Ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс

ДУНЕЙХЭМ Я ЩӀЭПЛЪЫПӀЭМ

Дыщысабийм ди фӏэщ хъурт мэгъу, уд, шейтӏан, алмэстыхэр зэрыщыӏэр. Ахэр зыхэт таурыхъхэр дызыхалъхуа дунейм имыхамэут дызэреплъыр, сыту жыпӏэмэ, абы щызекӏуэри дэ дызыщыгъуазэ щытыкӏэхэрат: ныбжьэ гъуфӏхэр, ныбжьэгъупцӏхэр, гузыхэщӏэ зэмыщхьхэр, адэ-анэ, анэкъилъху лъагъуныгъэ, хэти яку къыдэхъуэфыну гурыщхъуэ, къабзагъэм къыхэкӏа сабий зэхэщӏыкӏ… Цӏыхур нэхъ балигъ хъуху «псэуныгъэкӏэ» дызэджэм зэщӏещтэри, гупсысэмрэ зыхэщӏэныгъэмрэ къриубыдэжыр «тшхын, тщӏэн дгъуэту дыпсэун» папщӏэ дызыхуейращ. Ауэ сыту фӏы а сабиигъуэм къыхэдна «щэхухэм» я щхьэтепхъуэр тезых тхакӏуэ къыкъуэкӏыу, тхылъ напэкӏуэцӏхэм деж нэхъ мыхъуми, диӏа фӏэщхъуныгъэхэм дыщыхишэжыр… Апхуэдэщ Къаныкъуэ Заринэ и «ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романыр. Къыпхуэмыӏуэтэнумрэ дызэсэжамрэ зэригъэзэгъащ – магиемрэ реализмымрэ. Щыӏэр, къэхъуагъэхэр щыӏэн хуейм ирешалӏэри пещӏэ, блэкӏамрэ иджыреймрэ зэхуегъазэ, лӏахэмрэ псэухэмрэ зэӏуегъащӏэ, акъылым къыхуэмыубыдыж щэхумрэ махуэ къэс гъащӏэм дыщызэсэжамрэ зы сурэту зэхеухуэнэж, уеблэмэ зэхегъэшыпсыхьыж. Къаныкъуэм и романым лъабжьэ хуэхъуар цӏыху псэукӏэ-зэхэтыкӏэмрэ абы къыдэкӏуэ ӏуэхугъуэхэмрэщ. Тхакӏуэм къеӏэт цӏыхур къызэригъэщӏрэ къыфӏэӏуэху, щыӏэхуи къыфӏэӏуэхуну, зэгупсысыну, жэуап къызыхуилъыхъуэну упщӏэхэр: унагъуэ ухуэкӏэ, ныбжьэгъу ӏыгъыкӏэ, гурыщхъуэ зыхэмылъ лъагъуныгъэ, зауэ, мамырыгъэ, щхьэзакъуэ насыпыр цӏыхубэ насыпым зэрепхар… А упщӏэхэр къэзыгъэхъу икӏи и жэуапым лъыхъуэж лӏыхъужьхэр ӏуоуэ нобэрей цӏыхум дежкӏэ щэху, мыгурыӏуэгъуэ гуэрхэм, ауэ, гъэщӏэгъуэныращи, зыпэмыплъа, зыгъэшынэ е зыгъэундэращхъуэ гуэру къащыхъуркъым ар, я гъащӏэм щыщ налъэ гуэру, егъэлеяи хэмылъущ къызэралъытэр. Апхуэдэ щӏыкӏэкӏэ ӏуэхугъуэ нэхъыщхьэу романым щымыгъэува магиер – мэгъугъэр – толажьэ щызэблэкӏ ӏуэхугъуэхэр зэпкърыха хъуным, лӏыхъужьхэм я щытыкӏэмрэ зыхэщӏыкӏымрэ ӏупщӏ щӏыным. Утхакӏуэу а псор зэбгъэкӏуныр, зэбгъэзэгъыныр, еджэм егъэлея химылъагъуэу зэхэбгъэзэгъэныр, нэхъыщхьэращи, купщӏэкӏэ щыз пщӏыныр езыр мэгъугъэщ. Ари гъэщӏэгъуэнщи, пасэм нартхэм дуней къэхъукъащӏэхэм я къежьапӏэр, щхьэусыгъуэр зыхэпсэукӏ дунейм ирагъапщэурэ зыгурагъаӏуэу щытамэ, иджы, «ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» зэрыщытлъагъущи, зыхэпсэукӏ дунейр къагурыӏуэнымкӏэ тхакӏуэм тегъэщӏапӏэ ещӏ абы къыпэщыт нэгъуэщӏ дуней, а дунеитӏым я зэпылъыпӏэр къелъыхъуэ, зэхыхьэ-зэхэкӏыу зэрыщыт ныбзхэр къехутэ. Абы къикӏыращи, ӏуэхугъуэ куухэр зэпкърыха хъунымкӏэ магиер ӏэмэпсымэ ещӏ.

Къаныкъуэ Заринэ и лӏыхъужьхэр дунеитӏми щопсэу: зэрынэрылъагъум папщӏэ пэжу ди фӏэщ хъумрэ дызэрыщымыгъуазэм папщӏэ мэгъугъэм хэдбжэмрэ. Дунеитӏри я гъащӏэм щызэхэтщ, зыр адрейм хэбла-хэухуэнауэ, зым и лъабжьэр адрейм щыхэщӏауэ. Ди нэгу щӏокӏ дунеитӏым я зэпылъыпӏэм лӏыхъужьхэр мызэ-мытӏэу къызэрыщыхутэр, адрей дунейм и лъабжьэр абыхэм я гъащӏэм куууэ зэрыхэкӏар: Улэ уд зэхуэсым макӏуэ, езыр зыхэпщӏа гуащӏэ фӏыцӏэм и пхъур щихъумэну хуейщи, ягуроӏуэ, езым зарет; Майе цӏыхум ямыцӏыху гуащӏэ щызекӏуэ бгъуэнщӏагъым макӏуэ, блыным кӏуэцӏрокӏри къегъэзэж, абы кърикӏуахэм дихьэхауэ зыщигъэгъуэзэнущ щӏэджыкӏакӏуэм; Ӏэдэм хузэфӏокӏ адрей дунейм и щӏэплъыпӏэм нэсыну, абы хэбэкъуэну, и кӏэм нэс къемыхъулӏами; алмэсты къэзылъыхъуэу Мэзкуу къикӏа урыс цӏыхубзми и нэгу щӏэкӏхэри махуэ къэс гъащӏэм дызыщримыхьэлӏэщ. А псом егъэлеярэ фӏэщхъугъуейрэ хэмыт хуэдэущ авторыр зэрыхущытыр, щӏэджыкӏакӏуэри апхуэдэу зэтреублэ: мэгъугъэ зэрыхэтыракъым дгъэщӏэгъуэн хуейр, ар щӏыхэтымрэ щӏагъыбзэ щӏэлъымрэщ. Апхуэдэущ тхакӏуэм къызэрехъулӏэр жылэ зэхэтыкӏэм, цӏыху къэс и щыӏэкӏэм, лъэпкъхэм я къэгъуэгурыкӏуэкӏэм я ныбзхэр къигъэлъэгъуэныр.

