Loe raamatut: «Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (БИРИНЧИ КИТОБ)»
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Меҳрибон ва раҳмдил, Яратган ва белгилаган дақиқасида
Ўз ҳузурига чақирувчи,
пок ҳамда беқиёс улуғ Аллоҳим
номини юрак тўрида сақлаган ҳолимда сўз бошлаяпман.
Ё Раббим, Ўзинг хайрли оқибат бергайсен!
Кутилган ташриф
О, Ўлим жаноблари, келдиларми, марҳабо, марҳабо, қадамларига ҳасанот! Дилим кечадан бери нечукдир тушунуксиз хира эди. Бу ниманинг аломати экан, деб ўйлаятувдим. Қаранг, сизнинг ташрифи қудумингиз шабадасидан экан. Дил қурғурнинг ғашланиши аслида бекор нарса, негаки, мен сизни фоний дунё юзини кўрган, яъни туғилган кунимдан бери кутаман. Кимдандир эшитиб, сўнг “Девона” романида баён қилиб эдим: чақалоқ туғилиши билан: “Ана энди ўладиган бўлдим”, – деб йиғлар экан. Йиғидаги бу маънонинг ҳақиқатлигига кафил эмасман. Балки шунчаки қизиқарли бир ривоятдир. Аммо она қорнидаги болани Сиз – Ўлим жаноб-лари жуда кам ҳолларда оласиз… ё адашяпманми? Яратганнинг қудрати билан она ҳомиласида вужудга келаётган инсон белгили тақдир ёзуғи билан кўз очган ҳамон “Ана энди ўладиган бўлдим”, деб йиғласа не ажаб? Инсон боласининг бундан бўлак яна қандай сўнг манзили бор? Шундай экан, камина ҳам йигирманчи асрнинг қирқ олтинчи йили адоғида, қаҳратон қишда, оч мамлакатнинг бир ғариб гўшасида туғилган чоғи айни маънода йиғлагандирман балки? Жанггоҳдан узоқ бўлса-да, уруш нафасидан хароб бир бошкентда, тўрт боласи бор, аммо бошпанаси йўқ Абдумалик аканинг бешинчи фарзанди ўша онда дунёдан нима кутган эди? Чақалоққа шундай савол қўйилмоғи кулгили, биламан. Лекин икки ўғил ва икки қизни уйсиз-жойсиз бўлсалар-да, қаҳатчилик йилларидан, урушнинг совуқ нафасларидан омон сақлаб қолган отанинг бу кунги шодлиги не қадар бўлган экан? Ўзи етимликда она меҳрига зор ўсган, қорни нонга тўймаган, усти янги кўйлак кўрмаган Санобархон-чи? Яна бир фарзанд неъмати берган Тангри таолога шукурлар қилганларига шубҳа йўқ. Фарзанд берган, ризқини ҳам беражак, деган ишончли умид билан сабр камарини маҳкам боғлаганларига ҳам ишонч бор. Оч ватаннинг “бахтиёр” боласини киприкларида авайлаб кўтариб вояга етқизганларига, сиз Ўлим жаноблари эҳтимол гувоҳ эмасдирсиз. Чунки бу замонларда сиз ўз юмушингиз билан банд бўлгансиз. Тақдир ёзуғи узун йиллар давомида сизни бизнинг оиладан узоқ қилди. Оч эдик, лекин руҳимиз тўқ эди. Шу боис сиз оиламизга яқинлаша олмас эдингиз. Лекин ҳар бир бандага соя каби илашиб юришингизни кексаларнинг суҳбатларидан эшитиб, билган эдим.
“Сизни туғилганимдан бери кутаман”, демоғимнинг боиси ҳам шу. Зотан, агар юз йил ва агар биргина кун яшасанг ҳам, кўнгул очувчи бу қасрдан кетиш керак бўлур, демишлар.
Ўлим бирлаштирар бегоналарни,
Одамлар бир ёқдан йиғила келар.
Бир кўздан тикилар “жабрланган”га,
Фақат бир юракдан йиғилар келар.
Ўлим бирлаштирар бепарволарни
Кибру алдовларнинг ниқобин йиртар,
Йиртқичмас, душманмас одамга одам
биродар эканин эслатиб кетар.
…мана, бегоналар, бепарволар йўқ,
ниҳоят одамлар биродар-тенгдир.
Ўлимга бош эгдим,
қўрққанимданмас,
ҳурмат қилганимдан бошимни эгдим.
(Шавкат Раҳмондан)
Саноқсиз жонларни турли йўллар ва бир-бирига ўхшамаган сабаблар билан олган сиз – муҳтарам зотга гапларим балки ғалати туюлаётгандир? Кимлардир сизни кўргани ҳамон талвасага тушар? Дўстим айтиб эди: тузалмас дардга чалинганини билган қайнотаси ўғилларию куёвларини тўплабди-да, темир сандиғини очиб, умр бўйи тўплаган бойлигини ўртага қўйибди. Сиз ҳали бу хонадонга келишдан узоқроқ эдингиз. Аммо дард хабаридан қайғуга тушган бу хонадонга яқин орада ташриф буюражагингиз хусусида аломат шабадаси эса бошлаган эди. Шумхабар билан ташрифингиз орасида икки ой фурсат борлигини тасаввур қила олмас эдилар. Омонатни топширмоққа икки ойми ё икки ҳафтами, икки кунми ё икки соатми вақт бор экан, ҳар нафасни ғанимат билиб, ибодат қилиб олмоққа интилган банда бу дунёнинг саодатли охиратига етган бандадир. Аммо надоматким, ғофиллар тақдири ўзгача. Сизнинг ташрифингиз ташвишида талвасага тушган у одам бойлигини ўртага қўйиб, нима дебди, денг?
