Кыра оҕо билиэҕэр сөбө суох да түгэннэр баалларын үрдүнэн, ким да миигин «бу да кыыс, баран утуй эрэ» диэбэт. Уйгур ол кэпсии олорон эдэригэр түһэргэ дылыта: уоттаах хара харахтаах, субуллаҕас үрдүк муруннаах, кэтит дараҕар сарыннаах, курбалдьыйбыт уһун уҥуохтаах уолан бэрдэ бу көтөн-мөҕөн барыах курдуга.

Кинини өссө «маһы ыллатар мындыр уус мааныта буоллаҕа», «мас ыпсыытын сытыы быһах биитинэн кээмэйдиир быыччык киһи» дииллэрэ. Эдэрчи кэмигэр, халлаан сылыйда да, ханна эрэ баран дьиэ тутуутугар үлэлээн харчы өлөрөр эбит. Дьэ ол харчытынан дуйданан, баһыттан атаҕар диэри маанытык таҥнан дойдутугар кэлэрин мин көрөр эбиппин. Кыһыылааҕа диэн, ол таҥаһын аҕыйах кэм иһигэр сэлээппэтигэр, хаалтыһыгар тиийэ хаартыга сүүйтэрэн баран, эмиэ тутууга үлэлии барар эбит. Уонна арба, «бэрэски астыыргытыгар» диэн, үчүгэйдик саныыр ыалларын ийэлэригэр үс өттүнэн туруору бүүрүктээх, ыйаан кэбиһэргэ тордуохтаах, фанеранан оҥоһуллубут балачча улахан астыыр маһы бэлэхтэтэлээбитин «Уйгур киэнэ» диэн тутталлара. Кырдьык да, олус табыгастаах тэрил этэ, тугу эмэ мэһийэр буоллулар да, остуолга бэйэтигэр ньаҕайдаабакка, ол маһы ойутан таһаараллара. Бүттэхтэринэ, күүлэ эркинигэр ыйаан кэбиһэллэрэ. Кыһынын тоҥорор астарын эмиэ бу маска ууран кэчигирэтэллэрэ, ийэбит ол кэтит маһы киэптии тоҥорбут дагдатын, аан туманы кытта куоталаһа, күүлэттэн киллэрэн иһэрэ харахпар субу баар.

«Уйгур истэҕинэ куһаҕан киэптээх, кэргэнэ тулуйа сатаан баран, оҕолорун илдьэ дойдутугар икки атаҕынан куотарга күһэллибит», – дииллэрин эмиэ истэрим. Биһиэхэ дьукаах олорбут кэмигэр остуолга үрүүмкэ көтөҕөллөрүн биирдэ да өйдөөбөппүн, баҕар, мин дьоммор оннук үгэс суоҕуттан буолуо. Итирэн сыыска-буорга булкулла сылдьарын эмиэ көрбөтөҕүм эрээри, кини туһунан дьон ахтарыгар арыгыһыт уонна хаартыһыт диэн «идэлэр» эмиэ, сыыс от курдук баҕарбыт сирдэринэн дьөлө кэйэн тахса, сыста, кэккэлэһэ сылдьаллара. Ол да үрдүнэн, мин кинини оннук-маннык куһаҕан киһи диэбэккэ, үксүгэр ол мүччүргэннээх сырыылардаах кэпсээннэрин иһин буолуо, киинэ курдук тыыннааҕымсытан, Манчаары дуу, «Саха фольклора» кинигэҕэ суруллар былыргы ханнык эрэ боотур дуу кырдьар сааһыгар тиийэн сылдьарын курдук көрөрүм.

Ити курдук сэриибит кыттыылаахтара, ол дэһэртиир даҕаны, төһө да субу аттыбытыгар тура-олоро сырытталлар, сэрии кэмин биһиги хайыы сахха «ол хаһан эрэ, былыр» диэх курдук өйдүүр буола улааппыппытыттан билигин кэлэн соһуйабын да, сонньуйабын да. Дьиҥэ, сэрииттэн сүүрбэччэ-отучча эрэ сыл аастаҕа дии. Оччотооҕу дьон, сэрии алдьархайын умна сатыыр санаалара оннук күүстээх буолан, ааҥнаан ааспыт ыар быһыыны-майгыны ыччат өйүттэн-санаатыттан түргэнник тэйитэ охсор курдук дьайдахтара дуу… Куһаҕаны умна охсон киһи, омук санаа самныытыттан быыһанар ньымата эбитэ дуу… Күн аайы остуолу хотойорунан аһы, санныларыгар таҥаһы, оҕолоругар үөрэҕи тосхойбут «дьолунан толору, үөрүүнэн ситэри» аныгы кэм уруйдаах урсунун кинилэр аас-туор олоҕу, өлүүнү-сүтүүнү билбит эрэйдэрин-буруйдарын туһунан аһыы өйдөбүл күлүгүрдүө суохтааҕа эбитэ буолуо… Онон биһиги оҕо сааспытыгар ол «туох үчүгэйдээх үһү» дэниллэр ааспыт кэми аахайа сатаабат, кэлэр кэрэ кэм туһунан эрэ ыраланар дьыл-хонук тосхойон турара.

