Loe raamatut: «Болатан Зараъ. Повесть»
© Вахит Хаджимурадов, 2023
ISBN 978-5-0059-7030-5
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Болатан Зараъ
(Цхьана классехь дешначу йо1ана Зараъина)
Нохчийн лаьмнашкахь, кхин йолчу яртех б1арге къастаяллал башхалла а йолуш, ца къастаяллал кхечу яртех тера а йолуш, цхьа юрт 1уьллура хьаннех доьтинчу арцашна, лаьмнашна юккъехь шен ц1е Селайд а йолуш. Оцу юьртахь вехаш-1аш вара, массара юьртахь лоруш, лаьмнашкахь массо а ярташкахь вевзаш а волуш, цхьа воккха стаг, Болат шен ц1е а йолуш. Болатан дас нийса хаьржина хиллера шен к1антана ц1е. Х1унда аьлча, иза жима стаг волуш дуьйна вара болат санна ч1ог1а дог-амал йолуш а, т1амехь мостаг1чунах тасалучу хенахь уггаре а ницкъаллачарех цхьаъ а. Къона волушехь шен хьекъалца а г1араваьлла, вара и, т1ом болучу хенахь нохчийн т1емлойн баьчча хаьржина хилла а. Шен дахарехь дуккха а халонаш т1е1ийтаеллера воккхачу стагна Болатна, амма уггаре а халаниг дара цуьнан х1усамехь доьзалхойх цхьа йо1, Зараъ, бен ца хилар. Цунна ч1ог1а лиънера шен цхьаъ мукъна а к1ант хилийта, амма доцург паччахьна а эшна олу-кх.
Нахана ца гуш делахь а, шен даима к1антах хьоьгуш волчу Болатас, Зараъна жима йолуш дуьйна 1ама динера цхьадолу к1ентийн хьуьнарш. Зараъас мажаран топ а кхуссура ч1ог1а нийса, шаьлта, тур а хьовзадора йо1а муьлхха а говза т1емало шен говзаллех хьоьгура волуш. Болат-м, шен дагахь цунах къайле а йина латтош вара, амма цхьана юьртахь 1аш болчу нахана ца хууш х1ун хира ду? Дера ду к1езиг х1ума-м, делахь а шаьш Болат ч1ог1а лоруш хиларна баккхийчара а, кегийрачара и шайна хууш дериг говза къайла доккхура.
Болатан йо1 ю аьлла доцуш, Зараъ ша а яра лула-кулахь а, дехьа-сехьа юьртахь а г1араяьлла шен г1иллакх леладан хаарца а, хьекъал алсама долуш хиларца а. Амма массарна, жимчунна а, воккхачунна а Зараигахь товш хетарг, иза цуьнан хазалла яра. 1уьйренца схьакхетта малх санна елаелла-екхна а, дог ц1ена амал йолуш а яра и. Ткъа хазалла ю массо а хенахь шена ца лаахь а, адмашна юккъе мелла а хьаг1 кхуллуша, къовсам юккъе тосуш а.
Сийначу байт1ехь даьлла Пет1амат-зезаг санна дуткъа дег1, куц-кеп долчу Зараига хьоьжуш а, къайла-къулах делахь а, деррехь делахь а, захалонаш хьехадеш а безамаш кхийдабеш а дуккха а кегийра нах бара. Юьртана йист лоцуш, цхьанхьа т1аьхьадисарна кхоьруш санна, ч1ог1а сиха дог1уш самукъане сирла тулг1е йолуш хи дара. Юрт лакха т1ехь а йолуш лахахь хьадда доьдучу цу ломан хина йисттехь ялсаманен суртаца дуста мегара долуш хаза дара. Гобаьккхина т1еяьлла буц йоьттина бес-бесара зезагаш, дуькъа гаьннаш долу, заза даьккхина хазаделла дитташ. Юьртара мехкарийн сирла, самукъане тобанаш хуьлура дашо малх суьйренга г1оьртича ц1еста к1удалш а карахь хина т1ейог1уш. Хьуьна юккъехь сиха ког болу лу хааделла лом санна, мехкаршна тебаш-м хуьлура оьздачу к1ентийн тобанаш а. Ломана басахь зезагаш санна хаза, куц-кеп долуш дуккха а бара мехкарий цу ломана юьртахь. Х1ора йоь1ан, шена генара гушшехь, б1аьрг серлаболуш а, аз ловза доккхуш а кегийра нах а бара. Зараъ цхьаъ яра акха басахь даьлла зезаг санна массо а дуьненах самукъадаьлла. Цуьнан жимчу даго х1инца а ца бинера шен кхолламан харжам. Цуьнан хьажар, елаялар б1аьргашца лаца г1ерташ, я шайн ира б1аьргашца цунна буру хьийзош, ойланаш дег1ах хьерчош к1езига-м бацара к1ентий. Йоь1ан жима дог дара-кх х1инца а самадаланза. Х1ора суьйрана к1ентийн тобана юккъера хьалха аьтто баьлларг-м г1уртура цуьнан дог эца, цуьнан ойла шегахьа хьовзон.
Тахана йо1аца къамеле валан аьтто баьллера юьртана лакхахьа шайн долахь к1отар а йолуш, накхармозий санна дукха шайн жа-уьстаг1ий а долуш волчу Махьмудан к1ентан Къудузан. Къайладахийта йиш яц, цо цхьа де хьалха Зараин доттаг1ий-зудаберашна цхьацца совг1аташ дина хилар, шен йо1аца къамел дан аьтто боккхург. Зараин шен пурбанца иза аьтто зудабераша хазахетарца баьккхира Къудузан, совг1ател совнаха оцу къамелах шайн мелла а самукъадаккха а дьухьала бацара забарен мехкарий-м. Уьш цхьа цуьриг а г1алат а ца бевллера оцунна т1ехь.