“Болажонларим, мана умр бўйи тўплаганларим, ўзимга насиб қилмади, сизларга қоляпти. Юз йил ётиб есанглар ҳам етади, фақат инсоф билан бўлишиб олинглар, савоб йўлида ақл билан ишлатинглар”, дебдими? Бе, “пул жигар қонидан яралган” деган ақида билан яшаган одамдан шунақа гап чиқармиди? У ҳолда “Болаларим, умр бўйи тўплаганим мана шу. Буларни маҳалладаги ҳожатмандларга улашиб чиқинг”, дебдими? Ол-а! Ҳаромдан ҳазар қилмай яшаган, бир бечоранинг чайнаб турган луқмасига кўз тикишдан уялмай умр кечирган одамнинг бундай ҳидоят кўчасига кириши мумкинми? Сиз – саноқсиз жонларни олган Ўлим жаноб-лари шунақасини ҳеч учратганмисиз?
Индамайсиз-а?
Бу дард илаки ўлармен, мараз чу зоҳир эмас,
Табиблар бу балоға не чора қилғойлар…
Хуллас, дўстимнинг қайнотаси кўзига ёш олиб, эридан калтак еган келинчак каби ҳўнграб туриб дебдики: “Мана сенларга пул, дунёнинг нариги чеккасидан бўлса ҳам, зўр дўхтирларни топиб келиб, жонимни сақлаб қолларинг. Яна ҳеч бўлмаганда ўн-ўн беш йил яшашим керак!”
Бу талаб сиз учун кулгили, а? Белгили умри сўнгги нуқтага етганда, ҳатто Луқмони Ҳакиму Ар-Розий, Ибн Сино ва бошқа улуғ табиблар ожиз қолганда, исроиллик бир жарроҳ тақдир ёзуғини ўзгартира оларканми? Бу масаланинг бир томони. Дейлик, у талаб қилгани яна ўн-ўн беш йил яшади. Яшаб, кимларга қандай яхшиликлар қилди? Соғайганидан кейин бир зиёфат ясаб, номини “эҳсон” ё “худойи” атагандир. Қуръони каримдан беш-олти оятни қироат қилиб берган тамагир имом-домла чўнтагига икки-уч юз долларни солиб қўйгандир. Кейин эса дўхтирларга, дори-дармонга кетган харажатларини қоплаш ҳаракатига тушгандир. “Эҳсон” дастурхони учун сарф этилган харажатлар ҳам осмонга учиб кетмайди, ўрни тўлдирилади. Талаб қилгани ўн-ўн беш йил ўтгандан сўнг сиз узоқдан бўлса-да, кўриниш берсангиз энди қандай аҳволга тушади?
“Ё Раббим, ўзингга шукур, менга шунча йил истиғфор учун қўшимча имконият бердинг, гуноҳларим учун тавба қилдим. Саховат эшикларини савоб неъмати учун кенг очдим. Тилимни ширин қилдим, силаи раҳм талабларини гўзал кўринишларда бажардим. Агар яна шунча умр берсанг, у фурсатни ҳам фақат ибодат билан ўтказгумдир” дейдими?
Шундай дея олгувчи банда саодат соҳибидир.
Акси-чи?
Яна яқинларини тўплаб, яна бойликларини ўртага уйиб “зўр дўхтир” топишларини талаб қиладими?
Биз нима ҳам дердик? Дунёнинг ўзи ажабтовур-да! Бу дунёдаги ризқи белгили эканини англамайдиган нодон бандалар оз эканми?
Қутлуғ табиатли шоҳ Жамшид бир булоқ бошидаги тош устига шундай ёздириб қўйган экан: “Бу булоқ тепасида бизлар сингари кўп кишилар келиб ўлтурдилар, кетдилар ва йўқ бўлдилар. Оламни мардлик ва зўрлик билан олдик, лекин ўзимиз билан гўрга элтмадик”. Шоҳ Искандарнинг васиятига кўра, бир қўлини тобутдан чиқариб қўйишган экан, бунинг маъноси: кўриб қўйинглар, дунёни олдик, аммо у дунёга бўш кетяпмиз, дегани экан. Подшоҳларки, қуруқ қўл билан кетишган экан, юз минг (балки миллион ёки ундан кўп) долларини ташлаб кетувчи банда нолаю фиғон қилмаса ҳам бўлар, а?
Вақти-соати етганда у сизни кўриб титрагандир, йиғлагандир, буниси каминага қоронғи. Сиз бунақа ҳолатларга дуч келганингизда “Банда мендан қўрқиб талвасага тушяпти”, деб ўйласангиз керак. Банданинг дилидагини билгувчи, Самиййул алийм – ёлғиз Аллоҳдир! Ҳатто сиз ҳам буни билмайсиз. Биз эса тахмин қилувчи ожизларданмиз. Тахминимиз адаш чиқиб, сўзларимиз туҳмат тўрларига ўралган бўлса, тавбалар қиламиз – астағфируллоҳ! Ўша дўстимнинг қайнотасининг сўнгги йиғиси бўйича тахминим шуки, у сизга жон топширишдан эмас, умр бўйи тўплагани бойлигининг қолиб кетаётганидан талвасага тушган бўлса эҳтимол.
Ким бу ерга келди, бир бино солди,
Ўзи жўнаб кетди, ўзгага қолди.
Бировлар қилса ҳам шунингдек ҳавас,
Иморат битмади, етмади нафас.