Биирдэ оскуолаттан дьиэлээн иһэр кыргыттар «смешанный» диэн маҕаһыыммытыгар аараан турдахпытына, Уйгур Уйбаан киирэн тугу эрэ атыыласта, онуоха биир атыылаһааччы: «Үйэм тухары холкуос, сопхуос туһа диэн икки хараҥаны тэҥнээн үлэлээн бараммын, дэһэртиири кытта тэҥ биэнсийэлээхпин, бу тоҕо да кыһыытай! Сэрииттэн күрүү-күрүү дьэллик сылдьыллыахтаах эбит! Түптээн олорбокко күүлэй тэбиллиэхтээх эбит! Хаайыыга сытыйбакка буолан баран, сири бааһырдан сылдьыахха баар эбит…» – эҥин диэн, ис-иһиттэн кыйыттан кэлэ-кэлэ, сирэй-харах аста. Уйгур онуоха тугу да хардарбакка хоноччу туттан тахсан барбытыгар, «кини дэһэртиир, холкуоска-сопхуоска үлэлээбэтэх киһи буолан, дьонтон туора көрүллэр эбит» диэн өйдөөбүтүм. Кини ити кэмҥэ сааһыран, барара-кэлэрэ тохтоон, биэнсийэтигэр эрэ олорор кэмэ быһыылаах.

Кырдьык, Уйгур от-мас үлэтигэр тиритэ-хорута үлэлии сылдьара тоҕо эрэ өйбүтүгэр хаалбатах. Оннооҕор сэрииттэн дүлүҥ атахтанан кэлбит Өлөксөөн хотуур сүгэн баран түөрэҥэлээн иһэр буолара ээ. Баҕар, салайааччылар кинини киһи ахсааныгар киллэрэн үлэлэтэ сатаабаттара дуу.

Биир сайын балта Өрүүнэ оттуур сирин кэриитигэр, билигин санаатахха, туристары аҕалан түһэриэххэ сөптөөх ураһалыы быһыылаах киэҥ-куоҥ, тупсаҕай бэйэлээх отууну бэрт өр быыччыктаан тутта сылдьан, охсон абыраабыт отун ардахха былдьаппытын туһунан кэпсииллэрэ. Ол отуутугар оҕолор киирэ сылдьааччыбыт: таһыттан оннук баараҕай курдук буолбатах эрээри, иһигэр киирдэххэ киһи мэйиитэ эргийиэх үрдүк уонна киэҥ буолан соһутара. Бу ураһа иһигэр мин аан бастаан кинигэттэн буолбатах, киһи уоһуттан «кэрэ» диэн тыл мүччү көтөн тахсарын истибитим. Охсуллубут от минньигэс сытынан саба биэрэр ол тутуутун иһигэр сото кэбиһэн олорон Уйгур: «Кэрэни өйдөөбөт, өйдүү да сатаабат киһини кытта маргыһан туһа суох…» – диэн кими эрэ кимиэхэ эрэ мөҕүттэрэ. Онно мин Кэрэ диэн сибэкки, үрүмэччи, бэл эдьиийим куораттан кэтэн кэлбит дьэрэкээн өҥнөөх былаачыйата эрэ буолбатаҕын, туох эрэ уустук, киһи аайы өйдөммөт көстүүгэ сыһыаннааҕын сэрэйэ санаабыттаахпын. Ураһа-отуу эргиччи оҥоһуллубут олорор сирдээх, ортотугар холумтаннаах, уурбут-туппут курдук тэриллээх ыал дьиэтин курдук этэ. Уйгур бу отуутугар күһүн хаһыҥ түһүөр диэри соҕотоҕун олорор быһыылааҕа. Эбэтэр биир сайын туос тыы тиктэ сатаабыта сатаммакка санаата алдьанан кыайан оттооботоҕун туһунан: «Ээ, дьэ, кини киэнэ онтон атын буолуо дуо!» – диэх курдук күлүү гынар икки, абаккарар икки ардынан дьон кэпсэтэр этэ. Быһыыта, күүстээх үлэттэн куотунан туһата суоҕунан дьарыгырар диэн сөбүлээбэттэрэ буолуо.

«Уйгур сэрииттэн хайдах күрээбитэ буолуой?..» – диэн билиэх-көрүөх баҕа санаа саҕыллан кэлээччи. Ол эрээри пионердар уонна комсомолецтар Ийэ дойдуларын көмүскээбит саллааттар бойобуой сырыыларын, холобур буолар хорсун олохторун билэр, чинчийэр ытык иэстээх этибит – дэһэртиирдэр киэннэрин буолбатах. Онон ол санаа ханна эрэ түгэх өйгөр сөҥөн хаалан иһэрэ.

