Loe raamatut: «Аҕа»
СЭҺЭННЭР
Аҕа
(Ахтыы-сэһэн)
Аҕа. Аҕаа. Хайдахтаах курдук кэрэ, ураты истиҥ тылый. Суох-суох!.. «Паапа» буолбатах, «аҕаа» диэн тыл. Син биир «ийэ» кэриэтэ минньигэс «аҕа» диэн дьикти иһирэх, элэтэ эрэ соҕотох биир тыл.
Тыа сирин эҥин-эгэлгэ күүс үлэтин барытын баһылаабыт, ат-оҕус миҥэлээх, отчут-масчыт бэрдэ, маһы хаамтарбат эрэ уус; саас, сайын сирэйин күн уота быһа сиэн килэрийбитэ, бэл, кыһын оспотох, саллайар сааһын тухары хара үлэни кытары хачыгырайан иҥиир-ситии буола эриллэ хаппыт мин аҕабар ити этиллибит «аҕаа» эрэ диэн тыл сөп түбэһэр. Кини олорон кэлбит олоҕор, дьүһүнүгэр-бодотугар, бэл, тутта-хапта сылдьарыгар кытта. Аныгы дьону, оҕолору үтүктэн «папа» диэхпин тылым тахсыбат, итинник тыллаһар мэктиэтигэр күлүү гыммыкка, аһара баран үөхпүккэ дылы курдук. Чахчыта да оннук. Нуучча омугун дьиэ кэргэнигэр сиппит-хоппут, оттомноох оҕолор төрөппүттэрин мэлдьи: «Мать, отец…» – диэн ыҥыраллар, ити хайдах эрэ «ийээ, аҕаа…» диэбит кэриэтэ ээ. Элбэхтэн аҕыйах холобур: нуучча улуу суруйааччылара Михаил Шолохов, Виктор Астафьев, Валентин Распутин, Анатолий Иванов айымньыларыгар ити кэрэ тыллар суолталара бары өҥнөрүн-дьүһүннэрин толору биэрэн олус да дьэҥкэтик арыллаллар. Мин санаабар, саха оҕото дьонун «ийээ, аҕаа» диэн ааттаан ыҥырара бу төрөппүттэри ытыктааһын муҥутуур үрдүк чыпчаала дии саныыбын. «Ийээ, аҕаа» диэн ыҥырыллар дьолго тиксии билиҥҥи кэмҥэ сэдэх көстүү буолла диэтэххэ, туох да омуна суоҕа буолуо. Ити сайдыы туоһута буолбатах, төттөрүтүн таҥнары түһүү, төрүт айылгыттан тэйии туоһута. Эридьиэстик эргитэ санаан көрдөххө, хайа эрэ өттүнэн эмиэ да сөп ээ. Судургутук холобурдаатахха, артыыска эрэ барытыгар «норуодунай» диэн үрдүк ааты-суолу иҥэрбэттэр, син ол кэриэтэ «аҕаа, ийээ» диэн ыҥырыллар туһуттан төрөппүт ити истиҥтэн-истиҥ, кэрэттэн-кэрэ тылларга сөп түбэһэр таһымнаах буолуохтаах.
Ити икки тылтан «ийээ» диэн тыл, туох да диэбит иһин, ордук үгүстүк ахтыллар. Тоҕус ыйы быһа иһигэр иитийэхтээн, бүөбэйдээн, иэйэн-куойан күн сирин этэҥҥэ көрдөрбүт ийэ барахсан эһэнньэх оҕотун илиититтэн араарбакка түһэҕэр көтөҕөн, сылаас илгэ тыынынан харыстаан, мэлдьи бэйэтиттэн араарбатыттан буоллаҕа. Дэлэҕэ да, бэл, сиппит-хоппут эр дьон, туох эмэ иэдээҥҥэ, тыын былдьаһыгар: «Ийээ!!!» – диэн, киһи сонньуйуох, өрүһүлтэ көрдөөн саҥа таһаарыахтара дуо.
Мин аҕам ардыгар күлүү-оонньуу кэриэтэ: «Оо, бу биһиги, аҕалар, аҕыйахтык да ахтыллар дьон буоллахпыт, арай наар ийээ да ийээ…» – диэн күнүүлүүрүн биллэрэрэ. Кырдьык да оннук, аҕалар барахсаттар аҕыйахтык ахтыллаллар. Кинилэр үксүгэр балаҕан эйгэтин тас өттүгэр сылдьар, бүгүрүтүк түбүгүрэр сэмэй дьон.
Киһи барыта хайаан да аҕалаах. Сорох аҕа тапталыгар тиксэр дьоллонор, сорох суох. Аҕалар араас буолаллар. Күҥҥэ төһөтө эрэ: «Аҕаа!.. Аҕа-аа… Аҕаа!!!» – диэн ыҥырарбытын айбыт таҥара эрэ билэн эрдэҕэ. Бэйэбит да билбэппитинэн ити араҥаччы тыла ээ. Омос иһиттэххэ аҕыйах дорҕоонтон тахсар бэрт судургу тыллар курдук эрээрилэр, төһө элбэхтик ити ап тыл кэриэтэ «ийээ, аҕаа» диэн тыллары туттабыт, саҥарабыт да, тус олохпут эйгэтэ эбии сырдыырын, тупсарын силигин ситэри сыныйан сэрэйэр ахсааннаах буолуо.
Биһиги нэһилиэккэ Босхоҥ Киргиэлэй диэн, итэҕэс айыллан төрөөбүт, аах-маах өйдөөх киһи муҥнаах баара. Биэһин ааспыт оҕо, ийэтэ өлөн, аҕатын эрэ кытары хаалбыта. Киргиэлэй барахсан ол онтон ылата аҕатын: «Ийээ…» – диэн ыҥырар буолбута. Дьон: «Бу хайдах буолбут оҕонуй доҕор, эр киһини «ийээ» диэн ыҥырар киһи баар үһү дуо, кэбис, итинник тыллаһыма», – диэтэхтэринэ, Киргиэлэй эрэйдээх салҕа буолбут бэйэтэ уҥуох сула санна эбии титирэстии-титирэстии, мөккүстэҕим буолан, ытаары мунна сурдурҕаан барара: «Һуох!.. Һуох!.. Ийэм ээ… Ийэм дии… Эн ку-һа-ан киһигин!» – диэхтиирэ. Ол курдук Киргиэлэй муҥнаах итэҕэс-быһаҕас айыллан күн сирин көрбүт өйүгэр-санаатыгар, кинини, «куһаҕан» оҕотун, хараҕын харатын курдук харыстаан бүөбэйдиир, иитэр-аһатар, араҥаччылыыр киһитэ наар «ийээ» эрэ диэн тылга дьүөрэлэһэн этиллиэхтээҕэ.