(Шайх Саъдийдан Ғафур Ғулом таржимаси)
Балки эшитгандирсиз, бир хотин умри адоғида йиғлаётган экан, уни“Ўлим – ҳақ, бу Аллоҳнинг иродаси, йиғламанг”, – деб овутишса, у: “Ўлимдан қўрқаётганим йўқ, мендан кейин эримга ким тегиб оларкин, шунинг ташвишидаман”, – деган экан.
Ҳаҳ, эзмалигим қурсин, касбим гап сотиш бўлгач, начора? Сиз узоқ йиллар кутилган азиз меҳмонсиз. Меҳмонни ҳеч бўлмаса гап билан сийлай деяпман-да. Балки мендан баттар эзмаларни ҳам кўргандирсиз. Балки уларнинг гапларига эътибор бермай, ишингизни бажариб кетавергандирсиз. Лекин нечундир гапларимни тинглаяпсиз – бу ҳам Аллоҳнинг менга кўрсатган улуғ марҳамати, Ўзигагина шукурларим бўлсин! Эҳтимол, Аллоҳнинг иродаси ила пича барвақт келиб қолгандирсиз, шу сабабли шошилмаётгандирсиз? Йўғ-е, сизнинг ишингизда ноаниқлик бўлиши мумкинмасдир…
Гапда ўтлаб кетдим, ўзимга қайтай:
“Сизни туғилганимдан бери кутаман” – дейишим ғалатироқ туюлаётгандир. Улғайиб, “Бошқалар каби менинг ҳам ўлишим аниқ, қачон, қандай сабаб билан, қай ҳолда Азроил алайҳиссалом билан учрашар эканман”, – деган фикр дастлаб неча ёшимда хаёлимга келганини эслолмайман. Аниқроқ айтсам, билмайман. Оғир, ҳаловатсиз йилда туғилганимни айтдим. Сиз туғилишлардан бехабар бўлсангиз керак. Отам ва онам Худонинг марҳамати билан акаларим ва опаларим қаторида мени ҳам таҳликали йиллардан соғ-омон олиб ўтишди. Гўдаклигимда хасталанган кезларим меҳрибон отам ва онам: “Болам ўлиб қолмаса эди”, – деб ташвишланганлари, Аллоҳдан менга умр ва бахт тилаб илтижо қилганлари шубҳасиз. Кичик акам Баҳодир сариқ касалга чалинганидаги аяжонимнинг изтироблари ҳали ҳам кўз ўнгимда. Уйдаги муолажалар натижа бермагач, акамни Турсунхўжа ака опичиб шифохонага олиб борган эдилар. Акамга Аллоҳ шифо берди. Ўша пайтда аяжоним акамни алоҳида меҳр билан парвариш қилдилар. Бутун диққат-эътиборлари акамга қаратилди. Оқибатда кейин ҳам бу эътибор сусаймади. Акам улғайиб, оила қурган пайтларида ҳам салгина хасталансалар, аяжоним ҳаловатларини йўқотар эдилар. Болалигимда мен онамнинг бу ҳолатини нотўғри тушуниб: “Аям фақат акамни яхши кўрадилар”, – деб ўйлар эдим. Йиллар ўтиши билан бу нодонликдан аста-секин қутулдим, лекин тан олиш керак, тўла қутулмадим.
Бу ҳақда кўп ўйлардим, Ўлим жаноблари. Айниқса, сиз аввал дадажонимни, сўнг аяжонимни олиб кетганингиздан сўнг бошимни қайси тошга уриб ёришни билмай, тўлғона-тўлғона ўйлардим. Барча ота-оналар каби менинг дунёга келишимга сабабчи бўлган дадажоним билан аяжонимнинг биров билган, биров билмаган бебаҳо фазилатлари бор эди. Бошқалар билган фазилатлари – ғоят ҳалол эдилар. Вақтингизни олсам ҳам, бошқа гапларга фурсатим қолмаса ҳам, фикримнинг исботи учун бир воқеа баёнини айтай:
Урушдан сўнг ҳарбийдан истеъфога чиққач, дадажоним яқин биродаларининг саъй-ҳаракатлари билан бозорга директор бўлибдилар. Аяжоним бир куни: “Дадангга бориб айт, гўшт олиб берсинлар”, – деб Ботир акамни бозорга жўнатибдилар. Акам бориб, аяжонимнинг топшириқларини етказгач, дадажоним: “Сен ўтириб тур”, – деб идораларидан чиқибдилар-у, дарров қайтмабдилар. Акам кута-кута бетоқатланиб, бозорга чиқиб қарасаларки, директор мартабасидаги дадажоним эл қатори навбатда турганмишлар. Шу каби “камчиликлари” туфайли дадажоним бу вазифадан тездагина истеъфога чиққан эканлар. Ўша дўстлари: “Сизга бозор тўғри келмас экан, мактабда ҳарбийдан дарс бериб юраверинг”, – дейишган экан. Табиатан мўмин бўлган дадажоним бу таклифга амал қилиб, салкам чорак аср мактабда ишладилар.
Куз ойлари ўнлаб араваларда мактабга кўмир ташиларди. Уйимиз мактабга яқин бўлса-да, биттагина арава биз томон бурилмас эди. Мактаб таъминоти тугагач, ўша давр таомилига кўра баҳордаги аризаларига биноан навбат етганда уйимизга кўмир келарди. Қиш қаттиқ келган йиллари олинган кўмир етмай қолиб, эрта баҳорни совуқ уйда қаршилар эдик.
Биров билмайдиган фазилатларидан энг улуғи дадажоним ҳам, аяжоним ҳам кўп ота-оналар каби Худога муножот қилиб, фарзандларига умр, бахт, иймон… тилаганлар. Бу арзимас, оддий нарса бўлиб туюлиши мумкин. Лекин гап шундаки, Ўлим жаноблари, улар умрни, бахтни ўзларига эмас, фарзандларига тилашган…
МУҚАДДИМА
Киприклар – қорачиқнинг соқчилари,
Ҳақиқат нурларин тўссангиз агар,
Юлиб ташлагумдир битта қолдирмай.
