Loe raamatut: «Шигырьләр / Стихи (на татарском языке)», lehekülg 2

II

Мәкяным минем яткан – аты зиндан…

* * *

Егет башым әсир булды вакытсыз…

* * *

Ак җаны нахак көйгән бичараңыз…

«Һәр заман сүз башланыр бисмилладан…»

 
Һәр заман сүз башланыр бисмилладан,
Һәр вакыт эш башланыр бисмилладан;
Яхшылар бисмилласыз эш кылмаган,
Эш тәмам бисмилласыз һич улмаган¹⁺.
Кандай тел әйтеп бетәр хакъ сәнасен³²⁶,
Бәндәнең хәлас кылсын мөбтәлясен³²⁷;
Мескенләргә мөнәҗәт, дога кирәк,
Зарланып телдән салмай раббанасен³²⁸.
Мөхәммәд²⁺ әрүахыңа³²⁹ сәлам, салат³³⁰, —
Өммәткә гасый булган һомай канат³³¹;
Калдырган аять, хәдис³⁺ – дин чирагы³³²,
Сүзенә җаным фида йөз-мең кабат.
 

* * *

 
Бәгъдәссәлам мин мосафир Акмулладан⁴⁺,
Тугъры әйтеп, халыкга җазган⁵⁺ хак мулладан,
Сахрауи эчләренә³³³ бездән сәлам,
Дошманның җаласынан пакь мулладан.
Бәгъдәссәлам³³⁴ фәкыйрь хәлем сорасаңыз,
Хат менән белдерәен каласаңыз³³⁵,
Аһ орып, аш эчбәй³³⁶, кан йотамыз,
Үлгәнгә, үлмәсәк тә, җанасамыз³³⁷.
Язайын³³⁸ сезгә гыйбрәт – карасаңыз,
Җайылган тәмам йортка тамашамыз.
Симезләр җабыгады нәзар итбәй³³⁹, —
Бол³⁴⁰ җирдә биекләрдән аласамыз^{341 6+}.
Саргаеп, төн ойкламай^{342 7+} таңасамыз³⁴³,
Гакылдан госса³⁴⁴ мәнән адасамыз³⁴⁵;
Ау корып чебен тоткан үрмәкүчдәй,
Кандала, бөргә³⁴⁶ менән таласамыз.
Мәкяным³⁴⁷ минем яткан – аты зиндан,
Һәртөрле адәми бар җәфа кылган;
Эчендә төрле гыйбрәт – хисабы юк,
Сәргыя³⁴⁸ ничә төрле – бар җыелган.
Тимермин³⁴⁹ кадакланган тирәзәсе,
Кара тас³⁵⁰ кабатланган кирәгәсе³⁵¹;
Урысның тулып ятыр кенәгәсе, —
Ходадан дошманыңны теләмәче!..⁸⁺
Килмәйде күңел җитәр күңел сорай³⁵²,
Мылтыкды³⁵³ салдат җөрер урай-урай;
Ходаем кылган эшкә чара бармы? —
Җатырмыз, бичаралар, җылай-җылай.
Тоткындың, сорасаңыз, җайы сулай,
Адәмде усындайда адәм сынай³⁵⁴;
Күрәмез тирәзәдән мирзаларды³⁵⁵,
Үтәде касымыздан сабай-сабай³⁵⁶.
Кей адәм³⁵⁷ ун җыл җатыр, озап калган³⁵⁸,
Эшләре Питербурга озап калган,
Һиммәтле³⁵⁹ кандай ирләр заигъ булып³⁶⁰,
Аякы кесән³⁶¹ менән тозакланган.
Саргайтды ак йөземне кара тас өй,
Ат менән ни күрмәйде адәм басы?
Каңгырды басым⁹⁺ минем тауыс³⁶² менән —