Улахан эдьиийим Дьокуускайга үөрэнэр кэмигэр Уйгур балта киниэхэ убайын хаартыскатын эркиҥҥэ ыйанар мэтириэт оҥорторо биэрэн ыыппыт. Ол мэтириэти оҥорбут нуучча дьахтара хаартысканы түөһүгэр ыга тута-тута: «Какой красивый мужчина, даже жалко отдавать», – диэбит этэ. Ону Уйгур эдьиийбин көрүстэҕин ахсын хос кэпсэтэн истэн манньыйар эбит. «Ити хаартыскабар ырбаахым саҕата өтүүгэ суох курдук көстүбүт ээ, лесник куормалаах туран түспүт хаартыскабын да биэрбэт буолан», – диэн балтын мөҕүтүннэҕэ буолар үһү. «Алдаҥҥа нуучча кэргэннэнэ сылдьыбыт, онтугар оҕолоох», – диэн кэпсээн эмиэ баара.

Сыл-хонук ааһан истэҕин аайы, оннооҕор буолуоҕу истибитиҥ таһыччы умнуллар, сүрэҕи-быары таарыйаат, күдэҥҥэ көппүттүү мэлийэр эбит. Арай ол оҕо сылдьан Уйгуртан истибит кэпсээннэрим ис хоһоонноро, төһө да сүттэллэр, умсугуппут өҥнөрө-күүстэрэ өлбөөрөн быстыбатаҕа, олоҕум бары кэрчиктэригэр биир дойдулаахтарым кини туһунан быстах-остох ахтан ааһалларын түбэһэ түһэн истибитим кэм-кэрдии сүүрүгэр суураллыбатаҕа.

Биһиги Түбэйбит – бөдөҥсүтүү кэмигэр кэҥээбит, Бүлүү өрүс налыы кытылын сырса саҥа дьиэлэринэн сандаарыйа тутуллубут бөһүөлэк. Манна эстэргэ уураахтаммыт нэһилиэктэртэн, үрэх бастарыттан, алаас-сыһыы сирдэртэн көһөн кэлбит ыаллар хойукка диэри «мэлэкэлэр», «нөөрүктээйилэр», «сигэ күөллэр» эҥин дэһэн уруурҕаһар, истиҥник санаһар, ардыгар арахсар да быһыылаах этилэр. Холобур, биһиги ийэбит Нөөрүктээйиттэн төрүттээх буолан, «нөөрүктээйибин» дэммит ханнык баҕарар киһи дьиэбитигэр аараан, ыйы-ыйдаан да олорон ааһар түгэннэрэ баара. Нөөрүктээйи киһитэ мөлтөхтүк быһыыламмытын иһиттэҕинэ, ийэбит кэри-куру буолара, ол киһи төрүттэригэр хайдахтаах үтүө-мааны дьон баар буола сылдьыбыттарынан эргитэн, түмүгэр биир дойдулааҕын олус түһэрииттэн көмүскүүр туох эрэ үчүгэйи киниэхэ син биир булара. Ол курдук, судаарыстыба хамнаабат дьаһалынан иччитэх хаалбыт өтөх дойдулар Айыыһыттара бытанан барбыт дьоннорун ааһан биэрбэт ахтылҕан буолан батыһа, түмэ сылдьар эбиттэр. Эмискэ-эмискэ кинилэр кэпсээннэриттэн билэр курдук саныыр дьонуҥ туһунан истибэтэххин истэн соһуйар да түгэннэриҥ бааллара.

Биирдэ, дьоммут суохтарына, Мэлэкэттэн төрүттээх биир дьахтар дьиэбитигэр киирэн ону-маны ыйыталаһа турбута, онтон Уйгур Уйбаан уулуссанан ааһан иһэрин түннүгүнэн көрөөт, чуумпуран, саҥата суох ыраатыар диэри одууласпыта уонна:

– Ити Уйгуру көрдүм да, Иэйэтин кытта сырсыакалаһа оонньуу сылдьалларын санаан кэлэбин, – диир.

– Ханна, ханнык Иэйэ?

– Ээ, оттон Мэлэкэҕэ. Эн билбэт буоллаҕыҥ, сэрии иннинэ Иэйэлиин олорбуттара ээ. Ити билигин Сахаарап Былатыан кэргэнэ, Бэс Күөлүгэр олороллор дии. Саҥа холбоһо сылдьар кэмнэрэ быһыылаах, биирдэ ийэм кинилэртэн тугу эрэ көрдөһүннэрэ ыыппытыгар тиийбитим, иккиэн наһаа да дьоллоохтук саһыгыраччы күлэ-күлэ, мин киирбиппин өйдөөн көрбөккө, ороннор, остуол үрдүлэринэн өр баҕайы сырсыакалаһа сылдьыбыттара… Иэйэтэ чыпчаххай оҕото тутуурдаах, онтунан Уйбаанын таһыйдаҕа буолар… Ол ойоҕо кинини, дьиҥэ, дэһэртиир гынан турар ээ…

Мин сэргээммин ыйыталаһан барбыппар дьахтар, тугу эрэ сыыһа балкыйан кэбиспитин эмискэ өйдөөбүттүү: «Ээ, чэ, ол ырааттаҕа, умнубуппун», – эҥин дии-дии, былаатын чиҥэтэ баанан, тиэтэйэ-саарайа тахсан барбыта.