“Муқаддима асарнинг бошида бўлгучи эди, ёзувчи адашдими ё саҳифалар аралашиб кетдими?” – деб ажабланяпсизми? Адашмадим, саҳифалар ҳам аралашиб кетгани йўқ.
Гап шундаки, бу фикрлар бундан анча йиллар муқаддам, дастлабки жиддий жарроҳлик амалиётидан кейин, ўлим уйқусидан уйғонган пайтимда хаёлимда кезган эди. Унга қадар, эрталаб ҳамшира кириб эм игнасида билак томиримга дори юборди-да: “Тайёр бўлиб туринг, уч дақиқадан кейин олиб кетамиз”, – деди.
Уч дақиқадан кейин…
Олиб кетишади…
Қаёққа?
Жарроҳлик хонасига.
Кейин-чи? Қайтмоқ борми ё…
“Тайёр туринг”, деди.
Нимага тайёр турай, омонатни топширишгами…
Уч дақиқа… ҳижроннинг бошланишими…
Хаёлимга шайх Саъдийнинг сатрлари келди:
Ажал чалди жўнамак ноғорасин,
Эй кўзларим, бошга айтинг, хайр энди.
Эй қўлларим, оёқларим, қоматим,
Киприкларим, қошга айтинг, хайр энди.
Қудсий ҳадисни эслайман: “Эй Одам фарзанди, сенга уч нарсани ихтиёр қилдим: яъни оила аҳлингни, молу дунёингни ва амалингни. Мол-дунёинг сен ўлиб, оёғинг ердан узилиши билан ортингда қолади. Оёғинг уйдан чиқиши билан оиланг ҳам ажраб қоладилар. Кейин қабрда бўласан. Қиёмат кунида фақат яхши амалинг фойда беради. Амалинг тузук бўлса, сени ҳам тузатиб қўяр, агар ёмон бўлса, сени ҳалок қилгувчи жойга топширар”…
“…амалинг тузук бўлса…”
Қандай экан…
Умид – тавбаларнинг қабул ва маъқул бўлишидан.
Уч дақиқа… балки боқий дийдорнинг бошланишидир? Соғинганим дадажоним, аяжоним, тоғажоним ва яна дўстларим билан…
Ношукурликдан, умидсизликдан Аллоҳнинг ўзи сақласин. Васваса қилғувчи шайтон алайҳилаънанинг ёмонлигидан Тангридан паноҳ топгумдир.
Уч дақиқада нафл намозини ўқиб олишга улгуриш мумкин.
Сўнгги намозми ё навбатдагисими – билгувчи Аллоҳ!
Навбатдагиси экан…
Тобора яқиндир жасорат они –
мингта қуёши бор гўзал дақиқа –
менга ҳам бир куни бўлур намоён
Кўпга насиб бўлган буюк ҳақиқат.
Мен севган дарёлар шундоқ қолурми,
Мени ўйлатган йўл қолурми шундоқ?
Мен суянган тоғлар шундоқ қолурми?
Шундоқ қолурмикан юракларда доғ?
(Шавкат Раҳмондан)
Уйғондим. Юрагим шиддатли сел каби сирқирайди. Қулоғимга одамлар товуши узоқ-узоқлардан келди. Демак, тирикман! Лекин қаердаман? Ҳамшира уч дақиқадан сўнг олиб кетмоқчи эди. Жойнамозни солдим… Ният қилиб, қўл боғладим. Бошқаси ёдимда йўқ. Узоқдаги товушларни эшитяпман:
– Ўзингиз нафас ололасизми?
Мендан сўрашяптими? Энди қулоғим остида жаранглади. Товуш эгаси кимлигини билиш учун кўзларимни очмоқчи бўлдим, очолмадим. Яна сўралганда ожиз равишда “ҳа” дедим…
Ҳамширалар, шифокорларнинг товушлари тобора аниқроқ эшитилиб, бу дунёда қолганимга ишончим ортди. Кўзимни очишга ҳам куч топдим. Ўзимни тилларанг булут уюмлари оғушида кўриб, бошим айланди. Кўзларимни чирт юмиб олдим. Икки-уч нафасдан сўнг яна очдим. Шу зайлда бир неча марта булут уюмларидан қутулиб чиқишга интилдим. Бу орада баданимга қайта-қайта эм игнаси санчиб, дори юбориб турдилар. Ниҳоят, тепамдаги оппоқ шифтни кўрдим, кейин бошимни буриб ҳамшираларни, кейин ёнимдаги каравотда алаҳсираб ётган беморни…
Сездим: менга қарашлари ўзгача. Ёзувчи бўлганим учунми ё хасталигим оғирроқ бўлгани учунми? Ҳар ҳолда биринчи сабаб ҳақиқатга яқинроқ. Чунки мендан-да аҳволи оғирлар ётибди кенг хонада… Алоҳида қаров менда хижолатлик туйғусини уйғотади. Бу ерга келгунча ҳам алоҳида хонада ётар эдим. Бунинг ҳам хижолатлик томони бор. Лекин камина алоҳида имтиёзталаблардан эмасман, ишонинг. Кўпчилик ётган хонада ҳам куним ўтаверади. Лекин мен билан бир хонада ётганларга ачинаман. Тунги безовталигим, уйқуга кетган онларимдаги хуррак овози уларнинг тинчини бузишидан хижолат бўламан. Шу боис алоҳида хонамда ётганим менга алоҳида шараф бермайди, балки бошқаларга ҳаловат баҳш этади. Анча ойлар муқаддам бошқа шифохонада икки кишилик хонада ётганимда кечаси шарпадан уйғониб кетдим. Ярим кеча. Қарасам, ҳамшира ҳамхонамнинг ўрнини йиғиштиряпти. “Вафот этдими?” деган хаёлда юрагим “шиғ” этиб кетди.
