VI. Идегәйнең юлда Кара Тиен алып белән сугышып, Аксак Тимер кызы Акбеләкне һәм кырык колны коткарганы

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

VI бүлек - Айдар Гайнетдинов укый

VI
Идегәйнең юлда Кара Тиен алып белән сугышып, Аксак Тимер кызы Акбеләкне һәм кырык колны коткарганы

Юнәлде Идегәй, юнәлде,
Шаһ тимергә юл алды,
Тугыз ир базалмый калды.
Үткәннәргә сыенып, [үткәннәргә – ? оригиналда хатадыр...]
Өзәңгегә сырынып,
Сузылмалы шам кылыч – [Шам – Дамаск каласы]
Шам кылычын кулга алып,
Алдан төште Идегәй.

Идегәй үзе бер иде,
Җантимернең биш улы,
Алтынчысы Идегәй;
Аннан-моннан җыелып,
Бары булды унҗиде.
Чокыр-чакыр юлларны
Басып китеп барадыр,
Аскар-аскар тауларны [аскар – биек]
Ашып китеп барадыр,
Авызлыгын чуар ат
Бирми китеп барадыр,
Барган саен шәбәеп,
Ярсып китеп барадыр.
“Чу” дигәндә чабадыр,
Авызлык белән алышып,
Камчы тартмый барадыр,
Очкан кош белән ярышып.
Идегәйнең йөрүе
Андый каты җил икән –
Җилә алмады унҗиде;
Аның капкан тамагы
Җиде көнгә бер икән –
Түзә алмады унҗиде.
Йөдәүләрен күргәндә,
Анда әйтте Идегәй:
– Әй унҗиде, унҗиде!
Өчләп салсаң өч булмас,
Кушлап салсаң куш булмас,
Бишкә бүлсәң бүленмәс;
Яныгызга яндаш булмасам,
Береңә берең иш булмас.
Әй унҗиде, унҗиде,
Унҗидегез бер кеше,
Мин кушылгач унсигез,
Унсигезнең бер эше,
Сусадым дип карыкма,
Ачыктым дип камыкма, [камыгу – боегу, кайгыру]
Юл озак дип ялыкма.
Тамагың синең ачыкса,
Тамак табып бирәем,
Киемең синең ертылса,
Кием табып бирәем,
Атың үлсә, түләем,
Үзең үлсәң, ни дияем?
Унҗиде дус, син үлсәң,
Җиназаңны чыгарып,
Баялычтан ут ягып, [баялыч – ак тал үләне]
Таза-арулап күмәем.
Ирмен дигән ир егет,
Арысланга тиң егет,
Утка салсаң янмыйдыр,
Суга салсаң батмыйдыр,
Барган җирне җитмичә,
Юлда үлеп ятмыйдыр.
Ярен әйтмә, борын әйт, [иртәгәгә калдырмый алдан әйт]
Мин исәндә үлмәссең!
Үлмәссең дә бөлмәссең,
Авырлыклар күрмәссең!
Арык атың таушалса,
Җайдак алып ыртыек! [?]
Каклап алган елкы ите,
Калҗа кылып уртлаек;
Сәрдә дигән салт үлән – [салт – ялгыз үскән]
Аны тапсак утлаек.
Әттек дигән тамыр бар,
Аны да тапсак юшыек!
Яңгыр тулган кызылгат, [кызылгат – бөрлегән]
Аны ширбәт кылып эчиек!
Арын әйт тә бирен әйт,
Барын әйтмә, берен әйт:
Унҗиде дус, сөенче,
Тора килеп киенче.
Билеңә кыны буынчы,
Бит-кулыңны юынчы.
Мин бу кичә төш күрдем,
Яхшылык төш ул булса,
Яхшылыкка юрачы!
Яманлык төш ул булса,
Ул унҗиде кешене
Түгәрәкләп курачы! [курау – түгәрәккә алып саклау]
Мин бүген кич төшемдә
Алтынлы ияр акбүз ат
Ялыннан тотып менепмен;
Ак шоңкар кош булыпмын,
Күккә табан очыпмын;
Күктә йөзгән фирештә –
Аларга барып сөйләшеп,
Аннан аша очыпмын;
Түбәдә йөргән коңгыр каз
Күк өстеннән алыпмын;
Тур тавына куныпмын, [Тур тавы – Синай тавы]
Түш итенә туепмын,
Ул ни булыр, унҗидем?

Унҗиде ир уйлады,
Уйланып уйпак тапмады. [уйпак – уйдан чыккан уй]
Унҗиде ирнең эчендә
Бере – күпне күргән карт икән,
Анда торып ул әйтте:
– Әй Идегәй, Идегәй,
Таяк тайга җиткерер,
Тай дүнәнгә җиткерер, [дүнән – дүрт яшьлек ат]
Дүнән атка җиткерер,
Ат морадка җиткерер.
Алтын ияр акбүз ат
Төшеңдә тотып син менсәң,
Ат-морадка җиткәнең!
Күккә табан син очсаң –
Йорт алдына чыкканың!
Күктә йөзгән фирештә,
Аларга барып сөйләсәң –
Ирәннәр култыклап йөргәнең! [ирәннәр – изге ирләр]
Аннан да ашып син очсаң,
Түбәдә йөргән коңгыр каз
Күк өстендә син алсаң,
Тур тавына син кунсаң,
Түш итенә син туйсаң –
Сине йорттан аерган,
Байтак куган Туктамыш –
Туксан башлы урдасына
Тунамый ия булырсың,
Таҗын-тәхетен алырсың,
Айтулыдай аруны
Янә бер җитеп кочарсың.