Мелла а хьаьвзинуо мара а болуш, алсама хьаьвзина амалш а йолуш, 1аьржуо аматехь а волу Къудуз къамел доцца дийцан лууш вара. Цуьнан шабериг безам стоммачу сизаца шен ден эзар уьстаг1ашна юккъехула чекхболуш хетара. Уьстаг1ий-м цхьа б1е бен ца хила а тарлора, амма къамел-м дара мел к1езиг а цхьана эзар уьстаг1ан барамехь:
– Кхин болу бахам ца бийцича а, цхьа эзар уьстаг1 оцу хьан когашна буха кхосса йиш йолуш ву-кх со таханлерчу х1окху исбаьхьчу суьйрана, – шен ма-хуьллу йоь1ан дог оьцуш там бан г1ертара Къудуз, ма хуьллу йо1ана юххе а те1аш, шен к1ора санна 1аржачу ц1оц1къамашна бухара буьрса б1аьргаш а къерзош.
– Суна-м шун ирзонехь мел дукха а цхьа б1е уьстаг1 бен кхабалура бац, бохуш дуьйцуш хабарш ма хезина, – эккхийтира 1айшат ц1е йолчу жимчу дег1ехь, эхь доцуш ю аьлла шен ц1е д1аяхна йолчу Зараъин накъоста.
– Х1ун! Муха бохура ахьа? – шен сихачу б1аьргашка лахийтира цо, шен дашна юккъе иккхина йо1.
1айшат-м шен зарзаранчух тера долу жима аз декадеш елалуш, зудберашна т1ехьа д1алечкъира.
– Иза-м тхуна а ма хезина, – 1айшатна орцаха бевлира кхинарш а мехкарий.
Амма Къудузан сиха карадира алан дешнаш:
– Шайн хьаг1 йолу меттанаш ду уьш-м нехан. Шайн боцу аьтто тхан хилчи, ца ланлуш, ца олуш х1ума дац цара, – ша ц1ена бакъдериг дуьйцуш хилар т1етадеш деган т1е куьйг а дуьллуш сиха д1адерзон г1оьртира нуц хила г1ерташ вериг, уьстаг1ех лаьцна долу къамел.
Амма шен накъосташа дижийтича а, и къамел дита реза яцара Зараъ-м:
– И эзар уьстаг1-м суна схьалора ахьа, хьуо пис стаг ца хилар а гойтуш. Ткъа хьайна х1ун до ахьа? – Къудуз зуьйш хаза б1аьргаш а гойтуш ц1аьххьана хаьттира Зараъас.
Къудуз-м шен г1уллакхаш тоделла дог1ийла кхийтира, амма уьстаг1ех даимана валар-м дацара цуьнан кестта шен дахарехь хиндериг гарехь:
– Ой, уьстаг1ий хьан хилчи а, сан хилчи а х1ун башхала ю? Хьо нускал хилла сан керта хьийзаш, хьуна т1аьхьа хьийзар дац ткъа уьстаг1ий а? – эккхийтира, Зараъас муха дуьйцу ца кхетачу Кхудузас.
Гонахара маьхкарий-м Зараъас к1антаца беш болчу бегашех кхетта дукха хан яра. Уьш-м самукъадаьлла буьйлура, белар лачкъадан ницкъа боцуш.
– Ванах, эзар уьстаг1 сан томана юккъе бог1уш хилчи, со муха йолалура ю хьан уьйт1ахула и тоба уьстаг1ий т1аьхьа а даьхна? Томана йо1ана дог1уш долу х1ума цуьнан ден ц1ахь дуьсуш ца хуьлу? – шега цец деъна кеп х1иттайора йо1а.
Къудуз-м, зудберийн беларца цхьана шен уьстаг1ийн тоба а къайла йолуш тарделла, жимма воьхна соцунг1а хилла висинера.
Кхеташ дара, и захлу гена дериг ца хилар, мел ч1ог1а эзарнаш уьстаг1ий Зараъин уьйт1а лаьхкина лаьтташ делахь а.
Кхин цхьа захало а дара Зараина кег-мегарнаш дитича, т1ехьаьвзина.
И захлу-м дера дара Зараина дийнна говрийн рема кховдон тарлуш!
Иза иштта дара: Зараъин лергех, мухха делахь а, цхьана суьйрана хинйисттехь мехкарша хабар туьйхира. Бийболатан к1ант Висита рема ялон Теркал дехьа вахана ву аьлла.
– И рема дера ю Виситас хьуна йоьг1на ялош, – бохура мехкарша, Зараъин лерге а те1аш.
– Рема а ялош ц1авеъча, хьо ехийта баккхийн нах бохкийтур болуш бу-кх к1анта! – Зараъ хьийзоран кеп х1иттош т1етадора зудбераша.