«Уйгур сэриигэ ыҥырыллыбытыгар ойоҕо ыытымаары атаҕар соһулла сылдьыбыт, батыһан баран, эр дьону мунньар күрүөлэрин тула ытыы-ытыы айдаан бөҕөтүн тарпыт, онтон борохуокка олороллоругар күрэппит», – диэн остуоруйа-номох курдук өйдөммөт үһүйээн, кырдьык, баара.

Биирдэ дьахталлар, бэйэ-бэйэлэрин салҕаһан: «Улааппыта буоллар, дьэ, үтүө дьүһүннээҕинэн номоххо киирэр кыыс этэ… сахаҕа төрөөн көстө илик кэрэчээн бэйэлээх, наһаа да кырасыабай этэ-э… үкчү тугут оҕотун курдук харааччы көрөрө дии… – дэһэ олороллорун истэн: – Ким? – диэн токкоолоһон барбыппын: – Оттон ити Уйгур өлбүт оҕото…» – диэбиттэрэ. Салгыы эмиэ сиһилии эппэтэхтэрэ, сэрии кэмин туһунан кэпсэтэллэригэр сибигинэһэн бараллара уонна оҕо истэр буоллаҕына, тохтоон хаалаллара. Ол да буоллар, хоргуйан өлбүт дьону салалта «дьэҥкэрэн өлбүттэр» диэн сурукка киллэрэрин; өлөөрү сытар дьону биир ампаарга мунньалларын, онтон ким эрэ дьонноох сиргэ тиийээри сыыллан тахсан баран, аара быстыбытын булбуттарын; хоргуйан ыалы кэрийэ сылдьар биир кыысчаан дьиэ дии санаан, киһи уҥуоҕун ампаарыгар киирэн өлбүтүн; ийэ, саатар биир оҕотун тыыннаах хааллараары, иккиһин аһаппакка өлөрөрүн эҥин туһунан, биирдэ эмэ да буоллар, аҕыйах тылынан төлө биэрэн ахтан ылалларыттан син биир ол ыраах, арҕаа буолбут уоттаах сэрии саха түҥкэтэх тыатын сиригэр аҕалбыт ынырык кэмин туһунан билэн улааппыт эбиппит. Ол эрээри ити барыта биһиги үлэ-хамнас күүрээнигэр үөрэн-көтөн күлүбүрүү, дьээбэлэһэ-хооболоһо, куоталаһыы долгунун сырса сылдьар курдук олохтоох дьоммут дьоллоох көрүҥнэрин кытта ханан да дьүөрэлэспэт кэпсээннэр этилэр. «Ама, кинилэр оннук дьулаан кэми билбиттэрэ буолуо дуо?..» – диэн итэҕэйбэт санаа үөскүөх айылааҕа…

«Уйгур Былатыаны уолуктаабыт, «ойохпун ойох гынан олороҕун» диэбит үһү. Баҕайы хаайыыга хос ыытыахтара диэн да куттаммат буоллаҕа», – диэн кэпсэтэллэрин эмиэ истибитим.

…Сааспын ситэн эрэр кыыс таптал туһунан эгэлгэ санааларбар «холбоспуттар, уһуннук-дьоллоохтук олорбуттар» диэн киһи дьоллоох дьылҕатын, алгыстаах аналын көрдөрөр олус судургу этииттэн, биллэн турар, астыммат этим. Таптал туһунан буолла да, хайаан да сүрэҕи-быары хамсатар долгутуулаах, Индия киинэтин курдук харах уулаах номох буолуохтааҕа уонна биллэн турар, тапталлаахтар, олох бары моһоллорун туораан эрэ баран, улуу дьолго тиийэн, холбоһон олоруохтаахтара… Онон Уйгур Уйбаан олоҕун эрэйэ-буруйа, кистэлэҥэ, таптала кэпсэнэр чахчылара мин билиэх-көрүөх баҕабын күөртүүллэрэ тохтооботоҕо. Ол эрээри киниттэн тоҕо, хайдах дэһэртиирдээбитин, атын ыал ийэтэ буолбут Иэйэ диэн дьахтары кытта сыһыанын туһунан оччолорго бэйэтиттэн ыйытар син биир «хайдах эрэ» курдуга.

Хабаровскайга култуура институтугар үөрэнэ сылдьан, куурустааҕы үлэбэр саха былыргы оонньууларын чинчийиэх, суруйуох санаа киирдэ. Онон уһун өрөбүлбэр кырдьаҕастартан ыйыталаһар санаалаах кэллим. Бастаан аҕабыттан ыйытан көрдүм, ону: «Ээ, ол биһиги тугу атыны оонньуохпутуй, сэрии иннинэ арай оһуохайдыырбытын өйдүүбүн. Оннооҕор киһи өлөн хоруопка угулла сытар дьиэтигэр, мөҕүллүөхпүт диэн куттана-куттана, үс-түөрт буолан оһох кэннигэр сибигинэйэн оһуохайдыыр этибит. Арба да, Уйгуртан ыйыт, кини сааһынан аҕа уонна оонньоон ахан улааппыт киһи буолуохтаах…» – диэн сүбэлээбитэ.