Номоххо кэпсэнэринэн, былыыр-былыр киһи диэн харамай, эр киһи уонна дьахтар диэҥҥэ арахсыбата үһү. Онтон кэлин биирдэ эрэ кэрэ аҥаардарга уонна күүстээх аҥаардарга хайдыспыт. Эр киһи урут хаһан эрэ дьахтары кытары биир эттээҕин-сииннээҕин туоһута – тумуктаах эмиийин кэрэтэ хаалбыт. Итинтэн сиэттэрэн мин биир дьикти түбэлтэни кэпсиим. Сэрии саҕана, аас-туор сыллар сири-дойдуну бүтүннүүтүн саба бүрүүкээбит кэмнэригэр, Крупская аатынан холкуос чилиэнэ Сөдүөтэп Ньукулай (Чөҥөркө) диэн киһи кэргэнэ оҕолоноору өлбүт. Ньукулай саҥа төрөөбүт уу кыһыл оҕотун көтөхпүтүнэн хаалбыт. Онуоха Чөҥөркө олус иэйбитигэр-туойбутугар, эмиийэ хас да хонукка тэһэ кэйэн дьаралыйбытын кэннэ, илэ-чахчы үүт киирбитэ үһү. Сотору ол оҕону Ньукулай аймаҕа дьахтар кэлэн илдьэ баран ииттэн киһи гыммыт…
Аҕам барахсан миэхэ эҥин-эгэлгэ үтүө түгэннэри хаалларбыта үгүс. Ардыгар олус судургу да курдук түбэлтэлэр эрээри, оҕо киһи өйүгэр-санаатыгар сүппэттии иҥэр наһаа да истиҥ, иһирэх иэйиилэр сөҥөн хаалбыттар. Олору мин мэлдьи өйдүүбүн, олус күндүтүк ахта саныыбын.
Мин 1973 сыллаахха Үһүс Күүлэт диэн кыракый учаастакка төрөөбүтүм. Биэс саастаахпар «бөдөҥсүтүү» диэн ааттаан дэриэбинэбитин бүүс-бүтүннүү Үгүлээккэ көһөрбүттэрэ. Биһиги сүөһүбүтүн-аспытын үүрэн, саҥа сиргэ кэлэн, Аҥалыҥда диэн тус-туһугар аата ааттаммат дьоһуннаах эбэ үрдүк кырдалыгар, сэппэрээк (сугун абаҕата) сири ыраастаан, тыатын солоон, Үһүс Күүлэттэн дьиэбитин көһөрөн аҕалан туттубуппут. Туспа сиргэ олохтоохтук олохсуйарга оҥостон тэринии оҕо киһиэхэ миэхэ барыта олус сонун этэ…
Ол күһүн, сууйбут курдук биир ып-ыраас чэмэлкэй күн, аҕам миигин батыһыннаран чугас тыаҕа сүгэ уга хатыҥ быста тахсыбыта. Мин дьиэбит таһынан былыргы айа суола ааһарын билбэтим. Көймөстүбүккэ дылы дыргыл сыттаах сиһик талахтардаах, дьулугурас хатыҥ чараҥнаах, харыйа булкаастаах хойуу тыа быыһынан эрийэ-буруйа орҕочуйан барар ыллык суол устун хаамсан тыа үөһүгэр киирбиппит. Эмискэ аҕам, сүгэтин халтаҥ сонун быакаччы тардыммыт тирбэҕэ куругар кыбыта анньан баран: «Хараххын сим эрэ…» – диэт, икки хонноҕум анныттан ылан эргичиппитэ, ол тухары: «Көрүмэ…» – диирэ. Мин иһим кычыгыланара. Ити курдук хаста да кулахачытан баран сиргэ дьороччу туруоран кэбиспитэ: «Чэ, көр…» – диэбитэ аҕам. Онуоха харахтарбын аспытым, наһаа астык, ыппыт охтуу көбүс көнө айа суола, өссө да сэбирдэҕэ, мутукчата суйдана илик ыыс араҕас күһүҥҥү тыаны тэлэ тыыран барбытын ортотугар турар этим… Олус да астыммытым, сөхпүтүм, иэйэммин чачыгыраччы күлбүтүм… Күһүҥҥү ол дьикти кэрэ көстүүнү, түгэни хаһан да умнубаппын, хата, кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайытын, оҕо киһи өйбөр-санаабар иҥэн, олорон хаалбыт ол ураты күн өссө эбии дьэҥкэрэн, кэрэтийэн субу көстөн кэлэргэ дылы. Оҕо сааһым хатыламмат, умнуллубат биир дьикти кэрэ түгэнэ…
Билигин, Үһүс Күүлэккэ, биһиги көспүт өтөхпүт оннута эрбэһин отунан саба бүрүллэн сытар. Курус көстүү…
Төрүттэрим олорбут күөллэригэр Бэрэҕэ хаһан эрэ өрдөөҕүтэ Мастаах сириттэн Балаҕаччыттан сылгы үүрэн кэлбит ийэбин (оо, оччолорго эдэр да буолуо ээ) аҕам кэргэн ылан аҕалбыт өтөҕө эмиэ хаһан да дьон-сэргэ олохсуйан, дьиэ-уот туттан, оҕо төрөтөн, уруу тэнитэн олох олорон ааспатахтарын курдук… Эбэни эргийэ барбыт хатыйыы бүтэй онон-манан ойдом-сойдом сэмнэҕэ эрэ хаалбыт. Тэлгэһэ, тиэргэн күрүөтэ-хаһаата биир оннук. Арай, хас сылын аайы ат миинэн бултана сылдьан, Бэрэ күөлүн өтөҕүнэн ааһарбар, үрдэ сууллубут ампаар дьиэ иннигэр иҥнэйбит дьарамай сэргэҕэ аппын баайан, уһуннук олорон, хайыы-сахха быралыйан сүппүт урукку кэмнэри санаабар төннөрөн иэйэр-куойар, эмиэ да курутуйар үгэстээхпин… Өссө бу биһиги өтөхпүт, «сурт кэриэстээх, өтөх төҥүргэстээх» диэбиккэ дылы, кэм кэриэстээн ааһар ыччаттардаах ээ. Үгүс элбэх өтөхтөр ахтан-санаан ааһар иччилэрэ да суох үйэлэргэ умнуллан, иһийэ таалан сыттахтара…