Виситин да Бийболат т1аьххьара хиллачу т1амт1ехь йинцу чевнех кхелхинера цхьа шо хьалха. Бийболат Зараин ден, ваша санна юххера ларалуш, дика доттаг1 хилла вара. Виситас х1инца а Зараин да Болат шен да санна лоруш вара. Бийболат дийна волуш-м цкъа нисделлера Виситин Зараин юккъехь безам бацахь а, билгалла х1ун ду ала йиш йоцуш цхьа алун суй эккхар. И санна долу х1ума-м Зараин накъосташна ца тусалуш дисин йиш яцара, мел ч1ог1а лиъчи а. И саннарг, Зараина шена дицделча а, мехкаршна дагахь лаьттара. Бакъдерг дийцича, зударийн цхьа ша къаьсттина синхаам бу и санна х1уманашна т1ехь. Божарий цкъа а т1аьхьакхуьур болуш х1уманаш а дац уьш! Висита рема ялон вахана аьлла ма хеззинехь, оцу х1умана а цхьа бух бан дезара зударийн ша-тайпа долчу хьекъалан. И бух бара, мехкарийн кхетамца, Виситана дукха хенахь дуьйна Зараига болу къайлаха безам. Иштта ца хилчи, жима стаг, къонах стенна воьду турпаллин г1уллакхаш лехан? Амма мехкаршна ца хаара, шен да кхелхинчул т1аьхьа, Висит кхин а герга хиллера Зараин дена а, х1усамна а. Зараъ-м шен йиша санна лоруш ма варийца жимстаг. Делахь а делан къевленаш дукха ю-кх, ц1ий гергара ма дацара Виситийн, Зараийн. Х1инцалца дуьйцург бегашца т1еоьцуш йолу Зараъ а, стенна делахь а цхьана х1умано садаъан юьйлира. Хьанна хаъа, иза-м кхерамен г1уллакхе ваханчу Виситина шен вешина санна сахьийзаш хилан а мегара.
Ши к1ира сов хан а яьллера хин йисттехь мехкарша Зараъ хьовзийна, буьйсана юккъехь Зараъ цхьана цаевзачу г1овг1ано самаяьккхича. Т1е х1ума а юьйхина и арайолуш, дадас мохь туьйхира цуьнга:
– Йо1! Хезий хьуна, самаяла сихха! Т1е х1ума а кхоллий араяла!
– Х1ун хилла, дада? Сингаттамен х1ума-м дац хилла? – дена дьухьала араелира йо1 оцу хенахь.
Амма йо1а динчу хаттарна жоп х1окхеран шуьйрачу уьйт1ахь дара, схьа хетарехь. Уьйт1е юьззина геннара яьхкина хилар билгало йолуш хьацарах ша и хи санна т1еда говраш яра.
«Зараъна рема ялон вахана Висит!» – шен накъостийн мехкарийн шабар-шибарш дагадаьхкира йо1ана, оцу ойланах ела а къежира иза. Арахь, даьржина беттаса делахь а, буьйса яра, цундела йо1 елакъажар цхьанна а ца гуш дисира.
– Йолла а кхосса говрашна хьалха, жимма хан а ялийтина, хьацар жимма дакъаделча, хи а малийта цаьрга, – элира Болатас йо1е.
Йо1е и болх банлур бу-бац аьлла шек а вацара и, шен йо1 дика евзара денна. Делахь а, Висита а, сиха т1е а вог1уш, вуьйлира йо1ана г1о дан. Шаьшиъ жима долуш дуьйна ша ма-яккхара ц1е а йоккхуш:
– Виса, х1ара говраш стенгара евлла буьйсана юккъе? – хаьттира Зараъас Виситига, денна ца хозийтуш.
– Говраш нисъялар Делан болх бу-кх… Х1орш г1алг1азкхийн аренашкара ялийна, – аз жимма лахдина хаийтира йо1ана жимчу стага.
– Виса, суна ялийна-м яц хьан и говраш? – ах бегашийна, ах к1ант зуьйш елакъежаш, хаьттира йо1а.
– Яц! – доцца хадийра Виситас.
– Суна ца ялийнехь, тхан уьйт1а х1унда лаьхкина ахьа уьш? – къарцалора йо1.
– Шун уьйт1а ца лаьхкина… Сайн ден метта аса лоруш волчу Болатан уьйт1а лаьхкина, – резавоцучу т1ег1ана т1ехь аз дийкира жимчу стеган.
– Виса, ас-м хьо хийзавеш, бегаш бой! Жима волуш дуьйна бегашах кхетар волуш ца хилла-кх хьо! – шен рог1ехь реза йоцу кеп х1оттийра Зараъас.
Болат оцу хенахь кевнах а ваьлла ладуг1уш вара юьртахь кхин цхьа а г1овг1а юй. Юькъачу хьаннех юьзина йолчу шина рег1ана юккъехь 1уьллучу юьртахь тийна дара. Наггахь «г1алх-г1илх!» олучу ж1аьлийн г1овг1ано бен билгала а ца йоккхура бошмех юьззина къевлаяьлла юрт.
– Ма белахь суна дегбаам, со генара веъна жимма к1адвеллачух тера ду, бегашех кхетачохь а вац, Зараъ! – йоь1ан дегъбаъамах к1елхьаравалан г1оьртира жима стаг.
Иза ма дара йо1ана дезарг-м!
– Мехкарша-м хьо суна рема ялон вахана ма бохура, со оцу говрийн меха а ца лору ахьа, Виса? – к1ант к1елхара ца волийтура Зараас.
– Хьан мах-м, сан йиша, итт реманал а лакхара бара. Амма говраш аса вайна ца ялийна. Уьш байлахь дисинчу берийн нанойн дуьхьа ялийна ю. Амма сайн йишина цхьа безамехьа нисбелла дин-м балийна аса! И лаьтташ болу дин гой хьуна? – йо1ана там бан г1оьртира Висита, цунна совг1атана к1айн дин а луш.
– Баркалла, Виса, суна-м ца оьшура и дин а, хьо могуш-маьрша ц1авирзичахьана, – х1инца-м бегаш ца бора йо1а.
Церан шина дена юккъехь долу гергало бахьанехь Виситий, Зараъий а дара ваш-йиший санна цхьана хьалакхиина. Хала киртиг яра жимачу стаганий, йо1аний дахарехь т1ех1оьттинарг.