Яхшының ямандай юк аермасы!
Адәмдең караңгы өйдә кайгырмасы
Аурады җата-җата кабыргасы;
Эчендә нахак да бар, хаклы да¹⁰⁺ бар,
Җатады җилкәләрен касый-касый³⁶³.
Катыксыз кара күҗә³⁶⁴ – эчкән асы³⁶⁵,
Эчкәндә тамчылайды күзнең ясы³⁶⁶;
Борадәр, эчбәймен дип булма гасый³⁶⁷,
Дөньяның вафасы юк, атаң басы!¹¹⁺
Миндагы³⁶⁸ моны теләп алганым юк,
Казакъка зурлап кияү булганым юк¹²⁺.
Ходаның кылганына чара бармы? —
Йөрәгем җанады утдай, дәрманым юк.
Бездагы бер шаһбаздның³⁶⁹ баласы идек,
Хәлфәнең дин өйрәткән тазасы идек;
Гыйлемлек мәйданына катар килгән³⁷⁰, —
Дүртенче-бишенчегә талас идек³⁷¹.
Киң япан тар булады – каза килсә,
Җук гайеб бар булады – җәза килсә;
Кадере амандыкдың аман чакда³⁷²,
Басыңнан³⁷³ гакыл китәр – бәла килсә.
Бәлане күреп калган асыл затлар,
Казадан тар-мар булган алтын такълар³⁷⁴.
Дошмандың бәла аударган кайгысымин³⁷⁵
Кителгән булат кылыч, мәрвәрд³⁷⁶ саплар,
Һәркемгә бер сәбәбдин афәт булган,
Яхшыга булсадагы – нахак бултан;
Карыскан³⁷⁷ бер солтанга каршы килеп,
Хибестә³⁷⁸ Имам Әгъзам вафат булган¹³⁺.
Әсәре асыл сүзнең балдай татыр³⁷⁹,
Бол җирдә күңел куркак – телем батыр;
Ак җаны нахак көйгән бичараңыз
Акырын кыйсса кылып³⁸⁰ сулкылдатыр.
Бәндәне ризык дигән кыймылдатыр,
Сачелгән ризкы булса, җөреп татыр;
Һәр бәндә күрәсене күрмәй калмас —
Кирәк солтан булсын, кирәк – император!
Таусылды кайгы менән гакыл, хатер³⁸¹,
Эчемдә кайгы-хәсрәт тулып җатыр;
Сөйтеп³⁸² җатып, Акмулла¹⁴⁺ бичараңыз
Тирәндәй әйләндереп сүз кузгатыр.
Бер каза күрмәенчә адәм тасыр³⁸³,
Бәндәнең каза дигән күңлен басыр;
Җимәйтен³⁸⁴ баурсакды Акмулла идем,
Чәйнәймен кара нанды кашыр-кашыр³⁸⁵.
Салдатлар кич булганда куйдай камай,
Җабады малдай кылып, санай-санай;
Үләрем исемдә иде, бол истә юк,
Каза җитсә, бирәде икән җәббар Ходай³⁸⁶.
Саргайдым тирәзәдән карай-карай,
Зарыгып чыдамайды, тәтте җанай³⁸⁷.
Исәнгилде, Батучка¹⁵⁺ остаз булып,
Акмулла хурлык күрде талай-талай³⁸⁸.
Җабыкдым кайгы менән уйлай-уйлай,
Бол җирдә һич берәүгә сүзем сыймай.
Казага гариб бәндә³⁸⁹ чыдайды икән, —
Залимләр Акмулланың җанын кыйнай.
Ачы икән мәзлүм булып калган көнай.