Къаныкъуэм и романыр нэхъ зыхиубыдэнур 2000 гъэхэм къыхагъэщхьэхукӏа метамодерн унэтӏыныгъэр арагъэнущ. Къэралыр зытета гъуэгур цӏыхум зыхащӏэу щигъуэжа лъэхъэнэм пэжыгъэ къэлъыхъуэныр, цӏыху къэс и щхьэпагъыр, лейуэ дунейм зэрытемытыр зыхищӏэныр, ауэ жылагъуэм зыпимыгъэувыныр щытыкӏэ нэхъыщхьэ зэрыхъуар а фӏэщыгъэмкӏэ къэгъэлъэгъуа хъуат. А лъэхъэнэм къыдэуша гупсысэхэр армырауэ пӏэрэ жызоӏэ романым и купщӏэри и зэхэлъыкӏэри къызыдэкӏуар: дызытет дунейр хьэлъэ хъуащ, цӏыхур зэса щыӏэкӏэр къутащ, здигъэзэнур зыми къригъэлъагъукъыми, и щхьэри и псэри фӏокӏуэд, ауэ гугъэр кӏуэдын хуейкъым; дунейм щызокӏуэ нэхугъэ къызыпих гуащӏэ гуэрхэр, пэжым тетхэм, фӏы зи гурылъхэм дэӏэпыкъуу. Нэм илъагъу закъуэмрэ къупхъэ пыухыкӏам итын хуейуэ ягъэса цӏыхум и къэухь зэпэзэвымрэ фӏэкӏа щымыӏэу щыткъым, щыӏэщ дуней зэмыщхь, зэпыхьэпӏэ яӏэрэ зым уикӏыу адрейм утехьэ хъууэ, а «адрейм» ӏущагъ, щӏэныгъэ къыщыбгъуэтыфу. Зы дунейм зыщихъуэжым, къалъыхъуэ адрейр.

Атӏэ гупсысэкӏэкӏи лъэкӏыныгъэкӏи зэмыщхь цӏыху цӏыкӏур зытекӏута дунейр сыт хуэдэу дигъэлъагъурэ Къаныкъуэ Заринэ? Романым дащыхуозэ лъэхъэнэжьым и кӏэух зэхэзэрыхьам хэпсэукӏ цӏыху къызэрыгуэкӏхэм, унафэ тӏэкӏу зыӏэщӏэлъхэм, къуажэхэм я теплъэм гу лъыдегъатэ, къалащхьэми дыщегъэгъуазэ. Абы къыхохьэ мэгъугъэр, адрей къэхъу псоми къыдэкӏуэ хуэдэу, ауэ псоми гу зылъамытэу, я нэкӏэ ямылъагъуу. Авторыр хущӏэкъуркъым а мэгъугъэмкӏэ и романыр топышэ къэуа ищӏыну: къыгуроӏуэ къару зэмыщхьхэр щызэблэкӏ дуней зэмыщхь зэрыщыӏэр. Сюжетым сыт хуэдэу зимыгъазэми, тхакӏуэм и къэӏуэтэкӏэр зэрызэхэщӏыкӏыгъуэщ, зэрымамырщ. Къыжыӏэпхъэщ мэгъугъэкӏэ узэджэну романым дызыщрихьэлӏэр ӏуэрыӏуатэу лъэпкъым къыдэгъуэгурыкӏуэу зэрыщытыр: джэду зызыщӏыф уд фыз, уд зэхуэс, пэшэгъу, алмэсты… Абы къыщӏыгъуащ щӏэныгъэм пыщӏахэм я дунейлъагъукӏэ: хэти здэмыкӏуэфын дуней телъыджэ щыӏэщ, цӏыхур жэнэткӏэ зэджэм хуэдэу, ауэ ар къэзыгъуэтыфынур гурэ псэкӏэ къабзэрщ, зи щӏэныгъэр абы нэсаращ. А щӏыпӏэр куэдым зэрахъуэпсапӏэр къыхощ Хэку зауэшхуэм щыгъуэ Ӏуащхьэмахуэ лъапэ нэмыцэхэм щрагъэкӏуэкӏа къэхутэныгъэу романым къыхэщыжым. А дунейм и щӏыхьэбжэр фашистхэм къахутэныр пцӏыт, сыту жыпӏэмэ, хъыбархэм къызэрыхэщымкӏэ, зи гур екӏэ гъэнщӏахэм, лъы зыгъажэхэм ар зэи яхузэӏукӏынутэкъым. Романым урешалӏэ гупсысэ пыухыкӏам: узыхущӏэкъур къохъулӏэн папщӏэ уи гупсысэкӏи ӏуэху блэжьи къабзэу, пэжым утету, узыхущӏэкъур цӏыхум я щхьэпагъ зыхэлъу щытын хуейщ. Щӏы хъурейм щытепщэну хущӏэкъу, абы щхьэкӏэ адрей дунейм щызекӏуэ гуащӏэр къэзыгъэсэбэпыну зи гуращэм ар къехъулӏэнутэкъым.

Романым и лӏыхъужьхэм ящыщу нэхъ удэзымыхьэхщ Пагуэ. Нэщхъыцэу, гуфӏэкӏэ имыщӏэу, щхьэпагъышхуи къыпымыкӏыу, фӏыщэу къэзылъагъуи и хъуреягъым щымыӏэу долъагъу. Пагуэ мэлажьэ, и лэжьыгъэм мылъку лей къыхихыну, абыкӏэ къулей зищӏыну пылъкъым. Фӏагъыу къэтлъытэ хъуну пӏэрэ а щытыкӏэр? Ар фӏагъмэ, сыт икӏэм-икӏэжым ӏэрыубыд щӏэхъур, лъэхъуэщым щӏихуэр? Хэлъщ абы и гъащӏэм тезыр щӏихь хъун къуаншагъэ. И лэжьыгъэр игъэзащӏэми, иригъэфӏэкӏуэну, къепха лэжьакӏуэхэм я гъащӏэр нэхъ тынш, нэхъ лъыта ищӏыну игу къэкӏыркъым. Къыхуащӏ и унафэщи, и пщэрылъым къриубыдэр егъэзащӏэ. Коммунист партым хэтщ, ауэ гупсысэ шэщӏа гуэрым хишауэ аракъым. Лъэхъэнэм къекӏурт ухэтыну. Аращ нэмэз зыщӏ и анэм щӏыпэмыувыр, «сэ сыкоммунистщ, нэмэзыр гъащӏэм хэмызагъэ ӏуэхущ, пыкӏ» щӏыжримыӏэр. Хэӏущӏыӏу мыхъу закъуэмэ, езыр абыкӏэ къамыгъэкъуаншэмэ, аращ зыхуейр. Коммунисту зыщибжыжкӏэ, къезэгъыркъым и унэ емыкӏуэлӏэжу, унафэ щищӏ ӏэщ фермэм цӏыхубзхэр зэблигъэкӏыу тесыныр. Утыку мыхъу хьэрэмыр Пагуэ дежкӏэ хьэлэлщи, кърегъэзэгъ, елэжь. Мыбы и гъащӏэм къыхохьэ дуней щэхум и зы щытыкӏэ: пэшэгъу иӏэщ, къызэрыщӏэкӏымкӏэ, абы зыкърегъэлъагъу, зэрыгущыкӏыгъуэр, фӏеягъ зэрыбгъэдэлъыр, кӏыфӏыгъэр нэхъыбэу зэрыхэлъыр и нэгу щӏегъэкӏ, зыкъыпэщӏигъахуэурэ, ауэ Пагуэ зыхуейр зыщӏэгупсысыжыну, зихъуэжыну аракъым, атӏэ мо зымыгъэпсэу пэшэгъу мыкӏуэмытэжьыр кӏэрыхумэ, аращ. Унэм щӏэс щхьэгъусэр гурыщхъуэм ирегъэукӏ, и лэжьакӏуэ цӏыхубзхэм къыхуэжыӏэщӏэр лыкӏэ егъашхэ, кӏуэрыкӏуэм тету къыхуэза урыс цӏыхубзри фӏэӏэфӏ мэхъу. Пагуэ щӏагъэтӏысу тлъагъур нэгъуэщӏщ, ауэ ипэжыпӏэкӏэ абы тезыр щӏихьыр, и кӏэр фӏейм хэщӏами, коммунист къабзэу зыкъигъэлъэгъуэну зэрелӏалӏэрщ.