Говраш д1а1алашйина девлича, Зараъ лохачу раг1ун к1ела яхара, к1антана юург охьайилла. Ткъа Висита ц1ийнат1ехьахула хьаьдда доьдучу сирлачу татолана т1е вахара, юьхьах хи тохан. Жима стаг раг1у к1ела веъча Зараъас лохчу истолан т1е йиллинера, суьйрана кечйина х1инца а шелъелла яланза сискал, т1оберам, сихха к1еглеш т1ехь деттина схьадолуш дара дакъадина жижиг а.
– Со ойла еш яра, – элира Зараъас г1айг1анечу озаца, юьхьаха гата а хьокхуш, раг1уна к1ела вог1учу Вистига. – Ахьа дийнна рема схьа а яьккхина битинчу нехан а ма ду бераш а, берийн бераш а хир ду. Церан ойла ян а йой техьа ахьа а, хьо санна болчу т1елатархоша а?
Раг1уна к1елахь Зараъас латийна чиркхана серлонехь соцунг1а хилира Висита, йо1ийгара дагахь а доцуш иштта хаттар шена хезча. Амма и хаттар-м цо ша-шега дуьххьара деллачух тера дацара. Халла раг1уна к1ела тарлуш онда вара жима стаг.
– Паччахьан эскаршна хьалха а лелхаш, вайн лаьтташна т1едог1у некъаш а гойтуш, вайн адамаш а дойъуш, вайн а, шайн а берех бобераш а деш, харцонаш лелийначу г1алг1азкхийн, г1алмакхойн реманаш, бежнаш ду оха царех таса а луш, цаьргара дохурш. Вай ца бина царех мостаг1ий, цара бина вайна а, шайна а бала. Уьш паччахьах бевдда баьхкича, вайх царнна тешамен лулахой хиллера. Амма паччахьа шаьш хьаьстича, сиха 1ехабелира уьш, сихбелира вайн ярташ ягон а! Дала бекхам бийр бу церан т1аьхенна а техь! – олуш шен майра сирла б1аьргашца йо1е хьажира Висит.
– Хьо хьанна луьйш ву, ва к1ант? – къамело 1ехийначу Зараъаний, Виситиний дагахь доцуш, дийкира воккхачу стеган аз.
– Адамаллех, къинхетамах лаьцна цхьацца ойланаш йора оха-м, ваша, – олуш лохачу г1анта т1ера г1аьттина дег1 нийсдира Виситас.
Жимчу стеган шена хезначу къамелан кийсагах жам1 динчу воккхачу стага элира:
– Дера, г1алг1азкхий-м къонаха къам дара, вайна юккъехь-м ц1ий ийдина гергалонаш а дара хьалха заманчохь. Царнна хьалхабевллалеларш хир бу-кх церан б1аьрса дайъинарш. Охьалахлол, Висита, х1ума кхаллал. Йо1, суна а доттал г1алмакхчай, – олуш истолан йистте д1атарвелира воккха стаг.
Висита а хиъира охьа цул т1аьхьа.
– Ваша, говраш а, бежнаш а юьртарчу мискачу нахана д1анийсаян, юьртара баккхийчу нехан г1о оьшура суна. И хьайна т1елоцур дацара техьа ахьа? – дехар деш хаьттира жимачу стага юучу х1умана т1е а кхевдаш.
– Кхана 1уьйрана чукхойкхура бу аса баккхийнарш, – цхьана х1умана ойлане а хуьлуш элира Болатас, жимма 1ийна т1етуьйхира: – Висита, мискачу нахана ахьа а, хьан накъосташа а динарг доккха г1о ду. Т1аьххьара вайна паччахьан хьадалчаша кховдийначу т1емаша г1орасиз даьккхина дукха адам. Вайн наха вовшен г1о дахь а, хала киртиг ю дукха нахана т1ех1оьттинарг. Иштта делахь а, со дийна волучура хьан ден меттана а хилла 1аш а хиларна, цхьа хьехар дара сан хьуна а, хьан накъосташна а дан лууш. Дайшкара даьллачу г1алатех кегийра бераша, зударша жоп далан дезаш дац, муьлхха а къоман г1иллакхе даьккхича а. Вайн бераш бахьана долуш нехан берийн багара сискал яккхар нийса дац. И аша дийриг, т1ом боьдуш болуш хилча а, инзаре х1ума ду. Цулла совнаха, шун дахарна кхерамен х1уманаш а ду уьш. Герз д1аса тухучу меттехь даима а бац д1атохан аьтто болуш. Вайшинна юкъалелан вайн кхин зударий а бац, цундела со ца аьлча а ца волу. Хьайн х1усама а кхоьллина, вахаран т1е ойла а яхийтан дезара ахьа.
Эхь-бекх лаьцна, Висита истола т1ера г1атта сихвелча, омран кепехь куьйг хьажийна, и охьа а хаъийтина, ша г1аьттина чу вахан д1аволавелира воккха стаг.
Виситас шен керта ца ялийра цхьа корта а говр, бежан. Амма Зараъина боьг1на хиллера буьйсана к1айн хеташ хилла сира дин. Оцу буьйсана говрашна Зараъас йол юьллуш дуьйна хаъалора, динан йо1е кхоллабелла безам. Йо1а шена хьалха йиллина йол ца хьанъеш, цуьнга леррина хьоьжура сира дин. 1уьйрана говраш мискачу нахана д1аса юьгуш, сира дин-м Зараъина уллора д1абаккхан а ца белира. Бера санна йо1ана т1аьхьа а баьлла лелара сира дин. И сурт гинчу баккхийнчара а дин йо1ана битан сацам бира. Сирдин аьлла ц1е а кхоллаелира динан оцу дийнахь.