Аҕам бэрт судургутук моойдоон туруорбут сэргэтэ үгүс сыл хаарын-самыырын уулларан, тыалын-кууһун тулуйан, күн уотугар быһа сиэтэн тураҕастыйа кэриэрэн турар. Онон-манан биллэр-биллибэт сүгэ сытыы биитин суола көстөр. Аҕам сүгэтин суола. «Оо, аҕам бу сэргэни чочуйар, кыҥыы-кыҥыы кыладыйар кэмигэр да баар буолан хаалбаппын ээ…» – ити мин өтөххө кэллэҕим аайытын саныыр санаам… Аҕам барахсан… Бу иҥнэйбит дьарамай сэргэ билэн турдаҕа: үтүмэн да үгүһү, эҥинэ да элбэҕи, эгэлгэни. Туох-туох дьылҕалаах хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэлэн ааспыттарын барытын көрдөҕө. Ону кини киһи курдук кэпсиир, сэһэргиир тыла суох. Төрдүгэр үүммүт, бэл, сыралҕан куйааска кууран биэрбэт киһи атаҕар эриллэн сөрүөстэр сытыган от сиигиттэн, кырдал кырылас кумаҕа быһа сиэн хайыы-сахха эмэҕирэн бүппүт, сотору сууллан сири кытары сир буолуох муҥа буоллаҕа… Сэргэ турар кэмигэр дьонум барахсаттар бу эбэттэн, бу өтөхтөн хаһан да тэйбэккэ, мэлдьи бу алааска эрэ олохтоохтук тэринэн олохсуйан олоруох курдук бигэтик, эрэмньилээхтик да санаммыттара буолуо ээ…
Аҕам миигин, миигин эрэ буолуо дуо, биһиги сэттэ буолан бииргэ төрөөбүппүт (ону таһынан өссө үс оҕо «төннөн» турар), илиитин өрө көтөҕөн дьарыйыахтааҕар буолуох, киэҥник күргүйдээн, үҥүү-өргөс тылынан өтөрү-батары этэн хаһан да мөхпөтөх киһи. Ол да буоллар, тоҕо эрэ аҕабытыттан толлорбут. Оҕо дьон тугу эмэни сыыһаны-халтыны, алҕаһы оҥордохпутуна, «аҕабыт «тыак!» диэҕэ» дэһэрбит. Дьэ ол үһү – муҥутуур мөҕүүтэ, дьарыйыыта.
Аҕам, илии туппайа суох олорботох киһи, холкуос, сопхуос хаһан да бүтэн биэрбэт араас иирбэ-таарба үлэтиттэн, дьиэ түбүгүттэн быыс-арыт булан, үксүн киэһээ өттүгэр, иэйдэҕинэ сээкэйи бары сэһэргиир үгэстээҕэ. «Табаһыт уол», «Чыырыы-Чыппай», «Хабах Бас», «Кээтэккээн» диэн остуоруйаларын, төһө да хат-хат кэпсээтэр, син биир саҥа, сонун айымньы курдук истэрбит. Ол эрэн үксүн, кыра, оҕо сааһыгар сылдьан түбэспит, көрбүт араас дьиктилэрин, чахчы буолбут эҥин-эгэлгэ түбэлтэлэри ордук табыллан иэйэн-куойан туран сэһэргиирэ.
Аҕам бэрт үгүс, араас ахтыыларыттан аҕыйах түбэлтэни кэпсиим дуу… Чэ, бэйи, бэйэтэ кэпсээтин…
…Мин, дьиҥэ, отут үс сылга төрөөбүтүм, ону аҕам – оччотооҕу дьон кэнэн, муҥутах санаалаах буоллахтара, баалыы барыллыбат, оскуолаҕа үөрэттэрэ биэримээри, бэйэтин аттыттан араарымаары, кэлин сэбиэккэ дьыала-куолу кумааҕытын толоруутугар «отут алта сыллааҕы төрүөх» диэн суруйтарбыт. Киһи сонньуйуох, кэннибиттэн күн сиригэр кэлбит кыра уолаттар онон миигиннээҕэр аҕа саастанан тураллар.
Отут алта сылга диэри холкуостар сири барытын кэлимнээннэр, кэтэххэ оттонор сирэ суох буолан, олохсуйан олорбут өтөхпүтүттэн, Бэрэттэн, инньэ үөдэн түгэҕэ, Сыаҥда диэн үрэх уҥуор баар, кып-кыра эрээри сир хараҕа чүөмпэ, куйуур маҥкыта тургуйбат бэрт дириҥ уулаах Таҥхарах диэн көлүйэҕэ «от сии» диэн тахсан сүөһүбүтүн кыстаппыппыт. Мин, онно көһөрбүтүгэр, үспүн ааһан түөрпэр үктэммит бэрт кыра бэдик аатабын барыны-бары өйдүүбүн. Сыарҕаҕа олорон барсан баран, төттөрү киирэрбитигэр оҕус миинэн кэлбитим. Ол дьыл төрөөбүт биир холкуостаах дьоммут оҕолоро билигин миигиттэн аҕа саастанан сылдьаллар.
Биһиги Бэрэ хоту өтөҕөр олорорбут. Эбэбит төп-төгүрүк улахан күөл. Уу баһар далаһа утары икки обургу от турар арыылаах. Арыы хойуу иирэ талахтаах, сүөһү сиэҕэ эҥин диэн итиннэ кэбиһиллибит оту бүтэйдээбэттэрэ, күһүн эрдэ таһан ылаллара. Улахан арыы таһыгар кутаҥныы сытар куталаах кыра-кыра лоскуй арыы оҕолордоох, онно тыыраахы сөбүлээн сымыыттыыра, саҥалара биир кэм эймэнэрэ. Эбэ соҕуруу үрэҕэр этэрбэс уллуҥун кэккэлэппит курдук көлүйэлэрдээх, саас баҕарахтарыгар эрдэ күл ыһан хараардан, уу таһааран, хомурах көҕөнүн түһэрэн «дор-дор» ытар сааларын тыаһа иһиллэрэ. Луҥку түүн хара буораах хойуу буруота үрэх үрдүнэн тараадыйа сыыйыллара.
