VII. Идегәйнең Акбеләк кыз белән Аксак Тимергә барганы

«Идегәй дастаны» — татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны. Дастанындагы вакыйгалар XIV гасыр азагы - XV гасыр башында Алтын Урда дәүләтендә тәхет тирәсендә барган канлы көрәшнең дәүләтне таркатуга китергән кискен бер чорын сурәтли. 

VII бүлек - Ләбиб Лерон укый

«Идегей» - татарский народный эпос. События в произведении происходят в конец XIV века - начале XV в. в Золотой Орде.  

Герои - правитель Золотой Орды Тохтамыш-хан, Аксак Тимер, Идегей-эмир и другие.

Аудио книга "Дастана «Идегей» - совместный проект редакции «Миллиард.Татар» и радио «Китап».

Татарский писатель, поэт, драматург, прозаик, учёный-фольклорист и филолог Наки Исанбет (1899–1992) – составитель сводного текста татарского народного дастана «Идегей»

VII
Идегәйнең Акбеләк кыз белән Аксак Тимергә барганы

Кырык кушчы – кырык ир,
Кырык толпар ат менеп
Шаһ Тимергә юнәлде.
Кырык ир җитеп килгәчтен,
Иңкәеп сәләм биргәчтен,
Шаһ Тимергә аны әйтте:
– Әй Шаһ Тимер, сөенче!
Балта салсаң башы каерылмас,
Болгап кылыч чапсаң муены биртелмәс,
Баһатырлар батыры,
Алпагытлар алыбы
Кара Тиен Йосынчы
Ир коллаган ир булса,
Кызың булган Акбеләк,
Акбеләктәй аруны
Ак сарайдан аерып,
Ак беләген каерып,
Ат өстенә мендереп,
Алсу йөзен сулдырып,
Зурлык белән алган ул булса, [зурлык белән – зарлык белән, көчләп]
Ялгызга – ясак булган,
Җәяүгә – таяк булган,
Аты юкка – ат булган
Идегәй дигән ир чыгып,
Кара Тиен алыпны
Бер атуда үтереп,
Кызыңны кулдан коткарып,
Безне колдан коткарып,
Акбеләктәй кызыңны
Айлык җирдән алып килер.

Әмир Бырлас Шаһ Тимер
Акбеләк килә дигәндә
Айлык юлдан каршылап;
– Идегәй белән кызымны,
Көнгә, җилгә тигезми
Кашыма алып килиең, – дип
Өч сан илче җибәрде. [сан – биредә ун мең]

Ул даръя да бу даръя,
Бу даръядан Сыр-Даръя,
Сыр-Даръядан ары Сәмәрканд;
Өч ай ун көн дигәндә
Җитеп килде Идегәй.
Шаһ Тимердәй олы ир,
Утыз биен уңга алып,
Илле биен сулга алып,
Дәрвазадан чыгып каршы алды.
Ир өстенә ир күргән
Әмир Бырлас Шаһ Тимер,
Идегәйдәй бер ирнең
Килешенә карады.
Тимгел Чуар, Тим Чуар,
Тим Чуары – астында,
Солтанатлы ай бүрек
Бөркет кыяк башында,
Ал караука ак алтын [караука – ?]
Кигән туны өстендә;
Унҗиде ире – кашында;
Яурыны киң олпатлы, [олпатлы – килбәтле]
Суймырыктай сымбатлы, [суймырык – ?; сымбат – буй-сын]
Арбадан киң күкрәге,
Арыслан юан беләге.
Тим Чуарын уйнатып,
Ашыкмый мәйдан буйлатып,
Шаһ Тимергә килгәндә,
Каршылап атын туктатып,
Иелеп сәләм биргәндә,
Яндаш җирән ат менгән, [яндаш – янында]
Айдай йөзе балкыган,
Көндәй йөзе салкыган,
Акбеләк кыз килгәндә,
Атыннан кызны иңдереп,
Кул очыннан җитәкләп,
Акбеләкне Идегәй
Шаһ Тимергә кулдан биргәндә,
Әмир Бырлас Шаһ Тимер
Иләкләп алтын чәчтерде,
Көрәкләп көмеш чәчтерде.
Идегәйне Шаһтимер
Корбагына чакыртты, [корбаг - чатыр]
Ике чыртан яктырды, [чыртан – учак]
Идегәйне йөгентеп,
Арасыннан үткәрде.
Сырнай, көрнай уйнатып, [сорнай, карнай]
Чаң-чалгылар чалдырып, [ сызып уйный торган музыка кораллары]
Күн давылбаз дыңкытып,
Дум-думбаклар ордырып,
Туй-тамаша кылдырып,
Каласына юнәлде.
Шаһ Тимернең сансыз кол –
Барын-югын җыйдырды,
Ту бияләр суйдырды,
Утыз көн уен кылдырды,
Кырык көн туен кылдырды.
Кырык беренче көнендә
Әмир Бырлас Шаһ Тимер
Идегәйне алдырып,
Кайсындай ир икәнен сорады.

Анда әйтте Идегәй:
– Энҗү даръяң – киң даръя,
Бәнҗү даръяң – сай даръя.
Җаектан үтми тар түбә,
Тат торыным яу түбә; [?]
Идел белән Җаекта,
Бөктәргеле Адырдан, [бөктәргеле – ?]
Саралтын суккан сарайдан,
Әзгәри суккан Болгардан, [әзгәри – озынча акча]
Нугайның нурлы йортыннан
Чыгып килә ятырмын.
Үз атамны сорасаң,
Котлыкыя би иде,
Туктамыш хан чапканда
Ул атамнан аерылдым.
Идел эче имин йорт –
Иделемнән аерылдым,
Үз илемнән аерылдым,
Ир Норадын улымнан,
Күз нурымнан аерылдым.
Инде кабул күрмәсәң,
Кайлардан кая китием?
Арбакаш булып су ташып, [арбакаш – арбачы]
Әүкатемне итием. [әүкать – ризык, тамак туйдыру