Коръәндә залимлекдән тыйган Ходай;
Кылганы Исәнгилде искә төшсә,
Җылаймын ике күздән җасым тыймай³⁹⁰.
Күп иде мине дошман табалаган,
Чыгарган төрле үсәк³⁹¹, җала җаман;
«Җук, дигән, хакка зәуаль» бер мәкаль бар,
Хакъ әсәде – бер Ходаем аралаган³⁹².
Мәгънәләп инде әйтәем, кара маган³⁹³!
Лаикъсыз яхшы сүзгә карамаган,
Язылды кайгы менән, гайб итмәңез, —
Каскырлар³⁹⁴ йөрәгемдә җаралаган.
Күтәрмәйсез туры айтканды³⁹⁵, надан адәм,
Борынгы рәсем³⁹⁶ калган заманадан:
Дошманга пәйгамбәр дә ярамаган,
Сары май эт карнына онамаган³⁹⁷!
Һауалы – бу заманда караламан³⁹⁸,
Арасын кара чикмән¹⁶⁺ аралаган;
Тередә күнбәйде икән³⁹⁹ кара надан,
Заң⁴⁰⁰ куып, шәригатькә карамаган;
Кылганы бер Ходайга ярамаган,
Пәйгамбәр сөйләгәнен каламаган⁴⁰¹,
Йорт бозган үсәкчеләр ярамаган,
Җылкыны кырчаңгыдай алалаган^{402 17+};
Адәмдә үсәк менән җала җаман,
Чебендә – чага торган ара⁴⁰³ җаман;
Сөйләсә, сөйләй бирсен кара таган,
Кусылмас ак маралга⁴⁰⁴ кара кабан;
Карамас гыйлем кадрен кара надан,
Кара эт тә пәйгамбәргә абалаган⁴⁰⁵,
Этләрдән дә эт калган юк таламаган,
Итемнән дә ит калган юк канамаган;
Җау кайтып, бас ачылыр дулыгудан⁴⁰⁶,
Шаһбаздай күзен ачкан тумагадан⁴⁰⁷;
Тоткын кып⁴⁰⁸ җәүһәремде алалмаган,
Ул җәүһәр бер Аллаһе Тәгаләдән;
Яхшыны күрә алмайды надан адәм,
Рәсем буп⁴⁰⁹ калган борын заманадан, —
Һәр Мусага бер фиргавен дигәндәен1⁸⁺,
Калыпдыр бойрык булып голямадан⁴¹⁰.
Динкарендәш, барчаңызга күп-күп сәлам,
Сезләргә бәгъдәссәлам гыйбрәт-кәлям⁴¹¹.
Һәртөрле мәгънә менән кыйсса яздым,
Җөзәдай⁴¹² һөнәрле адәм үргә таман⁴¹³!
Хур булдым хата төсеп козгындарга,
Яранлар илтифат ит безем зарга;
Арыкды аса баскан аргымакыйм⁴¹⁴,
Тоектан туктап калдым кисә җарга⁴¹⁵.
Мондай эш кылганы җук, күргәне җук
Казагы Кече җөздең, Ырымбурдың¹⁹⁺.
Атлас тун базарында кымбат⁴¹⁶ үтәр,
Сом⁴¹⁷ илдең базарында сәүдә бикяр⁴¹⁸;
«Зәр кадрен зәргәр белер» дигән сүз бар,
Гәүһәрде эт муйнына таксаң, китәр.
……………………………………………….²⁰⁺
Сауыскан⁴¹⁹ хаким булып тутый булмас,
Җук илдең бузбаласы коты⁴²⁰ булмас⁴²¹;
Бозауы үлгән сыердың сөте булмас,
Җолдызы саратандың⁴²² кауес⁴²³ булмас;