Балаҕаммыт аартык өтөҕөр баара. Өтөх сиксигэр саастара төһөтө биллибэт баараҕадыйбыт аарыма харыйалар хойуу туораахтаах өргөс чыпчаалларынан халлааҥҥа харбаһан тураллара айан суолун устун иһэр сатыы да, көлөлөөх да айанньыт хараҕар бэрт ыраахтан харааран көстөллөрө. Дьиэбит иччитэ диэн: ийэм, эһэм Өлөксүөйэп Мэхээлэ – Көҥөс оҕонньор, миигиттэн үс сыл аҕа убайым Сааба, бииригэр чугаһаабыт Маарыйа диэн балтым, иним Мэхээлэ. Аҕам Сэргиэй түөрт уон биир сыл күһүнүгэр бэбиэскэ тутан сэриигэ ыҥырыллан баран суоҕа.
Түөрт уон икки сыл сааһыгар сэттэлээх иним Мэхээлэ икки өттүнэн сэбиргэхтэтэн өлбүтүн, сытар маһын түөрт кырыылаах гына эргэ тыынан дьаптайан баран, ийэлээх эһэм сэбэһэ быанан титириктэри баайталаан, эт санныларыгар сүгэн, аҕабынан эһэм Маайыс оҕонньор өтөҕөр кистээри илдьибиттэрэ. Мин барсыбатаҕым. Балтыбын көрөн балаҕаммар хаалбытым.
Убайым Сааба, дьирики хороонуттан тахсан угуйар саҥатын истэн, сүгүн олоруох киһи буолуо дуо, оҕо оҕото өтөн күрдьүгэстээн күнүн барыыра. Бэл, оттообокко, анаан-минээн үлэ оҥостон, уһун сайыны быһа наар моҕотойу сонордоһор дьон бааллара.
Бэрэ эбэҕэ икки өтөхтөн эрэ «бур-бур» буруо тахсара. Уҥуор ийэм сурдьа Ыстапаан диэн киһи ыал буолан олорбута. Сэриигэ ыҥырыллан баран баран сураҕа суох сүппүтэ. Ойоҕо Киристиин, Ньукулай диэн уола уонна бырааттара Ыкынаачайап Өлөксөй (Күөллэй), Ыкынаачайап Өлөксөй (Ыҥаай) диэннэри кытары дьукааҕа эҥинэ суох бэйэлэрэ эрэ этэ. Оҕолоругар өлүүлээх ыал абааһы сиэбэтин диэн биир ааты-суолу биэрбит уолаттара дьыала-куолу кумааҕытыгар: Өлөксөй Бастакы, Өлөксөй Иккис диэн суруллаллара. Улахан Өлөксөй кыра эрдэҕиттэн мэлдьи тэллэҕэр ииктээн кэбиһэрэ, ол иһин Күөллэй диэн хос ааттаммыт. Хабах ыарыһах эрээри сэриигэ баран турар. Оройун уҥуоҕун сэнэрээт үлтүркэйэ илдьэ баран куйахата букатын оҕо дьулайын курдуга. Онтута, киһи этэ тардыах, биир кэм хабылдьаҥныы сылдьара.
Оччолорго «Крупская» диэн ааттаах холкуоспут киинэ Бэрэттэн түөрт-биэс биэрэстэ кэриҥэ ыраах Орто Сурт диэн эбэ өтөҕөр баара. Өтөх-өтөх, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам, ойдом-сойдом ыһыллан олорбут ыаллар сыыйа-баайа, сылын ахсын Орто Сурка көһөллөрө. Биһиги, тоҕо эрэ тардыллан, уһаан-тэнийэн хаалбыппыт. Аҕабыт сэриигэ баран, дьиэ-уот көһөрүнэр да кыах суоҕа. Аас-туор, сут сыллар үгэннэрэ этэ…
Түөрт уон үс сыл. Атырдьах ыйын ортото. Төрүттэрим олорбут өтөхтөрүгэр, Маайыс Аһыктаата эбэҕэ, Бэрэттэн уунан сылдьан бурдук быһабыт. Өтөххө хас да ампаар баар. Бэрт өрдөөҕүттэн хараллыбыт дьон уҥуоҕа бачыгыраһаллара. Эһэм Маайыс оҕонньор уҥуоҕун уһун мас кириэһэ ыраахтан, бу баарбын диэххэ айылаах, өрө дьоройон көстөрө. Дараҕар сарыннаах, бөдөҥ уҥуохтаах, төбөтүн оройо тараҕай, арыы саһыл сырдык хааннаах тимир ууһа оҕонньор этэ. Уһанар балаҕанын халҕана сайын чуумпу күн өрүү тэлэччи аһаҕас буолара. Салгыбакка «тоҥ-тоҥ» тоҥсуйар, «бал-бал» балталыыр тыаһын истибитинэн уһуктарбыт. Бэрт кыра ыамай аата күөрт күөртээн көмөлөһөрүм. Сүрдээх сылаалаах үлэ. «Бу уол бэркэ күөртүүр ээ», – диэтэҕинэ, сүрэҕэлдьээн сөллөйүөх курдук буолбут оҕо сэргэхсийэ түһэрим, онно эбии эһэм тойуу саахарын амтанын минньигэһэ сыттаҕа.
Маайыс Аһыктаатыгар (Арҕаа Күөлгэ) олорбут ыаллар кыһын эбэни эргийэ өтөхтөргө кыстаан баран, сайын бары биир өтөххө түмсэн сайылыыллара. Ол иһин эбэҕэ баар, хатыҥ чараҥынан быысаһа сыһа-сыһа барар улахан өтөх Сайылык Өтөҕө диэн ааттаммыт. Өтөх ортотуттан тыа саҕатыгар диэри дьон уҥуохтара кэчигирэһэллэрэ, үксэ хомурҕан (кус бөтүөнэ) уҥуохтар. Тимир кириэстэрин уус оҕонньор эһэм оҥороро. Кэлин Сэбиэскэй былаас уутугар-хаарыгар киирэн, сири-сибиири бүтүннүү сабардаан, артыаллар, холкуостар тэриллэн тиҥинээбит-таҥынаабыт кэмнэригэр, Нуучча Ньукулайа диэн бэрт дэрдэм санаалаах, мин өйдүүрбүнэн, бэл, кыһыннары сүүһүгэр кыһыл сулустаах хороох (будьуоннапка) бэргэһэтин баһыттан араарбатах, бассабыык «баараҕайа» киһи баара: «Аньыы, абааһы суох, таҥара диэн сымыйа, хаалбыт үйэ хаалынньаҥ көстүүтэ…» – дии-дии, Сайылык Өтөҕөр баар дьон уҥуохтарын тимир кириэстэрин сүллүгэһинэн булгурута сынньыбыта «эһиги бу айылаах кэбилээтигит» диэххэ айылаах иҥнэл-таҥнал, күөрэ-лаҥкы түһэн санньылыһан тураллара өтөххө киирбит эрэ киһи хараҕар тута быраҕыллара.