Кырдьык даҕаны! Уйгуртан аҕа саастаах киһи суох да буолан барбыт кэмэ. Били кулууп сыанатыгар мэтээллэрэ кэчигирээн олорбут бэтэрээннэрбит барахсаттар биир-биир суох буолан испиттэрэ: бастаан уоттаах сэриигэ сылдьыбыт бастакы кэккэ, онтон кинилэр кэннилэриттэн уочараттаабыт иккис кэккэ… Онтон илин сэриигэ сылдьыбыт соҕотох байыас хаалан, балачча тулуктаһан баран, эмиэ суох буолбут этэ. Оттон Уйбаан баара. Балтын кытта чөкө дьиэ атыылаһан туспа буруо таһаараллара. Сунтаартан сотору-сотору ааҥнаан кэлэн ааһар Өрүүнэ уолун оҕолоругар «эһээ» дэттэрэр киһи буолбут этэ.

– Ол биһиги, былыргы дьон, оонньуубут бу үйэҕэ кэлэн кими кэрэхсэппит үһүө… – оҕонньор, оһоҕун иннигэр табахтыы олорон, утарытын да эттэр, мин диэки сэҥээрбиттии хайыһан көрбүтэ.

Үөрэхпэр суруйабын диэн быһаардым. Онно хараҕа хайдах эрэ оҕо киэнин курдук чаҕылыс гына түспүтэ дьикти этэ. Онтон табахтыырын тохтотон, олоппоһун мин диэки хайыһыннаран, дьоһуннанан олорон, хайах хостоһуу, халбас харата, хабылык оонньуулар тустарынан, ытыскын таһына-таһына түөрт лабааҕынан сиргэ түһэн куоталаһар «солоҥдолуур» диэни, аҥаар атаххар туран аҥаар илиигинэн утары кулгааххын туттан, биир илиигинэн биир атаххын кэннигинэн хатыйа тутан баран, төҥкөйөн тыс үтүлүгү эрбэҕиттэн ытыран көтөҕүү диэн эридьиэстээх оонньууну, өссө ханныктары эрэ санаан кэлэ-кэлэ, туран хамсанан көрдөрө-көрдөрө кэпсээбитин суруммутум.

– Оонньуулар бары да «спортивнай» хабааннаах эбиттэр дии. Хайдах эрэ барыта күрэхтэһии курдук. Эн мэлдьи кыайыылаах тахсарыҥ буолуо? – мин оҕо сааһым «Манчаарытын» утары көрөн олорон ыйытабын.

– Ээ, оттон син… Атах оонньуутугар эҥин… – Уйгур хараҕа эмиэ уратытык чаҕылыйан ылбытын бэлиэтии көрөбүн.

– Чэ, кэлиҥ, чэйдиэххэ! Уруккуну-хойуккуну түөһэн бардаххытый, онно туох үчүгэйи булуохха дылы. Хата, тоойуом, эн хайдах үөрэнэ сылдьаҕын, ону кэпсээ… – Өрүүнэ чаҥкынас саҥата биһигини ол үксэ күүһү-уоҕу, сымса буолууну сайыннарар оонньуулардаах ааспыт кэм оҕолорун олоҕуттан ороон таһаарар.

Дэһэртиирдээһиҥҥэ эмиэ тиийбэтибит.

Чэйдии олорон, чаанньык тумсун чааскыга төҥкөтөргө табыгастаах гына оҥоһуллубут хамсыыр мас олбоҕу сэргээбиппэр: «Оттон ыал буола охсууй, эйиэхэ эмиэ оҥорон биэриэм этэ буоллаҕа», – диэн Уйгур мүчүк-мүчүк гына олорбута.

II

Дойдубут ыһыллыыта биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар дириҥник силис тардыбыт урукку өйдөбүллэри сыыс от курдук харса суох турута тардар эрчимнээх, хорсун тыаллаах, салгыннаах этэ. Урут кэпсэммэтэх, кистэммит чахчылар көрүү-истии инники күөнүгэр тахсан, киин да, өрөспүүбүлүкэ да хаһыаттарын, сурунаалларын, тэлэбиисэр кэпсээнин баһылаан барбыттара. Хаайыылаах, дэһэртиир сүрүн дьоруойдаах суруйуулары дьон сырса сылдьан ааҕар буолбута. Үрүҥ бандьыыттар, «бурсууйдуу националистар» дэммит дьоммутуттан бастыҥнара саха кэскилин турууласпыт дьоруойдар буолалларын итэҕэтэр докумуоннар бэчээттэнэн барбыттара. Өктөөппүт өрөбөлүүссүйэтин күлүгү түһэрбэтэх күндэлэс күөнэ тиэрэ тардыллан, ис биэтэһин иэмэ-дьаама көстөн кэлбитэ, кырдьык-сымыйа булкаастаах кэпсээннэр саха сүрэҕэр оһон биэрбэккэ көрдүгэннии сыппыт сиикэй баастар чараас хахтарын хастыы тардан, хаанынан оҕуолатар буолбуттара.