Уи гур щабэ хуещӏ Пагуэ и адэ зауэм хэкӏуэдам фэеплъ сын хуигъэувыну ӏуэху къызэрырихуэкӏым. Ауэ лъэкӏыркъым, хуэгъэзащӏэркъым. Езы романым къыхэщ гупсысэр армырауэ пӏэрэ апхуэдэу щӏэхъур: гуауэу кӏуэдащ Нэсрэн, лӏыгъэ хэлъащ, къэдзыхакъым, бийр зыхуей хуэхъуакъым, ауэ апхуэдэ ӏэнатӏэ ӏутахэр куэд мэхъу. Нэсрэн и закъуэ хэбгъэфӏыкӏыныр къемызэгъщ, дауэ апхуэдэ пщӏэ къимылэжьми. Къехъулӏэну хъунт, щхьэхуещагъэ химылъхьэу, зы химыубыдыкӏыу, къуажэм щыщу зауэм хэкӏуэда псоми я цӏэр ихъумэну хэтамэ. Зыщӏэгупсысыжыну, къигъэщӏамрэ къилэжьамрэ зэпилъытыжыну щытыкӏэ ихуащ ар – ягъэтӏысащ. Лъэхъуэщым къикӏыжа Пагуэ укӏэлъыплъынри гъэщӏэгъуэнщ: сыт и лъэныкъуэкӏэ зихъуэжа и хьэл-щэным, дэнэкӏэ зигъэза и гъащӏэ гъуэгум, сыткӏэ гъэнщӏа хъуа и гур, и псэр… Псэуныгъэ зэпэщми насыпми хуэныкъуэр нэхъыбэт а лъэхъэнэм.

Сытым дежи щӏэджыкӏакӏуэм и нэӏэ темыкӏыу, адэкӏэ къэхъунум пэплъэу зыкӏэлъызеплъэр Пагуэрэ Улэрэ япхъу закъуэ Майещ. Сабий псоми зэремыщхьыр унагъуэм я гуныкъуэгъуэурэ къэжэпхъащ Майе. Псэлъэгъуейт, зыгуэр щыжиӏэми, ӏуэхум щымыщ хуэдэут къазэрыщыхъур. Ауэ и щытыкӏэм уригъэгупсысырт хъыджэбз цӏыкӏум зыми имыгугъа гуэр къылъыкъуэкӏыну. Апхуэдэ гугъэм и къежьапӏэр иджыри сабийуэ Техутэ жриӏэ псалъэхэрщ: «Умыгузавэ, уи анэшхуэр щӏэх лӏэнукъым». Пасэу зеиншэ хъуа Техутэ и анэшхуэм тегужьеикӏат, ар лӏэмэ, сэ дауэ сыхъуну, жиӏэу егупсысырейт. Пагуэ и адэ Нэсрэн фэеплъ хуигъэувыну хуейуэ ӏуэхум къегъэзахэм захуигъазэу, я арэзыныгъэ къилъыхъуэу къыщыкӏэлъикӏухьым ирихьэлӏэу Майещ зауэм хэкӏуэда сэлэтхэм я хьэдэ къупщхьэхэр къэзыгъуэтар. «Плъагъурэ, я цӏэр яхъумэн къэгъэнауэ, я щӏы ӏыхьэ ирамыгъэгъуэтыжауэ щыӏэр зыхуэдизыр?» – жиӏэ хуэдэт. Дунейхэм я зэпылъыпӏэр, «щӏэплъыпӏэр» къэзылъыхъуэ Ӏэдэм дэӏэпыкъуэгъу хуэхъур Майещ. Къыгуроӏуэ: Ӏэдэм а къилъыхъуэр къигъуэтамэ, гъащӏэр нэхъ дахэ, нэхъ купщӏафӏэ хъунут, нэхугъэр щӏым тез хъунут. Упщӏэхэм я упщӏэж жыхуаӏэм хуэдэр зэпхар Ӏэдэмщ: апхуэдизу шэщӏауэ и гуращэм телэжьа щӏалэр абы щӏылъэмыӏэсар, «щӏыблэбэкъукӏар» сыт? Гъащӏэм философие лъэныкъуэкӏэ уезыгъэгупсысынщ Ӏэдэм епха сюжет унэтӏыныгъэр.

Щӏэныгъэр лъапӏэныгъэу зэрыщытыр мы романым къыщыӏэта проблемэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ икӏи лӏыхъужьу хэтым я гъащӏэр хъуами мыхъуами, щхьэусыгъуэр щӏэныгъэм ешэлӏэжащ. Щапхъэу къэтхьынщи, Майе тхылъ хъумапӏэр лэжьапӏэ щӏыхуэхъур щӏэныгъэщӏэхъуэпсщи, аращ. Езым щхьэщыт нэхугъэр къызыхэкӏри зэрыдахэщӏэхъуэпсырщ. Псалъэшхуэ жиӏэркъым, утыкуакӏуэкъым, ауэ и унагъуэми, и лэжьапӏэми, и хъуреягъым зэрахущыткӏи щхьэхуещагъэ жыхуаӏэм хуэхейуэщ. А псом къыдокӏуэ щэху гуэрхэм пыщӏа щӏэныгъэ зрипэсахэм Майе зэрахэтыр.

Щӏэныгъэр ходэ, хэти кӏэрыпщӏэркъым, хэти къехъулӏэркъым. Техутэ къехъулӏэнут сурэтыщӏ ӏэзэ хъуныр, ерыщу бгъэдэтамэ, хъуапсэр къытекӏуамэ. Щхьэусыгъуэ лъыхъуащ, еджапӏэм имыгъэзэжын папщӏэ. Абдеж щежьэри, и гъащӏэр зэпэныкъуэу екӏуэкӏащ: щӏэныгъэ ныкъуэ, лэжьапӏэ ныкъуэ, насып ныкъуэ. Техутэ и гъащӏэм купщӏэ хэзылъхьэжар, зэрымыщӏэкӏэ къыщыжакӏуэ хъуну ежьэу, лъэпкъым дежкӏэ лъэкӏыныгъэ иӏэну зыщыгугъ Нэсрэн дуней мамырым къызэрытринар аращ. Техутэ сабийуэ игъэжа ятӏагъуэш къомыр жэщ уэлбанэ бзаджэм зэхигъэшыпсыхьыжауэ нэху къыщекӏам, а щӏалэр «псэукӏэ зыщӏэхэм» зэрыхимыубыдэнум гу лъыдигъатэ хуэдэт. И дэтхэнэ лъэбакъуэри къыгуроӏуэж, и щыуагъэхэмкӏи зыщымысхьыжу зыкъеумысыж, зегъэкъуэншэж, ауэ абы щхьэкӏэ къехъулӏэр нэхъыбэ хъуркъым, гъащӏэм здригъабэмкӏэ ебэурэ къогъуэгурыкӏуэ. Ӏэдэм гъусэ хуэхъуа нэужьщ Техутэ и гупсысэм зыщиубгъур, къыгурыӏуэр нэхъыбэ щыхъур. Романым еджэм гузэгъэгъуэ хуэхъуну пӏэрэ Техутэ щхьэ бжыгъэу дунейм зэрытемытар ӏупщӏ зыщӏ ӏуэхугъуэхэм щыгъуэза нэужь?