Хайыы-сахтааҕы дьаһаллыбыт дьон уҥуоҕун сөргүтэр аньыы буоларын иһин ким да көннөрө, самыы тута барбатаҕа. Нуучча Ньукулайа кэлин сэриигэ ыҥырык тутан баран баран сураҕа суох сүппүтэ.
Арҕаа Күөл хоту кэриитинэн кэлэн Хоту Күөл (Хондокуут) диэки иэҕиллэн былыргы аккыырай аартыга ааһара. Билигин букатын оһон хаалбыт.
Сонуок боотулу бүтэйин таһыгар маттаҥаа, дьирики, кутуйах хороон хастан хара сири биир гына сүргэйэллэрэ. Мин ийэбин батыһа сылдьан күтэр, кутуйах хаһааһын көрдөөн булан хомуйарым. Күтэр хаһаастаах сирэ бэлиэ, кырыһы атаххынан үктээтэххинэ кутаҥныы сытар буолар, уһуктаах мас тоһоҕонон астахха «сыып» гына түһэр. Оттон дьирики, маттаҥаа курдук бааһына кытыытыгар буолбакка, тэйиччи баран, кытаанах кырыстаах сиргэ үксүн хорооннонор үгэстээх, онон хаһаастаах сирэ дэбигис, дөбөҥнүк көстө охсон биэрбэтэ. Хаһааммыт бурдуктарын туорааҕа сүрдээх ыраас буолара, кылын түөрэтин кэрбээн баран, аҥаардас аһын эрэ мунньаллара. Эрдэ хаһааммыт туораахтара ардыгар буорга сытан силис тардара. Дьирикини, күтэри сүлэн хатаран баран, тириитин лааппыга туттаран, сээкэй кыраҕа мэнэйдэһэрбит. Кутуйаҕы буоллаҕына кутуругун быһан, баччаны бултаатым диэн туоһу оҥосторбут. Бу харамайдар бары кэрбээччилэр, «бирэдиитэллэр» диэн ааттаналлара. Бэл, тыҥырахтаах көтөрү кытары «булду эһэр буортулаах харамайдар» диэн (тыҥыраҕын, тумсун туттаран туоһу оҥостон) эмиэ анаан-минээн бултаталлара.
Икки омурда култаччы барыар диэри бурдук туорааҕын симинэн баран, боотулу бүтэй сиэрдийэтин устун кутуругун хоротон сүүрэн эрэр күрдьүгэһи көрдөхпүтүнэ, омуннаах оҕо дьон бултаары мэктиэтигэр өрө тэйэ-тэйэ сырсарбыт. Дьирики икки омурдугар симтибит бурдуга элбэҕин сөҕөрбүт, биир хамыйах туораах буолара, бэйэтэ алаадьы чиэппэрэ.
Маайыс Аһыктаата эбэ эргиччи өтөх. Аны туран, бары биир сиргэ кииннэнэн өтөхтөр иччитэхтэр эрээри, түөрэ бурдук бааһыната буолан тураллара. Биһиги Бэрэҕэ өссө сэрии иннинэ көспүппүт. Ийэм биһикки кэннэ бурдук быһааччылар бааллара, ол эрэн уҥуоргу атын өтөхтөргө сылдьаллара. Сэрии турбута иккис сайына, үлэни-хамнаһы кыайыах эр дьон үксэ да бэбиэскэ тута-тута ыҥырыгынан баран бүтэн, үлэһит өттө наар дьахтар, оҕонньор, эмээхсин, оҕо аймах эрэ…
Биир күн эмиэ үгэспитинэн ийэбин кытта бурдук быһа бардыбыт. Мин сири түөрэн бурҕаа хаһааһа көрдүүрүм таһынан, ийэм баайбыт бурдугун соһулуомнаан эҥин көмөлөһөбүн. Бэрэттэн Арҕаа Күөл үс биэрэстэ кэриҥэ, чугас сир. Ийэм куул ботуоҥкаҕа ыһыкпытын сүктэ. Төһө да аас-туор дьыллар буоллаллар, унаар күөх уйгу сайын сатыылаабыт кэмигэр илим үттэн, туу уган ууну булкуйар кыахтаах киһи баҕас аччыктаабата. Күөл, көлүйэ эрэ барыта балыктааҕа. Кыыдааннаах, кыскыардаах кырыа кыһын өттүн ыллахха ол туһа туспа.
Мин өтөхтөн хоҥнорбутугар, күтэр хаһааһын мунньарбар диэн, хара хоруо буолбут үөрэ буһарар чугуун иһиппитин кыбынан бардым. Этэрбэс эҥин диэни кэппэт киһибин. Уһун сайыны быһа атах сыгынньах тэлэкэчийэн, уллуҥаҕым муостуйа чэрдийэн бэйэтэ халыҥ уллуҥ курдук. Дьэ ол оннугар ханна эмэ ыксаан, ыгылыйан сүүрэн тэлэмээттэнэн иһэн, силискэ, мутукка тарбаҕыҥ ыырааҕын быһа тэптэххэ, оо, ол силиигэр тиийэ дьаралыйар ыарыыта абытайа диибин диэн. Аны лаҕыай курдук халыҥ чэр ырдьаччы хайдыбыта оһо охсон биэрбэтин оҕото сыттаҕа.