Мин ити кэми көрсө, эмискэ балачча биллэр ааттаах-суоллаах эдэр суруйааччы буолан тахсыбытым. Улуус кииниттэн дойдубар тиийэ сылдьан, Уйгур мөлтөөн сытарын иһиттим. Бу сырыыга хайдах, тоҕо дэһэртиирдээбитин, Иэйэлиин олохторун ыйыталаһан хаалар санаалаах хас эмэ сыл арыйбатах ааммын сэгэтэн киирэн кэлбитим. Мин оччолорго саҥа кэм салгыныгар сөп түбэһэр дьоруойдаах сэһэни суруйа охсор баҕаттан ыраах киһи этим, ол эрээри киһи тыыннааҕар ыйыталаспакка-билбэккэ хаалар кэһэлтэтин хайыы сахха өйдөөн сылдьарым. Ийэм ыалдьа сыттаҕына, ону-маны кэпсэтээри гына-гына, «өлөөрү гыммыппын билэн ыйыталаһар» диэҕэ диэммин тохтообуппун саныы-саныы кэмэ суох кэмсинэрим. Онон аны бу оҕо эрдэхпиттэн кэрэхсэппит, билиэх-көрүөх санаабын күөртээбит дьиктилээх олох кистэлэҥин ыйыталаспакка хаалаары гыммыппын диэн ыксаллаах санаа үүйэ-хаайа тутан, Уйгурдаахха тиийбитим.

…Оҕонньор эрилкэй хара харахтарын уота өспүт, сыттыгар өйөнөн олорон: «Умнуган буолан хааллым, ол иһин тугу гыныахтаахпын санатар малы ааным модьоҕотугар туора уурабын, оччоҕо син тахсан иһэн, ол малбын көрөн, өйдөөн кэлэбин», – диэн кэпсээннээх көрүстэ. Онтон улахан кыһалҕатыгар эрэ дьиэтин таһыгар арыычча сылдьарын, уулуссаны туораан ыраатар кыаҕа суох буола мөлтөөбүтүн бэркиһээбиттии төбөтүн быһа илгистэн ыла-ыла кэпсээтэ. Балтын кытта билигин да бииргэ олороллор, төһө да кырдьан бытаардаллар, дьиэлэрин иһэ уурбут-туппут курдук чөкө, ыраас.

Билиҥҥим эбитэ буоллар, кэпсэтиибин атынтан саҕалаан улам нэмийэн иһиэм этэ, холобур, төрөөбүт дойдута Мэлэкэ туһунан, эбэтэр тоҕо «Уйгур» диэн ааттаммытын туһунан эҥин ыйыталаһан. Ону баара оччотооҕу өйбүнэн-санаабынан быһаччы саҕалыыр киһи буолбутум:

– Уйбаан, олоҕуҥ туһунан кэпсээ эрэ…

– Ол куһаҕан киһи олоҕун истэн дьэ тугу туһанаҕын?

– Оттон… оттон… туһамматарбын да… – мин мух-мах барбытым.

– Суруксут буолбуккун истэн баран санаан ылбыттааҕым. Ол эрээри куһаҕан киһи диэн суруйар буоллаххына сөбүлэспэппин. Дьиҥэ, мин оннук куһаҕан киһи буолбатахпын… – Уйгурум отой да бэйэм иннинэ сэһэн суруллуутун туһунан саныы сылдьыбыт эбититтэн соһуйбутум. Онтон өй булан:

– Сэрииттэн тоҕо күрээбиккин кэпсиириҥ буоллар, – диэтим.

Уйгур, мин диэки көрөн ылаат, судургутук:

– Тапталтан… – диэн биир тылынан хардарда.

Аҕа саастаах дьон сүрэх иэйиитин, таптал туһунан аһаҕастык саҥарбаттарыгар үөрэммит буоламмын, мин өссө төгүл соһуйан өрө көрө түспүтүм уонна онтубуттан кэмчиэрийэн, «ол тапталы кэпсиир эбит дуу, суох дуу…» диэн санаалаах саҥата суох кэтэһэн олорбутум.

Үйэ тухары биир сиргэ мунньулла турбут уу таһымныы туолан, хаайан турбут быһыты кэмэ кэллэ диэн кэбирэх сиринэн тоҕо көтөрүнүү, Уйгур кутугар-сүрүгэр бу тухары иитиэхтэммит санаа-оноо бастаан ордук сылаас, ордук күндү кэмнэр өйдөбүллэрин кэритээт, сүнньүн булан, очурдаах олох умсугутан илдьэ бара турар кэпсээнин устар сүүрүгэр кубулуйбута… Кырдьаҕас киһи долгуйан ылар сиригэр эйэлээхтик чарылыы сыппыт таас үрэх ардыгар харгыга охсуллан халдьыгыраан ыларыныы, истэн олорооччу кулгаахпар батан киирбэт тыас буолан, иһирдьэ-таһырдьа дьалкыһыйан ылара…

III

…Мэлэкэни үрэх баһа дииллэр эрээри, биһиги саҕана от-бурдук бөҕөтө үүнэр, киһи-сүөһү ууһуур-тэнийэр, туох да ааттаах дойду этэ буоллаҕа. Ону ити таах хаалларан кэбистилэр. Хайа уонна булда-алда… Мин 1916 сыллаахха төрөөбүппүн. Бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан кус-куобах диэн баран муннукка ытаан, олоҕум оччотооҕу дьолун онтон булан, дурда дугуйданан, ойуур-тыа эҥээрдэнэн улааппытым. Миитэрэй диэн аҕалаахпын, Сүөкүлэ диэн ийэлээхпин, балыстаахпын, бырааттаахпын. Улахан уола буоламмын дуу, ийэм миигин олус таптыыр, атаахтатар да этэ. Сарсыарда аайы ымманыйа-ымманыйа сыллаан уһугуннарарын хаһан даҕаны умнубатаҕым, умнубаппын.