Персонаж гъэщӏэгъуэнщ Улэ. И теплъэкӏи и хьэл-щэнкӏи удэзыхьэхыу къыхохьэ романым, ауэ къэзылъхуа анэм деж щегъэжьауэ щхьэгъусэ хуэхъуам деж щиухыжу, псори Улэ хуэмыкӏуэ хуэдэщ, имыгуэгъущ. Цӏыхубзыр еджагъэшхуэкъым, зригъэпщэн хуэдэу щыӏэкӏэ зэщымыщхэми щыгъуазэкъым, ауэ и гум зыгуэр къелъыхъуэри, ар игъуэтыркъым, а имыгъуэт езыри зыщымыгъуазэр къыӏэрыхьауэ къилъытагъэнут псори къызэринэкӏыу урыс щӏэныгъэлӏым и гъусэу щежьэжам. Здэкӏуам щызэгъащ, хэзэгъащ, и дуней ӏыхьэ иубыдыжащ. Ипхъу закъуэр дауэ къигъэна, дауэ игу пыкӏа? Абы и жэуапри игъуэтынущ щӏэджыкӏакӏуэм. Улэ дежкӏэ Мэзкуу кӏуэуэ гунэс зыщыхъуа цӏыхум дэпсэуныр, щӏэныгъэкӏэ, къэухькӏэ абы зыдиужьыныр «щӏэкӏыпӏэт», «щӏэпщыпӏэт», дунеитӏым я зэпылъыпӏэт. Къигъуэтащ, къехъулӏащ.

Техутэрэ Майерэ я зэхущытыкӏэр, абы зэрызиужьыр, зыхуэкӏуэр сюжетым и линие нэхъ гъэщӏэгъуэнхэм щыщщ. Пэжыныгъэм, гурыщӏэм и быдагъым, къабзагъым я уасэр къызыхэщщ мы лӏыхъужьитӏым я гъуэгу зэтеублэкӏар.

Сытым щыгъуи хэкӏыпӏэ къэзылъыхъуэ, и акъылым къызэриубыдкӏэ икӏи къэзыгъуэт цӏыхуу долъагъу Нуцэ. И сабиигъуэм щегъэжьауэ, зэрыжаӏэу, и щӏакхъуэ ӏыхьэр езым къигъуэтыжын хуейуэрэ къэтэджа хъыджэбзым сыт хуэдэ ӏэмалри къегъэсэбэп и ӏуэхур дигъэкӏын, зыхуейм и ӏэр тригъэхуэн папщӏэ. Нуцэ и лӏыгъэкӏэщ и анэ Галинэрэ нэчыхьыншэу дунейм къытехьа щӏалэ цӏыкӏумрэ унагъуэу зэрытӏысыжыр. Хъыджэбзым езым къыхехыж псэуэгъу хуэхъунур, я псэуныгъэр кӏыхь мыхъуами. Анэм ещхьу, Нуци бын игъуэтащ, унагъуэ имысу. Иджы, екӏуэкӏ лъэхъэнэм къекӏур аращи, щэн-къэщэхуным хыхьащ, и хьэлыр къэплъытэмэ, къехъулӏэну ущыгугъ хъунущ. Адрей дунейм щызекӏуэ гуащӏэхэр зылъэӏэсхэм Нуцэ хиубыдэркъым. Хъыджэбзыр хуэщӏакъым гъащӏэр зэтес щӏыным елӏэлӏэным, абы и гупсысэм къриубыдэр и щхьэ ӏуэхур аркъудейщ. Таурыхъми, хъыбарми, дунейм щызекӏуэ гупсысэми анэ нэсыр къызэрыхэщым хуэдэщ Жануэс. Пхъашагъи, гурымыкъагъи, ткӏиягъ лъэпкъи зыхэмылъ цӏыхущ. Псэ щыӏуткӏэ, зыгуэри и жагъуэ мэхъу, ауэ ари игъэгъуну хьэзырщ. Жануэс и къуэ лъэхъуэщ хъуам къыщхьэщож, и нысэ урысылӏым дэкӏуэсам кӏэлъыпсалъэркъым, хущӏэджэркъым, «сабийр Пагуэ ейщ» жиӏэу къихьу къыхуэкӏуа Галинэ елъэстауэркъым. Жануэсщ Майе къезыгъэлыр, езым и псэр, и гъащӏэр тыхь ищӏу. Адрей дуней хъуэпсэгъуэм къикӏам ещхьщ мы цӏыхубз гъэщӏэгъуэныр: жиӏэри илэжьри нэхугъэ зыхэлъщ, и щхьэм тыншыгъуи, фӏыщӏи, щытхъуи къыхуилъыхъуэркъым. Хуэныкъуэм и щхьэпагъ иригъэкӏыфмэ, арэзы мэхъу. И псэр щӏитащ, зи псэугъуэр къызэтринэн папщӏэ. А тыхьыр игъэпэжу мэпсэу и къуэрылъху Майи. Анэшхуитӏри, сымаджэ хьэлъэу пӏэм къыщыхэнэм, зэрихьэжащ, адэмрэ анэнэпӏэсымрэ псалъэмакъыншэу ядогъуэгурыкӏуэ, къэзыгъэна и анэм гужьгъэжьгъ хуищӏыркъым, Техутэ хуэпэжт, зыхищӏыкӏ зыпытт. Майещ Ӏэдэм и дэӏэпыкъуэгъур, Щӏэплъыпӏэм пэгъунэгъу хъуныр дэзыӏыгъыр. Хуабжьу псэкӏэ гугъу ехьащ а хъыджэбзыр, адрейхэм ямыӏэ щӏэныгъэ нэхур иӏэным папщӏэ. Пэлъэщащ гугъуехьми, къилэжьащ. Иджы зытелажьэр нэхугъэр нэхъыбэу щыӏэнырщ. Езы цӏыхур иджыри абы хуэхьэзыркъым, егъэджакӏуэ яхуэхъун хуейщ, щӏэгъэхъуэпсыныр, абы щхьэкӏэ гуащӏэ етыныр Майе и пщэрылъщ.

Нэгъуэщӏ дуней зэрыщыӏэр, мы дунейр къезыгъэлыну хэкӏыпӏэр абы къызэрикӏынур къагурыӏуэу телажьэр е хуэлажьэр Ӏэдэмрэ Майерэщ. Тӏум я гъащӏэри дунеитӏми епхащ. Я щхьэр я ӏуэхукъым, мылъку къикӏыпӏэ къалъыхъуакъым. Ахэр зыхуейм уасэ иӏэтэкъым. Ӏэдэм блэбэкъукӏыу хэкӏуэда нэужь, Майещ Нэсрэн щӏэныгъэ иритыфыну къэнар. Шэч хэлъкъым хъыджэбзыр лъэкӏ къимыгъанэу и дэлъхум зэрыдэӏэпыкъунум. Нэсрэн мыщхьэх закъуэмэ, и къэухьыр мыӏузэмэ. Мыбдежым щӏэджыкӏакӏуэм къыхуэнэр гугъэщ. Лъыхъуэм къегъуэт. Дэпщэщми, зэ къегъуэт.

«ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс» романыр зэрытха бзэ гурыӏуэгъуэмрэ сюжет гъэщӏэгъуэнымрэ къэплъытэмэ, зи щӏалэгъуэми зи ныбжь кӏуэтами ягу нэсын тхылъщ.

Хьэцӏыкӏу Рае, тхылъым и редактор

СЫМЫЩӏЭР КЪАСЩӏЭУ

Мыр си япэ прозэ тхылъщ. Сыкъызэрацӏыхур усакӏуэущ, драматургыущ, усэ тхылъий сиӏэщ.