Суолбут ортотугар, Тырыкаат диэн көлүйэ күөлгэ, эһэм Көҥөс оҕонньор инитэ Сэмнэх Баһылай диэн киһи олорбут өтөҕүн онно баар. Баһылай өссө сэрии иннинэ өлөн турар. Сэмнэх диэн аат киниэхэ эдэр эрдэҕинэ иҥмит, онто бэйэтэ туспа кэпсээн. Баһылай бэрт дьээбэ, бэтиэхэ майгылааҕа үһү. Биир сайын Арҕаа Күөлгэ үгэһинэн туулаабыт, собоҕо ардьа укпут. Тырыкааттан бара-кэлэ сылдьара эбитэ. Маайыс Аһыктаата былыр-былыргыттан эһэ сөбүлээн аарыыр, төрүүр-ууһуур сирэ. Кыһын ханна да барбыта биллибэккэ, суолун күһүҥҥү көмүк хаарынан саптынан, халыҥ тыатын хайа эрэ хонноҕор-быттыгар бүгэн кыстыыр. Эһэ, урут киһини бадьыыстаабатах бэйэтэ, ол сайын Баһылай туутун көрөн, күөнэҕин, быччыкытын итигэстээн ылан сиэн кэбиһэр адьыната киирбит. Кэллэҕин аайы илии тутуга суох, кураанах ыыталаабыт. Тыатааҕы биллибэккэ-көстүбэккэ кистээн сиибин-аһыыбын диирэ ырата буолуо: ороон ылан көрбүт тууларын төттөрү уган кэбиһэрэ да, тылбыытын сатаан хараҕалаабата үһү.
Баһылай суолугар баар биир өҥкөҕөр тииккэ (эһэ оонньуур маһа диэн ааттыыллара) ойуурдааҕы кырдьаҕас арай бэлиэ охсубут: тыҥыраҕынан үөл мас хатырыгын этигэр тиийэ хастыы тардан суолун-ииһин хаалларбыт (ардыгар аһыытынан хадьырыйара эбитэ үһү). Ону көрөн, киһи дьээбэтигэр чохороон сүгэтинэн эһэ тыҥыраҕын суолун үрдүнэн олук охсон кэбиспит: «Кини баҕас наай гыннар эмньик кулун эрэ саҕа күүстээх ини…» – диирэ эбитэ үһү. Төһө дэ дэрдэм, киһиргэс майгыланнар бэйэтин билинэр, лаппа кыанар буолан, итинник тыллаһан эрдэҕэ. Ол курдук, кэлэ-бара, сүгэтинэн хас ойо оҕустаҕын аайы, тыатааҕы үөһэнэн тыҥыраҕын суолун хаалларан бэлиэтээн испит.
Биир үтүө күн, киэһэ күн дьааһыгырыыта, Баһылай эмиэ туутун көрө барбыт. Били өҥкөҕөр тиитигэр чугаһаан эрдэҕинэ, ычык ойуур иһиттэн күтүр улахан эһэ сүгүллэҥнээн тахсан кэлбит да: «Һөө!..» – диэбитинэн үөс-батааска биэрбэккэ үрдүгэр түспүт. Сонно тута иттэннэри баттаат, балык салыҥыныы сыраана санньылыйбытынан хайа түбэһиэх хадьырыйбытынан барбыт. Көмүскэнэн, тыын былдьаһан өрө мөхсө, часкыйа сытар киһини эһэ кэтэҕин аһыттан ылан саралыы тардыбыт. Куйахатын тириитин кытары бииргэ хаҥас хараҕын көмүскэтин иһиттэн оруу тардан таһаарбыт, ону кытары муннун өҥүргэһин эмиэ уҥуоҕуттан арааран кэбиспит… Баһылай, эһэ маҥнай саба түһэн охторон хайа түбэһиэх хабыалыыр кэмигэр, хата, эр бэрдэ буолан, таһы-быһа өйүн сүтэрэн уолуйбакка, этэрбэһин оһугар туоска кыбыта анньан укта сылдьыбыт, тутум эрэ уһуннаах быһыччалааҕын ылан, кыылы харса суох суптурута анньыалаабыт, ол эрэн, ойуурдааҕы куйахатын хастыы тардаатын амырыын ыарыыттан өйүн сүтэрбит… Төһө өр сыппытын билбэтэх, биирдэ өйдөнөн кэлбитэ: боруор-ириэр буолан барыгылдьыйан ырааппыт эбит, кыыла суоҕа үһү. Өйүкү-төйүкү да бардар, хайыы-сахха хатан түүрүччү тардыбыт куйахатын кэтэҕэр самыы туттан дуомнаммыт. Хаҥас хараҕа «быатыттан» эрэ иҥнэн букатын иэдэһигэр эйэҥэлии сылдьара эбитэ үһү…
Баһылайы убайа Көҥөс оҕонньор бүтүн сылы быһа ыарыылаабыта. Куйахата дьоҕойон син оспута, оттон сирэйин тириитин аҥаара, муннун өҥүргэһэ кыайан самыы оспокко, араҥынан ыалдьыбыт киһи курдук, сытыйан тохтон хаалбыта. Көрүөхтэн эрэ сүөргү көстүү этэ. Сирэйин көрдөрүмээри, сайыннары саба баана сылдьара. Киэһэ утуйарыгар эрэ устара. Онно көрдөххө, мунна букатын да суоҕа, кэҥэриитин аннынан дьоҕойон икки үүт чөҥөрүйэн көстөрө. Биһиги, оҕолор, куттанан Баһылай балаҕаныгар чугаһааччыбыт суох. Ити түбэлтэттэн ылата эһэм инитин Сэмнэх Баһылай диэн ааттыыр буолбуттара. Ол күһүнүгэр Баһылайы сэймэктээбит эһэ, уҥуохтаах-тириитэ эрэ хаалан баран, Сэмнэх балаҕанын таһыгар, Тырыкаат уҥуор кырдалга, кумах сири дэлби хастан баран өлбүтүн аҕам инитэ Сомсуон булбута. Иһин-үөһүн быһыччаҕа тэһи астаран баран, онтон сыккаран өлбүт эбит диэн тойоннообуттара. Сэмнэх Баһылай, ытыгылаан, чөмчөкөтүн уҥуоҕун өтөҕүн куруҥаҕын төргүү мутугар иилэн кэбиспитин кэлэ-бара көрөн ааһарбыт…