Зараъеран кертахь Сирдин д1абоьхкуш а бацара. Ша юьрта йистте яжа а йоьдура говра, ша ц1а а йог1ура. Йо1а нускал санна хаза а, ц1ена а латтайора Сирдин. Заръина говра а езаелира барам боцуш, амма нахана гуш дийнахь иза т1ехиъна хахкар-м ца хуьлура цуьнан. Нохчийн йо1ана товш дацара и санна дериг, цундела Зараъ буьйса юккъе яхача, божарийн духарца, шен говра хуура. Сирдин-м оцу хенахь самукъадолий, т1ема балан боллу моьттуш хуьлура. Туьйранахь бийцина т1емаш долу дин санна лелара и лаьмнашкахь, ломана буьххье хьалахьодуш, т1емабаьлча санна охьахоьдуш. Ткъа Зараъ ша хуьлура оцу хенахь уггаре ирсен йо1 х1окху доккхачу дуьнен чохь! Хабарш-м дукха дера дара Сирдинах, Зараъах лаьцна, делахь шен б1аьргашна гинарг цхьа а вацара.
Иштта чекхъелира лаьмнашкахь ялсамане санна йолу йовха аьхке. Дитташна т1ера, маждеш, г1аш а эгийна, гуьйре а хьаьдда т1ехйолуш яра. Шелонан дуьххьара денош а дара малхаца къийсалуш чуьрадевлла. Жимчу Зараъин Сирдинан-м цхьанна самукъадолура г1аш эгна чекх са гуш елахь а, хьуьна юккъехула лам буьххье хьодуш, детин з1аьнарша туьйсуш долчу седарчашца а, боккха корта болу можачу баттаца а къуьйсуш. Тешамен а, самукъане а доттаг1-дин карийнера жимачу Зараъина, амма къоначу йоь1ан б1аьргашна чохь даима а хаъалора сингаттам. Накъостий мехкарий шайн безамаш карош а, маре оьхуш, шайн дахаран некъ билгала боккхуш бара. Зараъина кхочушдерг мехкарийн шабар-шибарш бен дацара. Висита кхин Теркана дехьа ца вахара, шен даьхни а, ирзо а лелош тийначу дахаре ваьллера и. Зараъ йолчу х1ора дийнахь бохург санна вог1ура жима стаг, амма шен йишица санна вара и даима а х1окхуьнца. Делахь а кхин цхьанна а йо1ана т1ехьаьвзина, захалу дийцина хаъавелла а вацара и. Зараъина-м и х1аваъ санна вара, схьахетарехь! Х1аваъ долуш, вай цуьнан тидам а ца бо, амма и доцуш цхьа минот а ца дахало дуьненчохь. Зараъас кест-кестта олура Виситига:
– Ванах, Виса, хьо цхьана а йо1ана т1ехьаьвзаш а ма вац! Хьо зуда ялон дагахь а вац?
– Амма Виситас бегаш бора дуьхьала:
– Сайн йише кхочуш ериг ца карийна суна х1инца а! – олий.
«Ткъа, нагахь Висас боккъал а зуда ялаяхь, аса х1ун дийр ду техьа?» – ойлано хьовзайора Зараъ наггахь.
Дуьххьара шийла денош а кхечира эххар а нохчийн лаьмнашка, дуьххьара ло а кхоьссира. Шелоно делахь а, т1емашкахь дукха хиллачу чевнаша делахь а воккха стаг Болат ц1аьххьана цамогуш хилла вуьйжира метта. Меттахь к1ира даьккхича цкха цхьана суьйрана Зараъица шаьш цхьана дисинчу хенахь, цо йо1е элира:
– Зараъ, сан йо1, хьо ч1аг1лолахь, хала денош т1екхочуш ду хьуна. Со меттара кхин г1атталура воцуш цамогуш хилла, хьо х1окху нана дуьненчохь цхьаъ йитина д1авахан дезаш ву со кестта. Хьо хьуо юьсура юйла хууш санна, аса цхьацца хьуьнарш-м 1амийнера хьуна, делахь а со ч1ог1а г1алата ваьлла. Х1инца, со к1елависича бен ца кхийти со. И сан бехк бу, суна къинт1ера ялахьа.
– Ахьа х1ун дуьйцу, дада? Ма кхераехьа со! – б1аьрхи хьаьдира йоь1ан сирачу б1аьргех.
Йо1 ден куьйг буйна а лаьцна 1аш яра, гонаха хуьлуш дерг г1енаха долуш санна хеташ.
Уьйт1ахь Сирдин терсаш хийтира воккхачу стагана. Йоь1ан коьртах куьйг а хьокхуш, сихавелира и шен къамел чекхдаккхан:
– Зараъ, сан йо1, со могуш волуш хьан дахаран ойла ян езаш хиллера ас! Со д1аваьлча, хьан бийр бу хьан амал. Ц1аьххьана, хабар дуьйцуш волуш, цамгаро хьовзийра воккха стаг. Дикка 1ийра и дош ца алалуш, жимма чу садеъча сихвелира и къамел чекхдаккхан. – Виситица цхьана х1усама кхолла еза ахьа. Цуьнга кхочуш суна вевзаш к1ант вац… Маржа я1… ма г1алат дели сох! Зараъ, хезаш юй хьо? Хьо хьадий г1о, аса кхойкху ала Виситига!
– Дада, Дада! – йо1 лаьттара, ша х1ун дийр ду ца хууш.
– Сан йо1! Ладог1а соьга! Ма яйъа эрна хан… сихха кхайкха Виситига! – т1аьххьарачу ницкъаца мохь элира Болатас.