– Отахон бу ерда исиб кетибдилар, даҳлизда ётмоқчилар…
Ҳамширанинг бу изоҳига тушуниб, уялган эдим…
Бедард одамнинг ўзи йўқ бу дунёда. “Аллоҳ суйган бандаларига дард беради”, – дейдилар. Аллоҳ лаънати Фиръавнга, ҳатто бош оғриқни ҳам бермаган экан. Дард – Аллоҳдан, шифо ҳам Аллоҳнинг Ўзидан. Одам эса нолигувчи, сабрсиз… Назарида унинг боши бошқаларникига нисбатан қат-тиқроқ оғрийди. Дардга ҳам шукур қилиниши лозимлиги кўпинча унутилади. Эндиликда айрим одамлар хасталикка чалинсалар, ўзига алоҳида эътибор талаб қиладиган бўлиб қолдилар. Айниқса, пулдорлар ва амалдорлар учун шифохоналарда алоҳида хоналар жиҳозланган, алоҳида қоровуллар, алоҳида ҳамширалар…
Лаҳадда бою камбағал бир хилда ётгач, одамзод шифохонада ҳам бир хилда ётаверса бўлмасмикин? “Полулюкс”, “Люкс”, “Суперлюкс”… Агар вақти-соати етса, ажал фариштаси ўша “суперлюкс”га ҳам кириб келаверади. Алоҳида жиҳозланган хоналарда жон берганлар қанча?! Узоқ қишлоқнинг нураб ётган касалхонасида шифо топганлар қанча…
Бир киши Сулаймон алайҳиссалом билан турганида кўчадан ўтаётган қария унга қараб ғалати жилмайиб қўйибди. Ўша киши бу маънодор жилмайишни англаб, хавотирга тушибди-ю, Пайғамбар алайҳиссаломга дебдики:
– Қария либосидаги Азроилдир, менинг жонимни олгани келмишдир. Мени яширинг. Яна яшагим келяпти.
Сулаймон алайҳиссалом девларига буйруқ берибдилар ва у киши бир нафасда Ҳиндистонга элтиб қўйилибди. Кўп ўтмай қария либосидаги Азроил яна Сулаймон алайҳиссалом ҳузурларида пайдо бўлиб дебдики:
– Ҳалигина ёнингизда турган одамнинг тақдир ёзуғига Ҳиндистонда жон бериш битилган эди. Сизнинг ёнингизда кўриб ажабландимки, наҳот Аллоҳ Ўз қудрати ила унинг тақдир ёзуғига ўзгартиш киритган бўлса?! Сўнг белгиланган дақиқада Ҳиндистонга бориб қарасамки, у одам белгиланган жойда турибди. Вазифамни ўз вақтида ва ўз ўрнида бажариб қайтяпман…
Ана шунақа! Агар Аллоҳ бандага ўлим ёзмай, шифони тақдир этган бўлса, “люкс”да эмас, беш-ўн кишилик умумхонада, кир чойшаблар устида ётса ҳам, доктор бепарволик қилиб, яхши қарамаса ҳам тузалиб чиқаверади. Шундай экан, хасталикка чалинган банда “люкс” хоналару алоҳида эътиборни эмас, ўз иймони саломатлигини кўпроқ ўйлагани маъқул. Дўхтирдан “люкс” хона сўрамай, Аллоҳдан ҳидоят сўраса, янада аъло! Ана шунда тўқларга эмас, камбағалларга саховат қилувчилардан бўлади. Бу дунёдаги жон ҳузурини талаб қилмай, жаннат роҳатига интилувчилардан бўлади.
Иброҳим Адҳам ҳазратлари Балхда подшоҳ эканларида томда шовқин эшитиб, уйғонибдилар-да: “Ким у?” – деб сўрабдилар. “Туямни излаяпман”, – деган жавоб келибди. “Туяни томда излайсанми?” – дебдилар. “Сен ҳам Аллоҳнинг розилигини юмшоқ тўшакда излаяпсанми?!” – деган овоз келгач, ҳушларидан кетибдилар.
Бир хизматкор уйни йиғиштира туриб, бойларнинг ётар жойи қандай бўлар экан, деб юмшоқ тўшакка чўзилибди. Шу он бой кириб: “Сен нега менинг тўшагимда ётибсан!” – деб қамчилай бошлабди. У қамчи урган сайин хизматкор кулармиш. “Нега куляпсан?” – деб ажабланибди бой. “Хожам, мен бир неча нафас шу тўшак устида ётганим учун шунча саваландим. Сиз кўп йиллардан бери ётиб, ҳузурланасизу бунда, Қиёматда қанча қамчи ер экансиз?” – деган экан хизматкор.
Бугун “люкс” талаб қилаётган одам эртами-индинми мансаб отидан тушади.
Бу жаҳон ҳеч кимга қолмас, биродар,
Дилингни Тангрига топширсанг етар.
Таянч деб билмагил бу дунё молин,
Кўпларни ўстириб, берди заволин.
Жон берар экансан, фарқи йўқ сира
Тахтда ўласанми ё тупроқ узра.
(Шайх Саъдийдан)
Бой ҳам кутилмаганда камбағалга айланиши мумкин. Ана шу ҳолларида хасталансалар нима қиларкинлар у бечоралар?