Ийэм кэнниттэн саппай уопсан иһэбин. Били чугуунум тэс курдук, илиим улук буолар – ол иһин уҥа-хаҥас солбуһуннара кыбынабын. Тырыкаат көлүйэ Арҕаа Күөл илин атаҕар түһэр от үрэхтээх. Олом сиринэн далаһалаах, икки өттө бырыы да бадараан… Ийэм үрэҕи туораата, мин эмиэ чугууммун кыбыммытынан уҥуор тахсан силистээх-мутуктаах кытаанах кырыс сиргэ үктэнним. Ити кэннэ илиим сылайан иһиппин бэргэһэ курдук төбөбөр кэтэн кэбистим. Оол курдук иннибэр куота баран эрэр ийэбин сырсаары ойуолаан иһэн, биир чаллах тиит лоппоруттан тахсыбыт силиһиттэн иҥнэн охтон эрэрим баара да, ханна да барбыппын өйдөөбөккө хаалбытым…
…Төһө өр кэм ааспытын төрүт билбэтим, ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир чэлгиэн салгын муннубар илгийэрэ… Сирэй оһох күлэ-үөрэ умайан бачыгырыыр тыаһа иһиллэрэ. Биир кэм сып-сырдык курдуга… Сыыйа-баайа харахтарбын көрөн, иннибэр ойууламмыт үдүк-бадык көстүү, үөһэ-аллара күөгэлдьийэ-күөгэлдьийэ, сааскы дьэргэлгэннии дьирибинэйбитэ тохтоон чуолкайданан барбыта… Дьиэм иһигэр сытар эбит этим. Балаҕан халҕана тэлэччи аһаҕаһа. Таска, мин көрдөхпүнэ, тиэргэҥҥэ көҥүл ыыталаабыт сүөһүлэрэ сылдьар быһыылаахтара… Тонолуппакка одуулаан сыттахпына, маҥнай утаа омоонноро эрэ күлүк курдук барыгылдьыспыт сүөһүлэр моһуоннара чопчуланан, тупсан кэлбиттэрэ. Балаҕан иннигэр турар харамайдар – эһэм табалара эбит этилэр… Табалары көрөн, тоҕо эрэ сүргэм көтөҕүллэн, олус үөрбүтүм. Хамсанаары гыммытым – илиим-атаҕым букатын нукаай курдуга, саҥа таһааран көрбүтүм да, дьоҕойон, куолайым куллурҕаабыта, хардьыгынаабыта эрэ…
Мин өйдөнөр кэммэр балаҕаҥҥа ким да суоҕа. Сытан эрэн, хаста да төхтүрүйэн саҥа таһаарбыппар биирдэ эрэ кэмниэ-кэнэҕэс куолайым, дьэ, чөллөрүйбүтэ. «Бу тоҕо сытабыный, хайдах буолбут бэйэбиний?» диэн санаа баара… Онтон ийэбин кытары аргыстаһан бурдук быһа баран иһэрбитин, төбөбөр чугуун иһити кэппиппин, силистэн иҥнэн охтон эрэрбин өйдүүбүн…
Хамсанар кыах букатын суоҕа, төбөм дыҥ курдуга. Баспын бүтүннүү үрүҥ өрбөҕүнэн дэлби ыксары эрийэн баайбыттар этэ. Ол да сыттарбын, мин таска күрдьүк аттыгар турар табалары наһаа сэҥээрэн көрбүтүм: «Табалар…» – диэн чуолкайдык саҥа таһаарбытым. Эһэм табалара күн уота быһа сиэн ууллан ньолҕоруйбут күрдьүгэр ыыс-араҕас буола килэрийбит ииги кирэ сылдьаллара. Таба – сүрдээх тууһумсах харамай.
…Эмискэ аан сырдыгар киһи күлүгэ барыгылдьыйбыта. Мин ырааҕы одуулаан сытан харахтарбын арааран чугаһы көрдөхпүнэ, өйүкү-төйүкү баран, мэйиим эргийэрэ. Тастан киирбит киһи хайытыллыбыт оттук мас көтөхпүтүн сирэй оһох кэннигэр илдьэн талыр гына бырахпыта. Ити ийэм эбит этэ. Маҥнай утаа санаатыгар буолан, мин харахтарбын көрөн сытарбын көрбөтөҕө… Ийэм состуок диэки кэлбитигэр таһырдьааҥҥы сырдык эмиэ сандаарыс гына түспүтэ, ханна эрэ тураах саҥата иһиллэрэ. Табалар турбуттарын курдук тураллара. Эһэм ыас хара көлүүр буура, хайыы-сахха муоһун устан, хомуолай баһын ньолотон моонньун уһата-уһата, миигин одуулуур курдуга. «Таба!.. Табалар!..» – диэн бэрт чуолкайдык саҥа таһаарбытым. Өйдөнөн баран, аан бастакы тылым ити этэ…
Мин чугуун иһити төбөбөр кэтэн баран охтубуппун уонна бэрт кыратык да өйдөммөккө ол күһүнү күһээн, кыһыны кыстаан баран, саас муус устар саҥатыгар биирдэ эрэ өйдөммүппүн. Сүүһүм үрдүнэн, оройум уҥуоҕун үлтү түспүппүн, итиитигэр маҥнай утаа букатын хачыгырыы сылдьара эбитэ үһү. Бүтүннүү кыа хаан буолан сытар өйө суох уолун ийэм Бэрэҕэ бэйэтэ сүгэн аҕалбыт. Уһун кыһыны быһа эһэбин кытта ыарыылаабыттар. Үс көстөн ордуктаах сиртэн биэлсэр кэлэн, төбөм уҥуоҕа хас да сиринэн хайа баран сытар оҕону, дьоҕойон, көрөн эрэ барбыт. Мэхээлэ баттахпын күлтүччү кырыйан, хоймостубут баһым уҥуоҕун дэлби имэрийэн-томоруйан хайа сатанарынан туппут. Ийэм куобах тириитинэн кулгааҕа суох анал бэргэһэ тигэн эҥиннээн, уу кыһыл оҕолуу бүөбэйдээбиттэр. Саатар, сэрии турбута үһүс сыла, хас күнү-хонугу инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан кээрэтэр, ынырыктаах аас дьыллар этилэр.