Роман стхыну сытезыгъэгушхуар, абыкӏэ къысщыгугъар Нинэщ, адыгэ тхакӏуэ Щоджэнцӏыкӏу Ӏэдэм ипхъу, профессор, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым хамэ къэрал литературэмкӏэ и кафедрэм куэдрэ щылэжьа си ныбжьэгъу нэхъыжьырщ. Си жагъуэ зэрыхъущи, романым щыщу ӏыхьэ щанэращ Нинэ зэхихар – макъкӏэ сыкъыхуеджащ, и нэм илъагъужыртэкъым, сымаджэт. Си егъэджакӏуэр къызэрысщыгугъыр ди литературэм щӏэ гуэр хэслъхьэну, тхыгъэ щӏэщыгъуэ утыку къислъхьэну арат. Зэдэӏуар игу ирихьауэ жиӏащ. Тхыгъэр и жанркӏэ сытым нэхъ хуэкӏуэрэ жысӏэу сыщеупщӏым: «Хьэуэ, авторский мифу къыумыгъэлъагъуэ, мыр магический реализмщ», – жиӏащ. Сэ япэрейм нэхъ хуэзгъакӏуэрт, ауэ литературэм зи гъащӏэр хуэзыгъэпса профессорым фӏищам арэзы сытехъуащ.

2020 гъэм щӏэздзэри, илъэсищкӏэ селэжьащ романым. Зэрыт жанрым къыпщигъэхъункӏэ хъунущ псори къэзгупсысауэ. Пэжым (фактым) щыщу хэтщ, псалъэм папщӏэ: нэмыцэхэр Ӏуащхьэмахуэ и щыгу зэрыдэкӏар, Ӏуащхьэмахуэ лъапэ Шамбалэ щӏыпӏэр абыхэм къызэрыщалъыхъуар, Тибет къраша ламэхэр. А псом зэгъэуӏуауэ мызэ-мытӏэу сыкъыщеджащ Котляров Виктор и ӏэдакъэщӏэкӏхэм. Ди щӏыпӏэхэм якъуэлъ щэхухэмрэ хъыбархэмрэ, илъэс пщӏы бжыгъэ хъуауэ, жыджэру икӏи гъэщӏэгъуэну къеӏуэтэж Котляровым, абы куэдкӏэ и фӏыгъэщ сэри абыхэм сызэрыдихьэхар.

Тхылъым и редактор Хьэцӏыкӏу Рае лэжьыгъэр сыухыху дэӏэпыкъуэгъу, чэнджэщэгъу къысхуэхъуащ.

Жэнхъуэтекъуэ щыщ Бэтитӏ Мухьэмэд фӏыщӏэ хузощӏ ди щӏыпӏэцӏэхэм теухуауэ зыхищӏыкӏ куэдым щыщ къызэрысхуиӏуэтам, щыуагъэ зыбжанэм гу зэрылъызигъэтэжам щхьэкӏэ.

Ди ӏуащхьэхэм, къуэхэм, псыхэм теухуауэ сызыщыгъуазэр зэрымащӏэр сигу къоуэ, нэхъыбэ къэсщӏэну согугъэ.

Прозэ тхынми дяпэкӏэ нэхъ сыпылъынущ, мы тхылъымкӏэ езгъажьэу къысщохъу прозэм и ӏуэхур.

Къаныкъуэ Заринэ

Си егъэджакӏуэ Щоджэнцӏыкӏу Нинэ

и фэеплъщ

ПЭУБЛЭ

Техутэ къеӏуэтэж

Къалэкум тхьэмахуэм зэ щызэхыхьэрт хьэпшып тӏорысэхэр щащэж бэзэр цӏыкӏу. Куэд лъандэрэ абы зы лӏыжь щӏакъуэ къакӏуэрт, бгъэхэӏу зэмылӏэужьыгъуэхэр иӏыгъыу. Ямыщэхуу къыхуинауэ зы яхэлът абыхэм. Ӏуащхьэмахуэ и сурэтыр тету зэрыслъагъуу, ар си нэм къыфӏэнащ. Къасщтэри зэпэсплъыхьащ: бгы щыгу дыкъуакъуэ къэцӏыхугъуафӏэм нэмыщӏ, ди Ӏуащхьэмахуэ лъапэ къыщыкӏ аӏуей шейр тетщ, альпинист ӏэмэпсымэхэри къытощ. А псор зытещӏыхьыжар Урысеймрэ Германиемрэ я къэрал ныпхэрщ, зы кӏапэм нэмыцэ жорыр, адрейм советскэ вагъуэ плъыжьыр тетрэ нып кӏапитӏыр зэхыхьэжу. Бгъэхэӏур щӏащӏамрэ къыщыдэкӏамрэ кърипщӏэу «Ӏуащхьэмахуэ – зэкӏужыпӏэ» жиӏэу тетхащ, 1992 гъэри кӏэщӏэтхащ. И хьэпшыпым хуэсщӏа гулъытэм къигъэгуфӏэжауэ, лӏыжь цӏыкӏум псынщӏэрыпсалъэу ар къыздикӏар къысхуиӏуатэрт. Зэрыжиӏэмкӏэ, бгъэхэӏухэр бжыгъэкӏэ куэд мыхъуу 1992 гъэм къыдагъэкӏри Мюнхенрэ Мэзкуурэ щагъэлъэгъуат, дунейпсо тхыдэм дежкӏэ щхьэпагъ зыпылъ ӏуэху пыухыкӏат зращӏылӏари: 1943 гъэм Ӏуащхьэмахуэ и щыгу зи ныпыр дэзыхыу щыхэзытӏа нэмыцэхэмрэ абыхэм япэщӏэта советскэ зауэлӏхэмрэ ящыщу псэужхэр Ӏуащхьэмахуэ лъапэ щызэхуэзэу ищхьэм дэкӏыну арат, зэрызэкӏужам, нобэрей гъащӏэ мамырыр зэрагъэлъапӏэм и щыхьэту. Ар икӏи къэхъуащ, лъэныкъуитӏым щыщу хэтахэри зэхуэарэзыуэ зэбгрыкӏыжащ. Лӏыжьым а псор щӏищӏэр альпинисту и щӏалэгъуэр ихьати арат. Хьэпшып цӏыкӏур къэзмыщэхуми, сызэредэӏуа къудейм зейр щыгуфӏыкӏынут, ауэ сэ ар зыӏэщӏэзгъэкӏынутэкъым: Ӏуащхьэмахуэ теухуа псори зэрысфӏэгъэщӏэгъуэным нэмыщӏ, 1992 гъэм къызэрыдэкӏам бгъэхэӏур сэркӏэ нэхъри хьэлэмэт ищӏат.

– Уэ мы щӏыпӏэм ущыщкъым, дауи, – жиӏащ лӏыжь цӏыкӏум. Хамэу сакъыщохъу иджы куэдым… Бгъэхэӏум сеплъурэ, абыкъращӏэкӏа ӏуэхухэрсинэгукъыщӏэувэрт. Улӏа нэужьи ущыӏэныр щӏэщыгъуэ зыщӏыр аращ – сытми щыгъуазэ уохъу. Сэ, Щауейхэ Техутэ, си псэр щыхэкӏарбгъэхэӏуцӏыкӏуркъыщыдагъэкӏаилъэсырауэ лӏыжьым дэнэ щищӏэнт, укъызэплърэ – цӏыху псэум и теплъэ сиӏэмэ, укъызэпсалъэрэ – си макъыр къикӏмэ…

КЪУЭЯТӀЭ

Ⅰ

Гъэмахуэр йокӏ. Удзыр дыгъэм илыгъуэжащи, джабэ нэкӏухэр гъуэжьыфэщ.