Җамандың кәсафәте⁴²⁴ алыс булмас,
Ала куңыз⁴²⁵ тиресе игә күнбәс⁴²⁶,
Җүкәне майлау менән кайыс⁴²⁷ булмас;
Яхшының сәүдәсендә сагыш булмас,
Сәүдәсендә җамандың табыс⁴²⁸ булмас.
Сыерга келәм җабу җарасбайды⁴²⁹,
Чагала⁴³⁰ буяу менән тавис булмас,
Күк тимер кайрау менән алмас булмас,
Күк исәк кордас булып, мондас булмас⁴³¹,
«Җаман дуст – кара җылан!» дигән мәсә
Җар булып, юха җылан җулдас булмас!
Җаманды күп үстерсәң – өмид кисәр,
Хызырдың²¹⁺ кадрен белмәс тинтәк, исәр;
Залимдек зольме күп, күп симертсәнез,
Табактан эттең башы чурчып төсәр⁴³²;
Җаманды түрә кылсаң – йортың бозар,
Гакылсызны үстерсәң – ботын сузар!
Түрә димә, кара димә⁴³³ – фиглен кара —
Кей җаман аргымакдан мәстәк⁴³⁴ узар.
Адәме бол замандың хәрам тамак,
Күңле кара, аузы ала, ирне җалак⁴³⁵,
Дин җулына чамҗул атдай чигнәд иде,
Дау дисә, җауыр атын китәр сабап⁴³⁶.
Калмады йорт эчендә оят, әдәб…
…………………………………………………
………………………………………………..²²⁺
Ходага унчә⁴³⁷ кылмайды коллык, тагать⁴³⁸.
Зар кылып, мин җатырмын жаббар хакъкаай⁴³⁹,
Җабыгып, сөяк калган аргымакдай;
Залимләр кадер белмәс һәлак итде,
Көн нурын күрә алмаган ярканатдай.
Кылдылар онытбасдай җаман бер эс⁴⁴⁰,
Эстәре дингә зыян, заңга дөрест⁴⁴¹;
Саклансын данешмәнд⁴⁴² ир җаман дустдан,
Надан дуст – бер айлык дуст, төбе – дошман.
Җофардың почык кесе⁴⁴³ исен сизмәс,
Гөл исен кайдан тойсын томсыгы очкан⁴⁴⁴!
Күп җатып тар җирләрдә саргайды бит,
Бол җирдә җандай җакын булады чит,
Сом илдең базарында дөкян корып⁴⁴⁵,
Җәүһәрем бәһасез буп⁴⁴⁶ хур булды тик.
Җамандың, борадәрем, сыртынан⁴⁴⁷ кит,
Әүлия булсаңдагы, куймайды эт:
«Эт өрде пәйгамбәргә» дигән сүз бар, —
Эт атым югалмасын дип айта дип.
Борадәр, бу сүземде күрмәңез җик⁴⁴⁸,
Минем җук яхшыңызга эчемдә кик⁴⁴⁹;
Җаманды дошман күрмәк – дин сөннәте²³⁺»,
Бәгъзесенең иманындан кыламын шик.
Пәйгамбәр хәдисеннән риваять бар:
«Үсәкче⁴⁵⁰ – җәһәннәмнең канчыгы⁴⁵¹», – дип.
Дуст имәс – дустны сыртан җамандаса,
Кесе имәс⁴⁵² – бер хатаны җабалмаса;
Бәндәне сыртдан адәм ни димәйде,
Инсаф итеп, бер Ходайдан оялмаса.
Мактамас адәмде адәм – күралмаса,
Аксак эт җатып өрер – җөралмаса;