Айахпытынан тутайар диэни билбэт этибит. Булт, мас көтөрүн этэ, көмүс хатырыктаах бастыҥа, үрүҥ ас эгэлгэтэ, анаан туттуллар эмис идэһэ, хобордооххо сырдьыгыныы буһар арыылаах алаадьы, суорунаттан бу тахсыбыт бурдугунан лэппиэскэ, тар, отон-дьэдьэн саха ыалын остуолугар солбуһа тардыллан иһэр этилэр.

Саҥа олох сонуннара, саҥа былаас дьаһаллара бастаан утаа биһиэхэ, кырдьык да үрэх баһыгар, арыый хойутаан кэлэллэр быһыылаах, ыйаахтар-дьаһаллар сүүс бырыһыан туолбаттара да буолуо. Ыал үксэ бэйэтэ бас билэр сүөһүлээх, сылгылаах, бары бултуур, балыктыыр сэптээхтэр. Мин өйдүүрбүнэн, олус байан буруйу сүкпүт да, олус дьадайан өрө тутуллубут да суоҕа. Хоростор диэн кыахтаах аймах Бодойбоҕо эт-арыы, түүлээх тиэйэн илдьэн мэнэйдэһэн, чэй-табах, таҥас-сап аҕалан атыылыыллара. Дүҥүрдэрэ дүрбүйбүт, кыаһааннара кылыгыраабыт ааттара ааттаммат кырдьаҕастар илэ хаамса сылдьаллара, сорохторо кэрэх мастаах кэриилэргэ хараллан да сытталлар, бити-билгэни кытта холбоһон, син биир тыыннаах дьон олохторугар орооһо сылдьар курдуктара. Сотору-сотору мэнэрийэн ыһыллаҥнаан туран кэлэр эмээхситтэргэ этиттэрэн, ол сытааччылар илдьиттэрэ ханнык баҕарар ыал аанын, түүн-күнүс сэрэппэккэ арыйан киирэллэрэ. Лаппаахы ойуун диэнтэн былаастар дүҥүрүн, кумутун былдьаан тураллар. Онно ордук атаҕастаабыт дьону оҕонньор бэйэтэ билэринэн дьаһайталаабыт, онон дүҥүрдээхтэри утары охсуһуу тохтообута быһыылааҕа.

Мин Лаппаахы ойуун ытык дабатарын көрбүттээхпин. Ханнык да хаҥыл сылгы сыһыйан, кини уунан биэрэр чабычахтаах кымыһын иһэн киллиргэтэр этэ. Дьиҥнээх ойуун этэ, сиэтэҕинэ – сиир, абыраатаҕына – абырыыр.

Онон Мэлэкэ хойукка диэри сахалыы олох сиэрин тутуһан олорбут эбит.

Биир ордук кэрэ, элбэх үөрүүнү-көтүүнү кистээн турар дьиктилээх кэм баарын өйдүүбүн. Ол – ыһыах кымыһын көөнньөрүү чуумпу кэмэ. Туспа «кымыс дьиэтэ» диэн аҕыс кырыылаах ампаар баара, онно дьэ дьахталлартан ордук дьоһуннаахтара, аҕа саастаахтара эрэ киирэллэр. Бу ампаар тула бары сибигинэһэн кэпсэтэллэр, мэктиэтигэр атахтарын төбөтүнэн дугуналлар. Өрүү билэ-көрө сатыыр оҕолор алҕас тыаһаан кэбиһэн, чанчыктара элбэхтик аһыйар. Аһаҕас аанынан дьахталлар туох эрэ ытык туому толорордуу боччумуран, улахан туос, тирии, мас иһиттэргэ көөнньө турар кымыһы уһун уктаах ытыктарынан күллүргэччи «хамната» тураллара көстөр. Ол тыаска ытык угугар биһилэхтии кэтэрдиллибит алтан симэхтэр кылырдаан холбоһоллор. Дьэ ити кэми – түөскэ үтэн кэлэр үөрүүлээх, кымыс сыттаах, алтан тыастаах, күлбүтүнэн утуйар, күлбүтүнэн турар оҕо сааһым ордук дьоллоох кэмэ этэ диэн өйдүүбүн. Улахан дьон да бары сэргэхсийбит, сүдү түгэҥҥэ тиксээри хомуммут курдук буолаллара.