– Со х1инцца… со сихха.., – арахьаьдира йо1, ша х1ун леладо ца кхеташ юха чухьаьдира.
Мохь ца алалуш, воккхачу стага куьйг ластийра, йо1 сихъеш. Зараъ къевла елира 1аьржачу буьйсанан кийрахь.
Дикка хан елира оцу меттехь, Зараъ юха гучуйолуш, Висита йо1ал хьалха чуиккхира воккха стаг волучу чу.
– Ваша! Ваша! – озах ца вохан г1ертара жима стаг…
– Дада..! – багаг1аттийначохь лаьттара маьнгийна йистехь йо1.
Куьйг нисдина, ког нийсбина х1инцца набъозийча санна 1уьллура воккха стаг Болат. Дикка хьаьжичий бен кхеташ дацара и садоь1уш ца хилар.
Байлахь дисина жима ши бер санна юх-юххехь лаьттара воккха стаг т1ехь 1уьллучу маьнгина хьалха Виситий, Зараъий. Уьйт1ана юккъехь, стиглара эгачу даккхийрачу лайн чимашна бухахь, хиллачух кхеташ санна, тийна лаьттара Сирдин а.
Воккхачу стеган Болатан кошна т1ехь а лаьттара уьш кхоъ иштта вовшен уллохь: йо1, к1анттий жимма т1ехьа, корта олла а бина, Сирдинний.
Иштта д1адахара шийла 1а а, шийла б1аьсте а, кхин хийцамаш боцуш. Зараъ шен ц1ен чохь ша 1аш яра. Лула-кулара, генара гергара наха доладаран кеп х1оттош, бер-кер доийтура, йо1аца буьйсанаш яхан. Дийнахь-м даима а Висита хуьлура уллохь, Сирдин а.
Кхин цхьа 1а а дара юккъах т1ехтилла доьдуш. Воккха стаг кхелхина шо сов хан яьллера, эххар а Виситас хаьттира Зараъига:
– Зараъ, суна схьахетарехь, ваша, ша кхелхачу суьйрана соьга цхьаъ ала воллура. Со ч1ог1а бехке ву цунна уллора д1аваьлла хилла, и могуш воцуш 1уьллуш волуш. Хьуна а хаьий техьа цунах х1ума? Х1ун ала г1ерташ кхайкхинера техьа цо соьга?
Зараъин б1аьргах жима седа санна хин т1адам хьаьдира. Ткъа муха алан дезара оьздачу йо1а, х1инца шен силла дукхавезаш волчу к1анте, дас ша д1акхалхале хьалха шена т1ехь йитина еза къайле! «Ша йигар хьуна т1едожийна дадас» – алан дезара цо? Иштта дешнаш к1анте ца олуш-м х1ара яла а кийча ма хир яра.
Х1умма а ца элира йо1а шега динчу хаттарна дуьхьала. К1ант кхийтира, йо1ана ала бег1ийла ца хетийла, дас шега аьлларг. Кхин иштта хаттар ца дира Виситас Зараъига.
Уггаре а б1аьстенан денош хазделлачу хенахь кхечира лаьмнашка ирча къаъ! Паччахаьн эскарш г1оьртинера нохчийн аренца йолчу ярташна чу. Яккхий тоьпашца сийна ц1е тосуш йохаеш яра б1еннаш цхьанна а новкъа боцуш эзарнаш шарашкахь х1окху аренашца бехаш болчу нохчийн ярташ. «Аккхарой бу уьш!» – ц1е кхоьллина х1аллакдеш дара машарен Делан адамаш, аганахь 1оьхку бераш а цхьаьна. Лаьмнашкара яхь йолу к1ентий, шайн тобанаш гулъеш, буьйлира аренгара вежаршна г1о-накъостала дан лаха бийса. Тамаш бойла дара оцу майрачу к1ентийн тобана юккъехь Висита а ца хилчи. Ша новкъа валале Зараъ йолчу кхечира и, алан дешнаш-м ца карадора:
– Вашас санна аса а хьо цхьаъ юьту-кх хьо, сан хьоме йиша! – бохура цо.
Амма йоь1ан б1аьргах хин т1адам а ца буьйжира х1инца, к1ант цец а воккхуш.
– Хьан некъ оцу везчу Делан карахь бу-кх! Т1емана юккъехь ког ницкъала, куьйг маса хуьлийтийла хьан оцу Везчу Дала! – олуш новкъаваьккхира йо1а жима стаг.
Виситин б1аьхойн, дошлойн тоба 1уьйрана новкъа йоккхуш нахаца а хилла, чуеъна йо1 сарралца яьллира кертахь даьхни д1а1алашдеш, кертахь ирзон т1ехь болх беш а. Суьйрана юххерачу лулахойх чекхъелира и, шен ц1енон а, даьхнин а 1уьналла дар царнна т1едуьллуш. Ша х1ун дагахь ю, мелла ханна хьовса деза шен бахаме, цунах дерг-м ца дийцира йо1а шен лулахошка. Лулахой дика хиларе терра, цара и санна долу хаттар дана а ца дира.
Буьйсана, лула-кулара нах набарна д1абийшинчу хенахь, Зараъас, нускал санна хаза кечбира шен маса Сирдин. Тоьллачех шена т1е озийра божарийн берзакъ. Герз а кечдира йо1а жима йолуш дуьйна шена дадас ма-1аммора. Т1уьналла т1екхочура йоцуш топ-молха, ирдина кечдина терс-маймал тур, дарг1ойн шаьлта, ц1елатон мокхаз а, Болатас мехкадаьттанах даьккхина сихадогу молха чу доьттина масех кхаба а. Кхинболу т1емалоша ца лоруш дицдина 1ад, деха-доца пхерчий чохь долу ботт а д1анисйира йо1а Сирдинан букъна т1ехь, нуьйрана уллохь. Дин кечбина, ша кечъелла, оьзда дина а яьлла, халлий бен бергийн тата ца лацалуш, юьртаха елира жима Зараъ.