Чырбыш щагъэжкӏэ, къуажэ фызхэм ятӏагъуэфӏ дыдэ Хьэрэмэӏуащхьэ пэгъунэгъу мащэм кърахри къашэ. Ноби аращ, хьэлыуэм хуэдэу гъуэжь икӏи щабэ ятӏагъуэр хукхъуэ хапщэурэ лъакъуэкӏэ яутауэ зи кӏуэцӏым псы ираутха къупхъэхэм хьэупӏэурэ ираупцӏэ, ӏэштӏымкӏэ хэуэурэ зэгущ ящӏ, и щхьэфэр захуэу тралъэщӏэжри, хуэсакъыурэ къупхъэр къыщхьэщалъэфыж. Техутэ цӏыхубзхэм ядоӏэпыкъу, ауэ езым фӏэфӏ ӏуэхури къыдещӏыкӏ: ятӏагъуэ зэхэпщам щыщ къищтэурэ псэущхьэ сурэт ещӏ. И инагъкӏэ зы хьэвшыр нехьэкъехуэу шы сурэт ищӏри дыгъэм хигъэувати, зэрыгъущу, щэщэжащ. Етӏуанэри, ещанэри хъуакъым. Итӏанэ гуэлым кърихащ ятӏэ фӏыцӏэ. Гуэлыр гъунэгъущ, и лъэгур ятӏэ хьэзырщ, ущыхуейм узыхуейм хуэдиз къих. Дауи игу къэкӏа псы щӏагъым щӏэлъымрэ ӏуащхьэ лъапэ гъущапӏэм кърахымрэ зэхилъхьэну? Зэхэзэгъащ! Техутэ и ӏэр ятӏэм хэлъу гъэмахуэр игъэкӏуащ. Зэщхь-зэмыщхьу шы гуартэ хуэдиз иригъэкъуащ, ищӏым, дыгъэм хигъэувэм, игъэгъущурэ. Ятӏагъуэм къыхащӏыкӏхэр зэрагъэгъущ хьэку иӏамэ, къикӏат и ӏуэхур, ауэ дэнэ кърихын? Къуэятӏэ шырэ мэлрэ щагъэхъу, цым щолэжь, ятӏагъуэ къащтэмэ, къыщӏащтэр чырбыш ягъэжын щхьэкӏэщи, ар дыгъэми фӏы дыдэу егъэгъущ. Аращи, Техутэ и шы цӏыкӏухэр дыгъэм къигъачэм, икъутэжурэ щӏэрыщӏэу ещӏыж. Джафэу жари мащӏэкъым – гуэщым щӏэз мэхъу.

– Сыт апхуэдиз зэрыпщӏынур? – къоупщӏ и анэшхуэ Нэхунэ. Зыри жриӏэркъым.

– Сыт апхуэдиз шы сурэт гъэжа зэрыпщӏынур? Щӏэхуэжыркъым гуэщым! – жеӏэ аргуэру анэшхуэм. Техутэ жэуап иритыркъым. Шы къэс зауэлӏ тесу и нэгу къыщӏегъэхьэ. Зауэм дагъэкӏауэ щыта шуудзэм ещхь езыми къызэригъэпэщыну хуейщ. Шуудзэр зэрыжылэу яхуэпат, ӏэщэкӏэ яузэдат, иджы Техутэ и закъуэ шыри, цӏыхури, фащэри и пщэ дилъхьэжащ. Гъэмахуэ псом ерагъыу шищэрэ щэ ныкъуэрэ хуэгъэжауэ аращ, шыр минищрэ щитхум нигъэсу, зауэлӏ минищрэ щитхурэ игъэжу щихуэпэжыфынур дапщэщ? Ӏэщэри якӏэрылъхьэн хуейкъэ. Къамэ цӏыкӏухэр къызыхищӏыкӏынум йогупсыс, гъущӏ кӏапэлъапэу къигъуэтыр ирегъапщэ.

Гъэмахуэкӏэм уафэгъуагъуэ уэшх щыӏэ и хабзэтэкъым, ауэ ныжэбэ уафэм уридэкӏуеину къошх. Щауейхэ я гуэщыщхьэм тебгъа къамылыр жьым тридзри, уэшхыр хуиту щӏэшхащ, шы ӏэрыщӏ хъушэм хэшхэри зэхигъэжэбзэжащ. Нэхунэ и напӏэ зэтрилъхьакъым, нэмэз щыгъэ игъажэурэ нэху игъэщащ. Техутэ жей ӏэфӏым здыхэтым, шы гуартэ губгъуэм щигъэхъурт… Жэщкӏэрэ емызэгъ зи хабзэ Нэзыр дади, мащӏэу хэпырхъыкӏыу, ипэкӏэ къимыжеяр ныжэбэ иригъэкъуж хуэдэт.

Шы гуартэ игъэхъуну къызыхуихуэу щытар Техутэ и адэ Бубэщ. Щауей Нэзыр шы завод зэрихьащ илъэс куэдкӏэ. И къуэ закъуэ Бубэ заводым пасэу тришати, шыхэр хъупӏэм щахукӏэ, ядэкӏуэну ныкъуакъуэрт, Нэзыри хуей-хуэмейуэрэ щӏалэ цӏыкӏур здишэрти шыхъуэхэм ящыщ гуэрым гъусэ хуищӏырт. Лӏым и жагъуэтэкъым щӏалэм шы фӏыуэ зэрилъагъур, ахэр зыхуей хуэзэн папщӏэ сыт хуэдэ лэжьыгъэми зэрыхуэмыщхьэхыр. Нэзыр и ныбжьыр егъэзыхыгъуэ хъууэ и къарур щӏэкӏыу щыхуежьэм, пщӏантӏэм дэтӏысхьэжри и пӏэм Бубэ иригъэуващ. Щӏэтӏысыжыфари арагъэнут – и къуэр губзыгъэу икӏи гумызагъэу ӏуэхум зэрыбгъэдэтынум шэч къытрихьэртэкъым. Абдежым ирихьэлӏэу заводым и мыхьэнэри къелъэхъшэхат: шы щхьэ бжыгъэшхуэ къэралыр хуэныкъуэжтэкъым, хамыгъэкӏуэдэжу хъубжэу яӏыгъынырат я пщэ дэлъыр. Щауей Бубэ лӏы къекӏут, зэпӏэзэрытт. Пасэу щхьэгъуси къишат, ауэ бын зэдагъуэтатэкъым. Щӏэблэншэ дауэ зищӏынт, егупсысри, и щхьэгъусэм тӏуанэ тришащ. Къишар фафӏэу, зэрылъэлъу дыхьэшхыу цӏыху нэӏурытт, и пӏастэр шыуаным имыхуэу пщафӏэу, шхыныфӏэт. Къызэрашэу уэндэгъу хъури щӏалэ цӏыкӏу къилъхуащ… Щӏалэм цӏэр фӏэзыщар Нэзырщ – зауэм хэкӏуэда и къуэш нэхъыщӏэм и цӏэр фӏищащ.

…Техутэ шы гуартэ игъэхъуу губгъуэм иту йопщӏыхь. Къоушри – жьым гуэщыщхьэр трихащ, уэшхыпсым и ятӏэш хъушэр илъэсыжащ…

– Нанэ, щхьэ сыкъыумыгъэушарэ?!

– Зыри пхуэщӏэнутэкъым, уридэкӏуеину къешхырт. Нэхъыфӏщ зэрилъэсыжари. Ухуейкъым, умыщӏ афӏэкӏ шыи нэгъуэщӏ псэущхьи.