Хожа Аҳмад Яссавийда: “Шайтон ғолиб, жон чиқарда шошдим мано” –деган ҳикматли сатрлар бор. “Суперлюкс”нинг ҳашамига ҳуши кетган банда шошиб қолиб, шаҳодат калимасини айтишни унутмаса эди…
…Бошимни кўтариб вақтинчалик ҳамхоналаримларнинг ададини чамаладим: ўн икки киши, ҳаммаси яқинда жарроҳ қўлидан омон чиққан беморлар.
Сал наридаги бемор ҳушига келди:
– Дўхтир, операция бўлдимми? – деди заиф товушда.
– Бўлдингиз, гапирмай тинч ётинг, – деб танбеҳ берди ҳамшира.
– Операциядан тирик чиққан бўлсам, энди бир чой ичайлик…
– Қанақа чой?! Эсингиз борми?!
Ҳамшира уни тергай-тергай тинчлантирувчи дори бериб яна ухлатиб қўйди. Ҳамшира у беморни тушунмади. Биз, ўзбеклар, айниқса, водийликлар учрашиб қолсак ҳам, бир ишни охирига етказсак ҳам “қани энди бир чой ичайлик”, дейишга ўрганиб қолганмиз. Бемор беихтиёр равишда шундай деб юборганди, аслида чой ичиш нияти йўқ эди. Янглишмабман, эртасига эрталаб билдим, у бемор чиндан ҳам водийлик чойхўрлардан экан…
Профессор Низомхўжаев келдилар, ҳамшира аҳволим баёнини билдирди.
– Тоҳир ака, кўринишингиз яхши, – дедилар.
– Зайниддин, қорнимни ёриб кўрдингиз, ичим қора эмас эканми, ишқилиб? – дедим.
Кун бўйи давом этган амалиётлардан чарчаган шифокор ҳазилни дастлаб тушунмади, илмий савол ўрнида қабул қилиб, ички чарвиларда ҳали қорайиш бошланмаганини, бу яхши аломат эканини айта туриб, кейин бирдан кулиб юбордилар.
Ташқари шом қоронғулигига бурканиб, ичкарида ҳам ҳаловатли онлар бошланди. Югур-югур камайди, беморларнинг аксари уйқуда. Хаёл беланчаги қаттиқ-қаттиқ силкиниб, мендан уйқуни ҳайдайди.
Хона тўрида бир бемор ётибди. Ўзи менга кўринмайди. Юрак зарбларини акс эттирувчи экран эса аниқ кўриниб турибди. Юрак зарбининг заиф чий-чийи қулоққа чалинади. Юрак уриши безовта. Ярим кечада овоз тинди. Экрандаги безовта чизиқ тўғри чизиққа айланди. Беморнинг жони узилди. Бир ўзи, яқинларига бир оғиз сўз айтолмай, эҳтимол беҳуш ҳолида жон берди. Жағини, оёқларини боғловчи яқинлари ҳам йўқ… Худди етимчадай, ҳудди мусофирдай. Балки деворнинг нарёғида, даҳлизда жигарлари бу онда Аллоҳга илтижо қилиб унга шифо тилашаётгандир. Шифохоналарнинг тартиб-интизомига қарши сўз айтишга ҳуқуқим йўқ. Лекин эшик ортида яқинлари тургани ҳолда одамнинг бундай ўлим топиши адолатдан эмасдир. Тонгга қадар яқинлари айрилиқдан бехабар, умид билан ўтирадилар.
Ярим кеча, навбатчи врач ҳам, ҳамширалар ҳам уйқуда. Ёш ўзбек ҳамширасигина уйғоқ. “Ўликни кўриб қўрқиб кетармикин?” – деб ўйладим. Йўқ, кўринишида қўрқув сезилмади. Менинг уйғоқлигимни кўриб, ўликни кўрмаслигим учун тўсиқ парда қўйди. Кейин ўликнинг билак томирига санчилган эм игнасини олди. Тепасига оқ чойшаб ёпгач, навбатчи врачни уйғотди. Бу ҳамшира қизнинг жасоратига қойил қолдим.
Бировлар мурдадан қўрқарлар, ажаб!Қўрқмоқ керак, ўлик қалблардан.
Мен ўша томон қараб ётиб, марҳум дўстим Абдужалил Зокировни эслайман. Бир неча ой муқаддам у ҳам шундай ҳолатда жон берган эди. Абдужалил билан дорулфунунда бирга ўқиганман, узоқ йиллар мобайнида матбуот соҳасида ҳамкасб эдик. Ғоят содда, кўнгли покиза, вафоли дўст эди. “Шайтанат”ни ўқиган ё кўрганлар Жалилни эслашар. Бу образда икки дўстимнинг ҳаёти, феъли атвори, гапларидан фойдаланганман. Бири – Абдужалил, унинг исмини ўзгартирмаганман, ундан кўпроқ олганман, иккинчиси – Тўра, қўшним, синфдошим. Қўли ширин ошпаз, аммо ҳақиқатпарвар, дангалчи, тилини заҳар дейдиганлар бор. Чунки ҳамиша тўғрисини гапиради. Кўнглида кири йўқ. Себзор маҳалласида яшовчи Абдужалил Ёдгор Саъдиев билан қўшни ҳамда бир синфда ўқиган экан. Шу сабабли Хайрулла Саъдиев бу образга қизиқиб, кино юзига олиб чиқдилар. Китобдаги Абдужалилнинг уйини ҳаётдаги Абдужалилнинг уйида суратга олишган. Раҳматли дўстим дастлабки олти қисмини кўриб: “Ҳа, боплабсанлар”, – деб қўйган эди. Телефондаги охирги суҳбатимизда шундай деб эди…
Яна бир дўстим, синфдошим – Дилмурод Муҳамедов, тиббиёт фанлари доктори, профессор ҳам ёлғизликда жон бериб эди. Лекин бундай муолажа чоғида эмас. Ўз хонасида, юрак ҳуружи юлиб олибди уни ҳаётдан. Минглаб беморларга ёрдамга етиб келган шифокорга ҳеч ким ёрдам бера олмаган…
“Реанимация” аталмиш кенг хона тўрида ҳозиргина ҳаракатдан тўхтаган юрак зарбини акс эттирувчи экрандаги тўғри чизиққа қараб ётиб бу дўстларимни бир-бир эсладим. Гарчи, каминада назм ёзмоққа лаёқат бўлмаса-да, ғалати сатрлар қуйилиб келаверди. Менда назм ёзмоққа ҳам, ёд олмоққа ҳам қобилият йўқлигини кўпчилик билади. Лекин ўша тун шеърга ўхшаган сатрлар қуйилиб келаверди, ажабки, ёзмоққа имконият йўқлиги учунми, хотирамга михланди. Уни кейинроқ, шифохонадан чиққач, қоғозга тушириб қўйдим.