Ма-торру хьуьннаха доьттинчу лаьмнашца, арцашна т1ехула, лахъелла, кадечу мохо ядийна хьош йолчу сирачу мархех тера, дукъделла техкаш лаьттачу диттийн баххьашна бухахула маса лахенгахьа охьашершаш яра Зараъин Сирдин. Керла сийна г1а даьллачу диттийн баххьаш дуьззина даьллачу зазийн яйн хазчу хьожаца ийна даьржинера, лаьмнашкахь бен кхин цхьана а меттехь ца хуьлуш долу, ц1ена х1аваъ!
Рог1енчу лекхачу арце Сирдин хьалаяьлча, диттийн жимма нилхалла йолучохь геннара гора аре. Хьаннаша техкош долу аьрцийн даккъаш сийна аренга охьахьаьддера. Арцашна юккъехула, 1инна чухула инзаре боккха лаьхьа санна хьийзаш, йоккхачу г1овг1анца лахенга хаьддера сирла тулг1е йолу доккха хи. Лайх, шанех дуьззина мархашна юккъехула ирх дахана, стиглах а г1оьртина лаьттачу лаьмнашкара охьахьаьдда дог1ура и хи. Моьттура и маса, сиха, девнен тулг1еш а ю, аренгахь дукха герзах доьттина чудеъначу паччахьан эскарна т1екхача сихделла. Оцу хин йисттехула ширчу некъаца охьайоьдура жима Зараъ шен Сирдинна т1ехь. Х1окхулла хьалха 1уьйрана охьабаханчу Виситин дошлойн говрийн ларанаш а яра хаъалуш, дас 1амийначу йо1ана. Гарехь, Сирдин аьрха хилар бахьана а, говр ша цхьаъ хиларна а мелла а, хьалха д1абаханчарна герга г1оьртинера йо1.
Буьйсана Виситеран б1аьхойн тоба мелла а делахь а, садо1ан дезаш яра. Царнна т1е1оттаялан 1алашо йолуш яцара йо1, цундела цо шен Сирдин а юхаозийра к1езига. И эрна а ца хиллера, буьйса юкъала т1ехъиккхинчу хенахь, йо1ана гена йоцуш хьалха к1уран хьожа кхийтира. Сирдинан бергийн тата хезардоцуш, говрана болар лах а дина, меллаша хьалха охьанехьа яхара Зараъ. Гена боцуш садо1ан д1анийсабеллачу дошлошна ша хаъалур йоцуш улло а яхана, Сирдин сацийра йо1а. Говрана т1ера нуьйра а яьккхина, и яжан д1ахийцира цо. Жимма х1ума кхоллуш пхьор а дина, нуьйра коьрте а йиллина, верта т1е а тесина садо1ан д1анисъелира Зараъ ша а.
Сатосучу седанца Сирдинас улло а еъна самаяьккхира йо1, и эрна а ца хиллера. Гена доцуш лахахь 1инчохь, лерг ира долчу йо1ана хезира, халла бен ца къаьсташ йолу дуккха а говрийн бергийн тата, т1улгенийн г1овг1ано ч1ог1а г1елдинехь а. Дукха хьиэм ца беш, сиха кечам бина, оцу говрийн бергийн лараца т1аьхьа йолаялийтира йо1а шен Сирдин а. Дукха хан юкъа ца юлуш, хьалаг1аьттира ц1ен малх а, сатосу седана серло ц1аьххьана лахъеш. Яккхий хьаннаш да1аса а тоьттуш, резадоцуш г1овг1ане хьаьдда йоьдучу хин тулг1енаш бахьана дика ца къаьстира хьалха д1аоьхучеран татанаш, аьзнаш, цундела Сирдин а йоьдура ког байбина. Схьахетарехь, аренга д1акхачан ши-кхоъ арц бен ца дисинера. Эххара а хина тулг1енаш хьалха санна ч1ог1а дера йоцуш парг1атъевллера, иза яра, хи аренга дала кечлуш хиларна билгало. Аренца лелан 1емина Сирдин а яра мелла а самукъадаьлла, хьекъален говрана а хаъаделлера сийна аре генайоцуш хилар.
Де делкъанехьа г1оьртира, ц1аьххьана т1аьххьара арц букъна т1ехьа а дуьсуш, хьалха д1аоьху б1аьхой а, царнна ца тусалуш йог1у Сирдин а аренца д1абуьйлалуш. Мелла а шорделла, парг1ата дог1учу хина бердана йистехула бара х1инца а хьалхалерачу заманан шира некъ. Аренгахь лахбеллачу бердах тулг1е тийсалуш дог1у хина йисттехь лахахь 1уьллуш йолчу нохчийн юьрта кхачан дагахь д1аг1ертара Висита хьалха а волуш кхо б1е сов хир волуш дошло. Ломахь санна лекха яцахь а, гонаха луьста хьун 1уьллура. Х1инца, дехьа-сехьа тог1еш йолуш шорделлачу хина бердана йисттехула дитташна юккъехула боьдура шира некъ. Мог1а бахбина, шиъ говра улло нислуш бог1ура дошлой. Х1орш д1акхачан беза юрт Теркана а, паччахьан эскаран коьрта г1опана дукха генахь яра. Цундела оцу юьртахь геннара некъ бина б1аьхой, жимма садо1ур шаьш, аьлла дагахь бара. Бевза-безарш а бара цхьаболчу дошлойн оцу хьалхахь 1уьллуш йолчу юьртахь. Виситина уллохь лекхачу дег1ехь волчу, 1аьржачу динахь вог1учу Вахина-м цу юьртахь, т1ехьийза дикка хан йолуш, хаза сирла месаш а йолуш, цхьа йо1 яра, ша санна хаза Малика бохуш шен ц1е а йолуш. Ваха Висител ши шо жима вара, делахь а, г1еххьа доттаг1алла дара цу шинна юккъехь. Виситица Теркал дехьа даьхни далон х1орш оьхучу хенахь а Виситина уллохь хуьлуш вара жима зудаберийн санна хаза юткъа юьхь йолу Ваха. Дуккха а шегара хьуьнарш гайтинера Вахас г1алг1азкхашца алссама хиллачу тасадаларшкахь а. Цуьнан расха дин а бара г1алг1азкхийн а, г1алмкхойн а аренашка боьду некъ дика бевзаш.