Ону таһынан ол ахтар-саныыр сааспын киэргэппит олоҥхоһуттар, оһуохайдьыттар, остуоруйаһыттар бааллара. Кыыл Уола Сэргэй «алаас аайы алҕаталаан, томтор аайы домнотолоон» аатыран-суолуран, туругуран эрэрэ. «Кыыл Уола төбөтүнэн булкуллубут диэбиппит, хата, хайдах курдук айаҕынан аһыыр суолун булла, үҥкүүтүнэн үрдүк аакка тигистэ…» – диэн түөлбэтин дьоно кэпсэтэллэрэ. Кинини кытта туруулаһар ырыалаах-тойуктаах Сиэдэрэй Силиппиэн, Өрөлүк Киргиэлэй диэннэр уонна да атыттар бааллара. Бу өйдөөтөхпүнэ, мин ити дьон сабыдыалларыгар түбэһэн, сахалыы ырыаны-тойугу сүрэхпэр туохтааҕар да кэрэтик сыһыаран улааппыт эбиппин. Миэнэ буолан баран тоҕо эрэ аһара барыылаах буолара, оҕо курдук биирдэ көрбүппүнэн-истибиппинэн сөп буолан хаалбакка, тартаран, ытаан-соҥоон туран сайыһан, ыраах-чугас түһүлгэлэри аҕабар мэҥэстэ сылдьан кэрийэбин. Уһун кыһыны быһа киэргэйэ-киэргэйэ ыра санаа буолан харахпар көстөр, түүлбэр киирэн уйгуурдар чыпчаал баҕам эмиэ – ыһыах. Онон борбуйбун көтөҕөөт, ийэм этэринии, «олох да кыыл баран», кымыс үрдүттэн саҕалаан, ыһыахтан ыһыаҕы бэйэм кэрийэр идэлэммитим. Аны атахпынан кыанар буолан, дьон киксэрдэҕин аайы улахан дьону кытта сырсабын. Ол курдук, оскуола эҥин диэҥҥэ ороһуйбакка, толору дьоллоох сырыттахпына, оҕо барыта үөрэниэхтээх диэн халбаҥнаабат ыйаах таҕыста быһыылаах. Мэлэкэ оҕолорун биһигиттэн уонча көстөөх сиргэ баар Түбэй алын кылаастаах оскуолатыгар интэринээккэ олордон үөрэтээри, ньылбы хомуйан ыллылар. Ити уон үс саастаахпар эбит. Онно аан бастаан кинини кытта бииргэлэстэҕим дии – Иэйэни кытта. Кини дьиҥнээҕэ Өлөөнө, Иэлэ диэн ааттаах, ону Иэйэ диэбиттэрэ үйэтин тухары иҥэн сырытта.

Уһун өрөбүллэргэ, бырааһынньыктарга, учуутал ханна эрэ барбыт кэмигэр, төһө да ырааҕын иһин, тымныыны тымныы диэбэккэ, үөрүүнү кытта дьиэбит, ахтылҕаннаах Мэлэкэбит диэки түһүнэбит. Уол-кыыс диэн тус-туһунан бөлөхтөһөн айанныыбыт. Уолаттар, бара-кэлэ, дьээбэбит батарыа дуо, кыргыттары суолга тоһуйан куттуубут, араастаан хаадьылыыбыт эҥин. Ардыгар, ааҕарга-суруйарга үөрэммиппит үтүөтэ оҥорон, барыларыгар дьаабы баҕайы ыыс ааттары айаммыт, хаарга суруйан хаалларабыт.

Кыһыҥҥы өрөбүл кэнниттэн дьэ онтубутун Иэйэ учууталга үҥсэн, сир-буор сирэйдэтэлээтэ эбээт. «Ордук Дьаакабылап Уйбаан!» – дии-дии кыһыйан-абаран, саһархай киэҥ харахтарыттан кыым саҕылла сытыырхайан этэ-тыына турара бу баарга дылы. Учуутал миигин дэлби саатырта: атын оҕолорго тэҥнээтэххэ «кырдьаҕаспын», ол да буоллар, «улар курдук хоҥ мэйии» эбиппин өйдөттө, «уҥуоҕум уһун, өйүм кылгас» эбит. Кырдьык, маҥнайгы кылааска үксэ аҕыстаах-тоҕустаах оҕолор үөрэнэн бытырыыскайданар буоллахтарына, икки-үс оннук «кырдьан баран» оскуола паартатыгар олорбут, онтубутун бу күҥҥэ диэри оччо оройдоппокко сылдьыбыт оҕолор баар этибит. Саатар уҥуохпунан ол саҕаттан өндөс киһи буоллаҕым. Учуутал сааскы уһун өрөбүлгэ Мэлэкэҕэ барарбытыгар Дьаакабылап Уйбаан Сэмиэнэбэ Иэйэ тутуурун дьиэтигэр диэри сүгэн тиэрдиэхтээх диэн дьаһайда. Ол туолбутун-туолбатаҕын оҕолор бары туоһулуох буоллулар. Ити түгэнтэн кини биһиккигэ өстөһүү икки, кэтэсиһии икки ардынан дьикти сыһыан саҕаламмыта.