Қуёш бир хил нур сочаверар,
Айланаверар экан Ер ҳам бир хилда,
Дўстлар вафот этиб кетса ҳам.
Бунча қаҳрли экан бу йил,
Бунча очофат экан
Мурдаларга тўймаган бу ер.
Бир-бирин танимасди бу икки дўстим,
Бир йилда баравар Эгам чақирди.
Олдинма-кейин туғилган эгизак каби,
Олдинма-кейин жўнадилар
Боқий дунёга,
Ҳатто “хайр” демай…
Бир-бирин танимаган бу икки дўстим
Кўп жиҳатдан ўхшар эди бир-бирига.
Дилмурод жисмларга даво топарди,
Абдужалил руҳларга изларди шифо.
Чекишни яхши кўрарди иккови,
Яхши кўрарди иккови ҳам ичишни,
Яхши кўришарди қарта ўйнамоқни ҳам.
Аммо сира ютишмаган,
Бу ёғи ҳам ўхшаш,
Бунга мен кафил.
Мумкин ҳам эмасди ютмоқликлари.
Ютмоқ учун қартада,
Албатта шарт ғирромлик қилмоқ.
Ғирромлик йўқ эди уларда.
Тескари қаралса, қиморнинг айни ўзидир
ҳаёт ҳам.
Ғирромнинг ошиғи олчи ҳамиша.
Билимга тоқати йўқ унинг,
Виждон ҳам на керак унга?
Эплай олса ғирромликни бас.
Ғирромлик булоғидан сув ича туриб,
тўқийдилар
Бахт ҳақида балчиқ фалсафа.
Чапларлар қоғоз юзига
ҳақиқат ҳақидаги
иркит фалсафаларни.
“Ҳақиқат!” деб қичқирарлар,
ҳақиқатни
бўғизлаб бўлгач.
Ажаб дунёдир бу:
зарларга тўймаган,
ёқутларга тўймаган хотин сингари,
дарров тўйиб қолажаклар фалсафаларга.
Вафо, адолат ҳақидаги фалсафалари
кўзларидан оқизар ёшлар,
худди аччиқ пиёз сингари…
Ғирромликни билмаган икки дўстим
Ташлаб кетди ғирром дунёни…
Абдужалил маҳоратли радиожурналист эди. “Ёшлик” радиосининг шаклланишида кўп хизмати бор. Ҳозир радио-телевидениенинг етакчи ходимлари сафида унинг шогирдлари кўп. Абдужалил бадиий адабиётда ҳам машқ қилиб кўрган эди. Шингил ҳикояларини минг тўққиз юз саксон учинчи йилда “Шарқ юлдузи”га тавсия қилганди. Бир томондан журнал талаби ғоят юқори бўлгани учун, иккинчи тарафдан таниқли адибларнинг роман-қиссалари тўлдириб тургани учун бу ҳикояларга ўрин берилмади. Албатта, бундан ранжиди. Шунда: “Ҳикояларинг чиқиб, танқидчиларнинг маза-бемаза танқидларини эшитиб кўнглинг хира бўлганидан кўра “чиқмади-я” – деб ачинганинг яхшироқ”, – деб ҳазиллашганимда: “Тўғри айтасан”, деб сигарет тутатган эди. Ҳозир матбуотда берилаётган ҳикояларнинг заифлигини кузатиб: “Абдужалилнинг ўша ҳикоялари булар олдида нодир эди, бир амаллаб чиқишига ёрдам берсам бўларкан”, – деб афсусланаман.
“Вақт ўтган сайин йўқотганларингизнинг алами каттариб, ўзингизни йўқолиб бораётганингизни ҳис қилиб яшар экансиз, – деган эдилар Рауф Парфи. – Ҳамма йиллар, ҳамма ойлар, ҳамма соатлар айрилиқлардан иборатдек туюлади мен учун. Хаёлимда изтироблар сира камаймади, аксинча, ортиб боради. Чорасиз сайёрамиз инсон фарёдини кўтариб айланаверди, айланаверди…”
Ўрни келганда дўстларим ҳақида яна сўз айтаман. Ўшанда ўлим билан ҳаёт орлағидаги қилкўприк устида ётганимда уларнинг сўнгги нафаслари ҳақида ўйладим.