– Хьэуэ, нанэ, уэ къыбгурыӏуакъым, шуудзэ минищрэ щитхум инэхъыбэр губгъуэм къинащ. Мыхэр абы я фэеплът.

– Ятӏагъуэ шы ӏушэ цӏыкӏухэри?! Апхуэдэ фэеплъ хуей ахэр?

– Сэ иужькӏэ… ахэр щыхэкӏуэда щӏыпӏэм деж фэеплъ щахуэзгъэувынущ!

– Кхъащхьэ сын хуагъэувауэ къыщӏэкӏынщ абыхэм, апхуэдэу къагъэна уи гугъэ зейхэм?

– Кхъащхьэ сынхэм нэмыщӏ, фэеплъ хуагъэуващ, шы сурэту гъэжауэ! Мес, Налышык дэлъэдапӏэм деж щытщ зауэлӏрэ шырэ, мывэм къыхэщӏыкӏауэ. Сэри сщӏынущ ди зауэлӏхэм я фэеплъ.

– Фэеплъ уэ уагъэщӏынукъым. Ар зи ӏэщӏагъэхэм ящӏынщ.

– Сэ аращ ӏэщӏагъэу къыхэсхар. Еджапӏэр къэзухмэ, сыхуеджэнущ.

– Уи адэр псэужкъым, уи анэр и пэшым зыщӏиубыдэжауэ дуней хуитым къытехьэркъым, уи адэшхуэращи, и щхьэр щыхэтыр езым ищӏэжыркъым. Хэт мыгъуэм уригъэджэн уэ?

Анэшхуэм захибжатэкъым щӏалэр езыгъаджэ хъунухэм, унагъуэм нэхъ лъэрызехьэу яхэтыр езырами.

Техутэ и гущхьэ къэкӏыркъым ирамыгъэджэну, а и нэгу къыщӏэувэ фэеплъыр мывэ абрагъуэ къигъуэту къызэрыхиӏущӏыкӏынуращ зэгупсысыр. Шуудзэм хэтахэм зэ нэхъ мыхъуми ӏуплъащэрэт! Дапхуэдэу пӏэрэт абыхэм я теплъэр? Нэзыр, жьы хъууэ сабий акъылым хуэмыкӏуэжатэмэ, къыжриӏэжынт и нэкӏэ илъэгъуар – шуудзэр къызэзыгъэпэщахэм щахэтакӏэ, дауи, абы псори и нэгу щӏэкӏащ. Дыси ищӏэнут зыгуэр – абы и лӏыр шуудзэм хэту дэкӏри къигъэзэжакъым. Арщхьэкӏэ фызыжь ӏэзэр зыми епсалъэркъым.

Шыр, лӏыр, ӏэщэр, фащэр – дапхуэдэу къызэгъэпэщат? Зауэлӏхэр дауэ къыхаха? Хуейуэ хъуар хагъэхьэрэт? Щӏалэ цӏыкӏур зыщӏэупщӏэнур ахэрат. Еджапӏэм щезыгъаджэхэм абы хащӏыкӏ щыӏэкъым, уи нэхъыжьхэм еупщӏ, къыжраӏэ. И нэхъыжьыр дадэщи, абы и ӏуэхур щхьэхуэщ.

…Жьыр къыӏуроуэ Техутэ. Хьэрэмэӏуащхьэкӏэ ятӏагъуэ къэзышэну шыгу зэщӏэщӏакӏэ ежьахэм захигъэхуащ аргуэру. Чырбышыр къемэщӏэкӏащ унэщӏэ зэтезылъхьэхэми, гъэмахуэр икӏами, чэмар ирагъэкъужын хуейщ. Ятӏагъуэм халъхьэну шывейри хьэуазэри ягъэхьэзырауэ къуажэщӏыбым деж щӏыӏэнэщӏым щызэтелъщ, ини цӏыкӏуи ежэнурэ абдежым ятӏэр лъакъуэкӏэ яутэнущ, зыхуейм хуэдиз чырбышыр асыхьэту къыщӏрагъэдзынущ. Щӏыхьэхущи, ӏуэхур псынщӏэщ.

Ятӏагъуэ мащэр мазэ ипэ зэрыщытам елъытауэ хэпщӏыкӏыу нэхъ куу хъуащ. Фызхэм ятӏагъуэр шыгум иракӏутэ, Техути зэрыхъукӏэ ядоӏэпыкъу. Шыгум из мэхъури, къожьэжхэр. Щӏалэм гупым закъыкӏэрегъэху. Икӏащ гъэмахуэр, шы сурэт афӏэкӏа игъэжыфынукъым. Техутэ Хьэрэмэӏуащхьэ и щыгум къытетӏысхьэжауэ къоплъыхри тесщ. Щӏыбкӏэ тогъуалъхьэри удз щабэм хэлъу уафэм доплъей. Пшэ хужьхэр, аргуэрыжьщи, къыдогушыӏэ. Апхуэдэщ сыт щыгъуи – уафэм пшэ къытрихьамэ, псэущхьэщ е цӏыху сурэтщ, хьэзырщи – тещӏыкӏ, нэгъуэщӏ къэлъыхъуэни хуэмейуэ. Шууейхэр кӏапсэлъэрышэу къыщхьэщохьэ иджы: зы, тӏу, щы… мори шущ, мо иужь итыр шы пцӏани, тесар епсыхыжа хуэди… Техутэ ӏурехри мэжей.

Сосрыкъуэ щыкӏуэда ӏуащхьэм, нартыжьхэм я джэгупӏэжьым ущӏалэ цӏынэрэ у-антыхэу ущыжей хъурэ? Жейрэ лӏарэ, жи. Фыкъызэжэ вындыжьу уафэм имыхуэжыр, хьэӏуцыдзу къуэладжэм дэзыр, яжепӏэ хуэдэкъэ? Бгым жин къалэ итщ, апхуэдэу хуит захуэпщӏамэ, тегушхуэгъуафӏэ уамыщӏынрэ?

Ⅱ

Къуэятӏэ къуажэ цӏыкӏущ, уэрамитӏ, унагъуищэ тесу – аращ зэрыхъур. Псори зэроцӏыху. Лӏэщӏыгъуэ блэкӏам, 30–40 гъэхэм, лэжьыгъэ я куэду щытащ – цӏыхухъухэм я нэхъыбэр шы заводым щылажьэрт, цӏыхубзхэм цым щелэжь фабрикэм щӏакӏуэ щащӏырт. Къыпэкӏуэр мащӏэми, я хэкӏыпӏэр арати, жылэ цӏыкӏум дэсым щхьэкъэӏэт яӏэтэкъым. Абы къыщыдэхуэм я унагъуэр зыхуей хуагъазэрт: ӏэщ зэрахуэрт, я щӏы кӏапэм зыгуэр къытрахыным елӏалӏэрт.

Хэку зауэшхуэр къэхъейри, Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м шууей минищрэ щитхурэ, лъэсыдзэм хагъэхьэну зауэлӏ миным щӏигъу – псори зэхэту минитхум нэблагъэ къигъэувын хуейуэ унафэ къэкӏуащ. Къуэятӏэ зыхиубыдэ щӏыналъэрат шы завод здэщыӏэр, шуудзэр шыкӏэ къызэзыгъэпэщыфынур. Сыту щӏалэ екӏу защӏэт, бжьыфӏэхэт а шыхэм тетӏысхьахэр: цей фӏыцӏэрэ цеищхъуэу, къамэри сэшхуэри якӏэрылъу, щӏакӏуэ фӏыцӏэхэр зэкӏуэцӏыгъэджэрэзэжауэ япщӏэхэлъу. Щӏымахуэр ирамыхыну хэт и гугъэнт…

115-нэ кавдивизэр къызэгъэпэщыным жыджэру зэрыхэтам щхьэкӏэ Техутэ и адэшхуэм щытхъу тхылъ къыхуригъэхьат езы Сталин дыдэ. Нэхунэ ар ноби ехъумэ сурэтхэм яхэлъу.