Баһым уҥуоҕа үлтүрүйүөр диэри үлтү түспүт аата хайдах онно өлбөккө тыыннаах хаалбыппын сатаан санаабаппын. Баччаҕа тиийиэххэ, оҕо-уруу төрөтөн олох олоруох быабар Аан Айылҕам барахсан өрүһүйдэҕэ. Күөс буһарар чугуун иһиппитин көрдөхпүнэ, хойукка диэри этим тардан, куйахам күүрэн дырылыы түһэрэ…
Аҕыс ыйы быһа лигиир сыппыт, убаҕаһы эрэ ханнык эмэтэ ыйыстан аһаабыт оҕо уҥуохтаах-тириим эрэ хаалбыт этэ. Дэлэҕэ ийэм барахсан кэлин: «Оо, биир көтөх маһы мастаан көтөҕөн киириэхпэр диэри оҕом сурдургуур да буолбат ээ диэн муҥатыйарым…» – диэ дуо? Өйдөммүтүм маҥнай утаата эһэм буор холумтаннаах сохсотуттан аҕалан миэхэ көрдөрөөрү оронум сыҥаһатыгар уурбут куобаҕын да кыайан өндөппөтүм. Ол курдук адьас эстэ ырбыт, быстыбыт этим. Бу иннинэ, тугу этиэҥ баарай, төһө да ас-таҥас кырыымчыгырдар, испит «сиигирдэр» эрэ тэлэкэчийэ көтүү дьон буоллахпыт. Саас айан суолун аартыгынан иһэр айанньыты көрөөрү, күрэҥ ынах тириитэ бүрүөһүннээх балаҕан халҕанын ойоҕоһунааҕы муус түннүгү тимир ууһа эһэм оҕонньор эрэһэтинэн дьөлө үүттээн баран кыҥастаһарым, ол курдук тура түһээт өрбөх кырадаһынынан бүөлүү анньан кэбиһэрим. Дьөлөҕөс тастан харааран турарын көрөн, бэйэтэ да ууллан сууллаары турар түннүгү эбии кэбирэппиккин диэн, биллэн турар, мөҕөллөрө.
Убайым Сааба туһугар эмиэ биир муокас оҕо этэ. Дьоммут суохтарына, далга аһыы сылдьар ынахпытын тутан, ампаар үөһэ сытар (хата кини сүрэҕэ-бэлэһэ да бэрт) хачыма сыарҕаны түһэрэн көлүйэн баран, Орто Сурка барар айан суолун устун туос бөтөрөҥүнэн ойутара. Ийэм аах кэлиэхтэрин иннинэ сэбин-сэбиргэлин булгутан, соһон аҕалан турбут сиригэр үөһэ таһааран дьаһайан кэбиһэрэ. Сааба ханнык да көлөҕө кыра эрдэҕиттэн олус сыстаҕаһа. Анал кыра туркуга ыты кытары көлүйэрэ. Кэлин сылгыһыттаабыта, ыҥырыкка сылдьар ат айааһааччы буолбута…
Саҥа дьороччу улаатан эрэр оҕо киһи этим-сииним ээр-сэмээр чөлүгэр түһэн барбыта. Маҥнай утаа куобах суорҕаммын тууна бүрүнэн дьоройон олоро эрэ түһэрим. Мэйиим эргийэн, төбөм уҥуоҕа кыйан, сүрэҕим өлөхсүйэн, уһуннук тулуйбатым. Онтон сыыйа-баайа уостубут этим-сииним эбиллэн, хамсанан-имсэнэн барбытым. Төһө да сүһүөхтэрим уйбакка уҥуох-уҥуоҕум халыр босхо баран илибирээтэрбин-салыбыраатарбын, дьирээлэһэн туран кыһаллан, сотору өйөтүүтэ суох балаҕаным иһигэр саллырхайдаан барбытым. Күһүн оһоллонорбор саҥа хаамыах курдук даллахаччыйа хаалбыт балтым Маарыйа букатын сүүрэ сылдьара. Мин кинини хаамтара сатаан: «Саатар, икки-үс атылы оҥорбокко сууллан түһэр дии, ийээ!» – диэн үҥсэр кыыһым балаҕан иһигэр-таһыгар сэрбэккэччийэ сүүрэрин көрөн, аны мин кинини ордугургуурум…
Бу сыл сааһа эрдэ да кэлбитэ. Ити курдук эрдэлээбит сааһы уонна билбэппин. Тураах муус устар саҥатыгар хайыы-сахха дааҕырҕаан ырааппыт этэ. Балаҕан үрдүн хаара күрдьүллэн, күн уота быһа сиэн хараарбытыгар туллуктар түһэ-түһэ, дьиэттэн киһи таҕыстаҕына үргэн, тыал тыаһыныы суугунаан, үрэл гынан, сааскы көй салгыҥҥа уйдаран дьурулаһа, үрүҥ солко былааты тэлимнэппиттии бэйдэҥнэһэ көтөллөрө. Мас-от моойдонон, тыа сыа хаара ууллан бүтэн, суугуначчы кэһиллэр кып-кырылас, лып-лыҥкынас көмүрүө эрэ хаар хаалан сытара. Киһи хараҕын саатырдар сып-сырдык эбэ иэнэ, сиҥэ уута киирэн, хобурдаан көҕөрүмтүйэн көстөрө, дьэргэлгэн биир кэм дьэргэйэ ытыллара. Тумуһах будьурхай үөтүгэр хатанан олорон, үнүгэстээн үссэнэр хабдьылар дьэргэлгэҥҥэ хаас саҕа буолан бөдөҥөөн көстөллөрө…
Мин өйдөнүөм эрэ иннинэ, ыппыт Чуорук Сыаҥда үрэҕин кырдалыгар эһэ арҕаҕын булбутугар, эһэм Орто Суртан Харалаампыйап Баһылай Тиитэбис диэн оҕонньору аҕалан, биир арҕахтан үс эһэни бултаабыттара. Аны санаатахха, оҕонньоттор барахсаттар харса суох дьон эбиттэр. «Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн, сааскы киһи салбаммытынан» диэбиккэ дылы, айах хамсатар өттүнэн отой быстыынньа кэмнэр этэ. Хайа эрэ алаас өтөҕөр киһи хоргуйан өлбүт, хайа эрэ ыаллыы холкуоска ыал ыалынан имири эстибит үһү диэн сураҕы истэрбит. Дьэ бу кэмҥэ эһэм аах арҕахтарыттан тахсаары быгыалаһа сыппыт үс эһэни бултааннар, бэрт кырыымчыктык күнү-хонугу кээрэтэн олорор дьон эмискэ ас үрдүгэр буола түспүппүт. Ол эрэн, булчут олоҕо диэн былыр-былыргыттан күннээҕинэн эрэ дэлэй. Бүгүн баар, сарсын суох. Аны туран, оҕонньордоох ол бултаабыттарын истэн, аска тииһинээри, чугас эргин олорор дьон түөрэ сыбыытаспыттара. Ийэм кэлиҥҥэ диэри сөҕөн кэпсиирэ: «Оо, ол булт ыалдьыта-хоноһото элбээбитин…» – диэн. Туох көстүбүтүнэн, баарынан-суоҕунан бэйэ-бэйэҕэ өлүүлэһэн, ирээттэһэн бэрсиһии, үллэстии – саха киһитин ытык сиэрэ, үгэһэ.