Дарвоқе… сўнгги сўз… сўнгги нафас…
Шу ҳолатни ҳеч ўйлаймизми? Билмаймиз… билолмаймиз… Ҳозиргина тилимиздан учган сўз сўнггиси бўлиши эҳтимол… Эндиги чиқарган нафасимиз охиргисидир балки? Киши бу оламни тарк этгач, яқинлари унинг сўнгги ҳаракатларини, сўнгги гапларини эслашади ва ундан ҳикмат излашади. Ажойиб болалар ёзувчиси, кўп йиллик қадрдон акамиз Сафар Барноевнинг касал бўлиб ётганларини эслолмайман. Шу киши олтмиш уч ёшларида кеннойимизга: “Малика, ўлиш шунақа осонми?” – дебдилару, жон таслим қилибдилар. Бу ҳол каминани кўп ўйга солган эди. Улуғларнинг сўнгги сўзларини эслагандим: англиялик шоир лорд Байрон ўлими олдидан қоғоз ва қалам сўраган экан. Аммо қалам тутишга ҳоли бўлмай: “Тамом, энди жуда кеч”, – деб кўз юмган экан. Шоиримиз Шавкат Раҳмон ҳам қўлига қалам тута олмай, 1996 йилнинг 9 август куни сўнгги сатрларни айтиб турган экан:
Ғазабланма дейдилар,
Асабланма, дейдилар?
Диққат бўлма дейдилар
майда-чуйда гаплардан.
Гўёки бу дунёда қолмагандай
бедиллар.
Суқрот ҳаким: “Ўлим руҳнинг танадан ажралиши ва танадан айриҳолда яшаши, мавжуд бўлишидир, шундай экан, мен ўлимдан қўрқ-майман”, – деб яшаган. Сўнгги сўзи эса… “Аскулепиосга бир хўрознинг баҳосича қарзимиз бор эди, эсингдан чиқмасин, Критон”, – деб васият қилган экан. Салмон Форсийнинг сўнгги сўзлари насиҳат тарзида бўлган экан: “Нимаики қилсанг, Аллоҳ розилиги учун қил ва буни сира унутма!”. Сўфий Ҳалложни “Анал ҳақ!” ақидаси учун қийнаб ўлдирганлар. Олдин панжалари, қўллари кесилган, кўзлари ўйилган. Навбат тилни кесишга келганида деган эканларки: “Аллоҳим, сенинг розилигинг учун менга ушбу уқубатларни раво кўрганлардан раҳматингни аяма. Сенинг муҳаббатингга эришиш йўлида мени қўлларимдан, оёқларимдан жудо қилган бу қулларингни афв эт. Кечир, Аллоҳим, уларни кечир! Муҳаббатинг ҳурмати кечир…”
Сўнгги нафас… сўнгги сўз…
Ишқ аҳлининг ўлим билан учрашуви ҳам ўзига хосдир. Мавлоно Жалолиддин Румий ўзларининг ўлимларини “Шаби арус”, яъниким “никоҳ оқшоми” – келинни кўрадиган, лаззат оладиган, ҳаяжонланадиган, висолга эришадиган оқшом, деб атайдилар. “Ўлганимда менинг орқамдан йиғламанг, “алвидо!” деманг. Мен ажралишга эмас, учрашувга кетяп-ман”, – деганлар… Эътиқодли, ошиқ бир инсоннинг сўнгги нафаслари…
Иймон эгаларининг умиди охирги нафасда иймон калимасини айтиш. Шундай жон бериш улуғ бахт! Бир қизиқчи саҳнада масхарабозлик қилаётганида жон берган экан. Ҳамкасблари уни: “Санъатга бўлган фидойилик” – деб улуғладилар. Агар иймон калимаси билан жон берганида эди, у банда Аллоҳ ҳузурида улуғланарди. Бировлар ашула айтиб туриб ҳам ўлишлари мумкин. “Қошу кўзингдан акагинанг айлансин, вой дод-е!” – деганича жон таслим қилса, Қиёматдаги дод-фарёдидан наф бў-лармикин? Бир чойхонада шахмат, нарди, қарта ўйнаб ўтирганларни кўргандим. Уларнинг аксари “ҳожи”лар экан. Беш вақт намозни масжидда ўқиб, орадаги вақтни чойхонада ўтказар эканлар. Ажабки, шахмат ўйнаб туриб “шох!” ёки “мот!” деган сўз билан жонлари чиқиши мумкинлигини ўйлашмаса?! Ана ўшанда… (Аллоҳ сақласин!) шахматда “мот” бўлмайдилар-у, аммо иймон бобида мот бўладилар, охират саодатини бой берадилар…
Ўшанда у биродарларга бир ривоят сўзлаш истаги туғилган эди:
Дейдиларки, жон чиқар вақтида одамнинг ичи олов каби ёниб, қизир экан, ташналикдан азоб чекар экан. Шунда ўлим талвасасидаги одамга шайтон алайҳилаъна қўлида бир коса зилол сув билан кўринар экан. Дер эканки: “Мен сени ташналик азобидан қутқараман, фақат сен “Худо йўқ, пайғамбари ёлғончи” десанг бас”. Иймони заиф кимсалар бу васваса қармоғига илинар эканлар. Тақвода собит мўъмин эса калима келтириб шайтонни ҳайдар экан. Шунда шайтон унинг оёқ томонига ўтиб, зилол сувни кўз-кўз қилиб яна васваса тўрига ўрар экан…
Умри тақво либосида ўтган бир мўмин ўлимни кутиш тараддудида ётганида биродарлари йўқлаб келишибди. Мўмин сўнгги нафасларини олаётганида биродарлари: “Ла илаҳа иллоллоҳ”, деб калима келтиринг”, –деб эслатишибди. Бунга жавобан мўмин “Мен бу гапни ҳаргиз айтмасман”, – деб пичирлабди-ю, жон берибди. Буни эшитган биродарлари кўп маъюс бўлишибди. “Дўстимиз иймонсиз кетди-я!” – деган гумонда йиғлашибди.