Техутэ адэншэу къохъу. Анэри имыӏэ пэлъытэщ, щхьэгъусэр зэрыфӏэкӏуэдрэ псалъэуи цӏыхум яхыхьауи зыми илъэгъуакъым, зыкъыхуэщӏэжыркъым. Адэшхуэр жьы хъури хэпсэлъыхь къищтащ. Щӏалэ цӏыкӏум игъуэтыр анэшхуэращ, зыгуэрым щӏэупщӏэнуми, зыхуэныкъуэӏами. Джэгупӏэу иӏэр гуэл ятӏэмрэ мэз лъапэмрэщ. Гуэлым хэлъ ятӏэр хущхъуэщи, цӏыхухэм куэд щӏауэ къагъэсэбэп, щӏыпӏэ жыжьэхэм къикӏыурэ зыхьи щыӏэщ, абдеж дыдэм зыщызыхуэу щысхэри мащӏэкъым.

Дысэ, гъунэгъу фызыр, а гуэлым кӏуэрейщ. Зыми илъагъуркъым абы ятӏэ къыщыхих щӏыпӏэр, абы хуэдэуи ар къэзыгъэсэбэпыф, абыкӏэ узыфэхэр зыгъэхъужыф гъуэтыгъуейщ. Удз хущхъуэми хещӏыкӏ. Дысэ Къумыкъумкӏэ кърашащ, къызэрашэри мэӏэзэ. Антыхэбзэкӏэ уэрсэру мэпсалъэри, зригъэщӏауэ пщӏэнукъым, антыхэу къалъхуауэ фӏэкӏа.

Цӏыху куэд къыдохьэ Къуэятӏэ, ар ягъэӏэзэну. И къуажэгъухэр къыхузэгуэпамэ, хужаӏэн ягъуэт: ятӏэкӏэ игъэхъуж зищӏурэ, удз игъавэ хуэдэурэ, щхъухь зэхелъхьэ, хьэпэщыпхэ ещӏ, удыжьщ. Удыгъэкӏэ пхуэгъэшынэни антыхэм яхэмыт. Ауэрэ, совет властым и лъабжьэр игъэбыдэрти, ӏэзэгъуазэр зэманыжь блэкӏам и щӏэиным хригъэубыдащ – хуитыжтэкъым Дысэ хуэдэхэр «лэжьэну». Дысэ и зэфӏэкӏыр мыхъуамэ, и щхьэгъусэ Уэсмэн и хьэдэр губгъуэм къинэнурэ, вындымрэ дыгъужьымрэ яшхыжынут. Кавдивизэм хэту Уэсмэн зауэм щыдэкӏым, Дысэ абы упщӏэ хужь хуригъэщӏри щӏакӏуэ хуидат. Дысэ ищӏэрт Уэсмэн псэууэ къызэримыгъэзэнури и хьэдэ зэримылъагъужынури. Упщӏэ хужьым кӏуэцӏалъхьэжмэ, джэбын папщӏэ хуэхъунщ, жыхуиӏэу арат. Къыздрагъэщтакъым: зауэлӏым и щӏакӏуэр фӏыцӏэу, и цейр фӏыцӏэу е щхъуэуэ щытын хуейт. Цей фӏыцӏэрэ лъыпцӏэ защӏэу хамэщӏ губгъуэм щехуэхащ. Щхьэгъусэм и натӏэ хъуар щӏыфэкӏэ зыхэзыщӏа Дысэ жэщ, махуэ имыӏэу «лэжьащ». Хьэдэм и нитӏыр къриуӏукӏыну вынд фӏыцӏэр къэсри къыщхьэщытӏысхьат – Дысэ игъэлъэтэжащ, и гуращэу къэлъэтар ӏэпигъэхури. Адэкӏи «лажьэурэ», Уэсмэн зытеджэла щӏы кӏапэр кумбу пхригъэхури, ятӏэ фӏыцӏэр тригъэщэщэжащ – апхуэдэ щӏыкӏэкӏэ «щӏилъхьэжащ» лӏым и хьэдэр. Пэжщ, кхъащхьэр къыхэгъэщакъым, къыпхуэгъуэтыжынукъым ар зыщӏэлъыр, ауэ хьэкӏэкхъуэкӏэм я ӏус хъуакъым. Хэти къилъыхъуэжын, зыпхъу закъуэ фӏэкӏа къыщӏэмынамэ…

Дысэ игу зыхупихыр а зыпхъуращ – Улэщ. Сымаджэу къыхуэкӏуэхэмрэ зи щхьэ къыхуэзыгъэтӏылъхэмрэ гущӏэгъу яхуищӏыныр и «лэжьыгъэм» къриубыдэкъым. Атӏэ щхьэ ядэӏэпыкъурэ? И пэшэгъухэм къыхуадэкъыми… Дысэ а нэрымылъагъу дэуэгъу-дэӏэпыкъуэгъухэм ягурыӏуащ езыр псэуху ядэлэжьэну, Улэ ӏэзэгъуазэ ӏуэху хамышэну. Зэгурыӏуа? Абыхэм уазэрыгурыӏуэфынум хуэдэу ягурыӏуащ – тхьэрыӏуэ къапыпхынукъым, ӏэщым ещхьу къыпхуэгъэдэӏуэнукъым, ауэ, арэзы къыбдэхъуамэ, зыкъыуагъащӏэ. Дысэ сытри идэнут, Улэ псэукӏафӏэ хъуну ищӏэмэ.

Улэ къэзыцӏыхухэм къытраӏуэрт и анэм ещхьу ӏэзэ хъужыну, абы шэч къытрахьэртэкъыми, къыхузэщӏэплъырт, сытым щыгъуэ къытещыну пӏэрэ зэрыӏэзэр, жаӏэу. «Къыбдалъхуар пкӏэрыхуну сытолажьэ», – жиӏауэ щытащ зэ Дысэ, хъыджэбз цӏыкӏур сымаджэ къыӏэщӏэхъуати. Хъужащ, къэтэджыжри еджэным пищащ. Ауэ, къыдалъхуар зэкӏэ тригъэкӏуэтами, кӏуэдыпэнутэкъым… Улэ илъэс пщыкӏутхум щихьэм зричащ, зилъэщӏащ, зы илъэс дэкӏыжри, мо псыгъуабзэу щытам блэкӏар къыхуеплъэкӏыжу лы къищтащ, и нэгум ущызэкӏэщӏэплъу, и ӏэпкълъэпкъыр лантӏэу, езыр щабэу теувэу, лъэбакъуэ зэврэ ужьэ кӏуэкӏэу. Хъыджэбзу жылэм дэсым Улэ нэхъ дахэ яхэттэкъым. Щӏалэ балигъхэм я плъапӏэт, зи балигъ хъугъуэхэри къыкӏэлъыплъырт. Сэлсэветым щӏэс Бэрий ӏэшэ нэгъунэ къытехъуэпскӏыхьырт. Мы ӏэзэм къилъхуар уэркъыпхъу фӏэкӏ пщӏэнкъым жаригъыӏэу, пщэхунапэхут, шэкӏэ зэщӏатхьэщӏам хуэдэу. И нэгум хуиту псори къиплъэми, хъыджэбзым и ӏэпкълъэпкъым щыщ къыщӏигъэщыну фӏэфӏтэкъым.