Агъзына тупрак тулып, сунда туктар —
Газраил эшен килеп тәмамдаса.
Нәгылып⁴⁵³ җаның чыдар, борадәрем,
Ак сөтең бер эт килеп хәрамдаса?
Аһ ормас ир, җөрәген саралмаса⁴⁵⁴,
Кайгысы кайгы өстенә җамалмаса;
Барынан усы⁴⁵⁵ хурлык җаман икән,
Хәстәдән күңел хушлык сөралмаса, —
Тилмергән бу вакытда тоткын идек,
Күреп китеп җөрсәңдәрче амандаса!⁴⁵⁶
Кайгылы бәндәсенә Ходай җакын,
Җылатыр бәндәсенең асыл затын,
Һәркемне артык сөйсә – артык кыйнар,
Дустының, иштәен дип, мөнәҗәтен.
Әбүҗәһел²⁴⁺ Мөхәммәдкә инанмаган,
Иманга өндәсә дә телалмаган;
Өч йөз алтмыш могҗизасын сихер диеп,
Җарылган аймин кәнде⁴⁵⁷ күралмаган.
Айтайын кыска сүздең мин тулгауын,
Дошмандың үсәгенә җукдыр дауым,
Без түгел, пәйгамбәргә үсәк булган, —
Булыр, дип, һәр Мусага бер Фиргавен²⁵⁺.
Тоткын буп⁴⁵⁸ газиз Йосыф²⁶⁺ канча⁴⁵⁹ җатды,
Чыгарып агалары кол дип сатды;
Мөндан соң Зөләйханең җаласымин⁴⁶⁰
Зинданда унике жыл җәфа тартды.
Нәгылды⁴⁶¹ Исраилнең²⁷⁺ даналары⁴⁶²,
Үзләре – җакын нәби⁴⁶³ балалары,
Орлыкчы, үтерекче, үсәкче дип⁴⁶⁴,
Йосыфды кандай⁴⁶⁵ кылды агалары?!
Асылды сүккән менән аты китбәс,
Күңелдән җаман сүздең даты^{466 28+} китбәс;
Нәҗескә саф алтынды буяу менән
Нәҗес китәр алтындың заты китбәс!
Кыйсык ук аткан менән туры китбәс,
Күңелдән җаман сүздең куры⁴⁶⁷ китбәс,
Котырган эт һава карап әргән менән
Асманда⁴⁶⁸ торган айның нуры китбәс!²⁹⁺
Күп сәлам барча сахра, динкарендәш,
Күңлеңез гарибләргә киң карендәш,
Адәмдең үсәк сүзе бары бикяр⁴⁶⁹, —
Җазылган ләүхелмәхфуз⁴⁷⁰ үзгәрелмәс.
Языптыр мосаннифлар⁴⁷¹ һәр китабка,
Фискъ сүз⁴⁷² алынмас дип илтифатка;
Кабрендә Имам Әгъзам³⁰⁺ эт булды дип,
Канчамы үсәк булды асыл затка!
Бәлане күреп калган пәйгамбәрләр,
Җәфаны тарта килде чын гәүһәрләр,
Булды дип нәгып⁴⁷³ тоткын уйламаңыз —
Файда җук артык сүздән, борадәрләр!
Аргамакка кимчелек җук кесән⁴⁷⁴ менән,
Наданлар мондай сүзгә төсенбәгән;
Мөслим^{475 31+} дип үсәкчене әйталмаймын,
Без түгел, пәйгамбәр дә эсинбәгән⁴⁷⁶.
Яхшы сүз тыңдамакка хуб мөбарәк,
Яхшыга Хода – мәдәд⁴⁷⁷, гакыл – сәбәб;
Бу сүзем үләң⁴⁷⁸ имәс – бер нәсыйхәт,
Җазганы булмаганы фарсы, гарәб³²⁺.
 