Мостаг1ий шайна генахь хиларе терра шайн бегаш беш, вовшийн хабарш а дуьйцуш, шайн дайх бисина махкахь шаьш хиларе терра майрра схьабог1ура ламанхой. Х1инца-м оцу юьртана улло а г1оьртинера дошлойн тоба. Ц1аьххьана Виситас аьтто куьйг айбира леккха нийсдеш. Дошлой мостаг1чунна т1елата кечаман санна говран нуьйрахь нийслуш, кечам бира, и куьйг шайна гушшехь. Хабарш а, беларш а цкъа а ца дийцича санна д1атийра. Мостаг1-м хуьлийла дацара кхузара майра к1ентий бехачу хьаннашка юккъехь, делахь а, т1емло массо а заманчохь ву тасавалан кийча хила дезаш. И-м ламанхойн к1антана бер долуш дуьйна хаара нохчийн лаьмнашкахь.
Виситас ша айбина куьйг охьадахийтира, дуьхьала вог1уш, тобана хьалха х1ун-мила ду хьожуш волу шиъ жимха дошлой а гина. Уьш бара Аьрзуй, Лечий бохуш, ч1ог1а каде, маса вуьрх1ийтта-берх1ийтта шераш долуш, кегирхой. Эскарна хьалха бевлла даима а хилан беза иштта хьалхахьажархой. Мостаг1 стенгахь ву, мелла ницкъа болуш а ву баьччина б1аьргаш хуьлий, хоийтура цара.
Шайна гина мостаг1ийн тоба мел онда елахьа а, баьччина хаам беш Аьрзу даима а хуьлура велакъежина, шена хаза к1айн цергаш а гойтуш. Леча-м оццул къона волушехь, хуьлура даима а хьаьжюккъе шед а беш, ша волучулла а воккха хетийта г1ерташ.
Жимма хьацартоьхна говраш а сацош дуьхьала кхаьчна ши к1ант воьхна вацахь а, цхьа сингаттам бахьаш-м веънера. Аьрзу а вацара шен самукъне къажар гойтуш.
– Аша х1ун до, 1адийча санна? Исс корта болуш саьрмак-м ца гина шуна цигахь хьалхахь? – собар кхачадеш хаттар дира Виситас к1енташка.
Эрна бохура Виситас к1енташка и санна дешнаш. Уьш-м дера бацара, цигахь Виситас буьйцу и исс корта болу саьрмак хиллехь а, боьхна хьаьвзира болуш. Оцу саьрмакан хьаьжюккъера яьккхина ма1а а яхьара йолуш бара и к1ентий-м. Амма х1инца вара и шиъ цхьана х1умано догдохийна.
– Зударий… цигахь…, – аьлла сецира Аьрзу.
– Вайна хьалха йолу юрт мостаг1чо йохийна! Цу юьртара бевдда к1елхьарабевлла зударий-мах1ажарш бу гена боцуш х1окху некъа т1ехула схьабог1уш. Уьш ломахь к1елхьара бовлу дагахь бу! – элира доцца, Висита кхетавеш, Лечас, шен хьаьжюьккъера шед а ца бостуш.
– Мичхьа бу и зударий? Гайтал тхуна! – олуш, шен говра некъат1ехула охьайолаялийтира Виситас.
– Гена бац! – олуш Аьрзус шен сиха дин хьалха кхоьссира Виситина. Лечас а шен говр д1аэккхийтира Аьрзуна т1аьххьа.
Кестта дошлошна гира ворданий ч1ургаша т1ехь ларнаш йитинчу некъахула хьалха г1ерташ йолу зударийн, берийн шиъ-кхоъ б1е хир йолуш йоккха тоба. Царех цхьаберш чевнаш йина болучух тера а дара, цхьацца бехчалгашца дихкина ког-куьйг дара церан ц1ех дуьзина. Дуьхьала бог1уш т1емлой гича, зударий некъана йистте дитташна юккъе а бовлуш сецира, сапарг1ат садо1ан. Уьш бевдда к1елхьара бевлла к1адбеллачух тера дара. Шаберш бохург санна бецана т1е охьалахбелира уьш. Хьалха йог1уш хилла куьйг дихкина йолу йоккха стаг Хьава, цунна г1одеш г1ортор хилла йог1уш хилла кхиъна йог1у йо1 а д1анисъелира дитта к1елахь бецана т1ехь. Висита вог1уш лаьтташехь говрара воьссина улло хилира зударшна. Цхьаболчу зударийн б1аьргех хинт1адамаш оьхура, амма церан белхар г1овг1а йоцуш тийна дара. Кегийрачу берийн ц1ог1наш-м дара кхераделла а, мацделла а хьоькхуш.