«Гаҗәб: һәркем гъәни булса…»

 
Гаҗәб: һәркем гъәни⁴⁷⁹ булса,
аңа хөсне дидар⁴⁸⁰ әйләр,
Фәкыйрь мескенгә пәрва⁴⁸¹ юк,
мөзәлләт⁴⁸² берлә зар әйләр.
Фәсахәтдә хисан⁴⁸³ булса,
ки Локман¹⁺ хикмәте булса,
Дәрига, бәхте юк ирне
фәкыйрьлек шәрмсар әйләр⁴⁸⁴.
Гъәни бер нафилә эшдә
дийән тәгърифенә йитмәз⁴⁸⁵, —
Зарурәтдән фәкыйрь яшен
түгеп мең игътизар әйләр⁴⁸⁶.
Гаҗәбдер, гомдәтел-әгъян⁴⁸⁷
фәкыйрьне гайненә алмаз⁴⁸⁸;
Вәләкин әгънияләрне⁴⁸⁹
зәһи садр кибар әйләр⁴⁹⁰.
Менеп һиммәт мәтаййасын⁴⁹¹,
мәһабәт җилдереп байлар,
Берен бере хозур әйләп,
мәрамен⁴⁹² иддихаль әйләр⁴⁹³.
Шаһамәт малике сәтъвәт
табып, бәһҗәтдә ба-фәрҗам,
Тәфәкөһ бабидә оббоһа
сафалар өстевар әйләр⁴⁹⁴.
Ләбасе фахирә үзрә⁴⁹⁵
мөсәйкъәл мөргы тависдай⁴⁹⁶,
Төзеп мәйдан фәзасында⁴⁹⁷
мәҗалисен ифтихар әйләр⁴⁹⁸.
Тәвангирләр⁴⁹⁹, берен бере
тәбәссемлә итеп икъбаль⁵⁰⁰,
Урамчы өенә биңзәш⁵⁰¹
фәкыйрьне тар-мар әйләр²⁺.
Аны шунчә тотарлар хар,
җөлүсендән идәрләр зар⁵⁰²;
Әгәрчә булса ул диндар,
аны гүя химар⁵⁰³ әйләр³⁺.
Мәсаиб⁵⁰⁴ чикмәгән инсан
Һауасына дәва булмаз⁵⁰⁵;
Сорашмаз шәйлә кибрендән⁵⁰⁶,
фәкыйрьне ихтикар әйләр⁵⁰⁷.
Сафа әүкатилә мәгърур
улып дәүранә биш көнлек⁵⁰⁸,
Тәмәтти үзрә⁵⁰⁹ көрлекдән
фәкыйрьләрдән нәфар әйләр⁵¹⁰.
Санадир мөтрифинләрең⁵¹¹
һауасындан, мәгаз Алла⁵¹²,
Ләбасе иске галимдәй
сәлам алмага гъар әйләр⁵¹³.
Дәрига, әрҗөмәнд⁵¹⁴ ирләр,
фәкыйрьлекдән булып паймал⁵¹⁵,
Хәйа пәрдәсене – ихракъ⁵¹⁶,
Замирен поргобар әйләр⁵¹⁷.
Күренсә капкадан бер бай,
кирәк – кыргыз, кирәк – нугай,
«Хуш-амәд» ләп⁵¹⁸ аңа, һай-һай,
мөфахирән софар әйләр^{519 5+}.
Фәкыйрь Акмулла, кил, сабыр ит,
чәрхнең җәүренә⁵²⁰ син һәм,
Үзең мәхбүс, сүзен мәрдүд⁵²¹ —
сиңа кем игътибар әйләр?
Казаның⁵²² серенә һәргиз⁵²³
гакыл бары өчен йитмәз,
Ләтаиф зимн⁵²⁴ белүе дә
гыйбарындан зимар әйләр⁵²⁵.
Кемен сурәтдә лотф⁵²⁶ идеп,
хакыйкать газабына тартыр.
Кемен игъзаз идәр⁵²⁷ ахыр —
әгәр заһирдә хар әйләр⁵²⁸.
Кемен тоткын идеп бауда,
агызып дидәсендән⁵²⁹ кан,
Кемен сәйр итдереп⁵³⁰ багъда,
мәкамен⁵³¹ гөлгозар⁵³² әйләр.
Кемен…⁶⁺ заһир
ләтаиф нигъмәте үзрә,
Кемен мәсрүр⁵³³ идеп даим,
Гыйбадын⁵³⁴ ихтияр әйләр.
Назыймне⁵³⁵ сорсаңыз, әй яр,
мәкяне⁵³⁶ – хар, эчендә – нар⁵³⁷,
Ләкабе⁵³⁸ мәшһүр Акмулла,
хибесдә⁵³⁹ зар-зар әйләр.
Агызып яшь, йөрәкдән – кан,
ятыр тик чыкмаган бер җан;
Дога бирең, әйя хөллан⁵⁴⁰! —
сезә күп игътизар әйләр⁵⁴¹.
 

«Минем кебек булыр микән бәхетсез…»

 
Минем кебек булыр микән бәхетсез,
Егет башым әсир булды вакытсыз;
Әсир диеп, борадәр, сүкмәңезләр,
Күземдәй канлы яшем түкмәңезләр.
Теләп алмадым үземә моны, әй яр!
Къәдәр⁵⁴² килсә, япан булыр икән тар.
Бәла килсә, күрер күз күрмәз улыр,
Каза килсә, аяклар йөрмәз улыр;
Кеше мәхбүс булыр тәкъдир эшендән,
Сәбәб булган исә дә кылмышындан.
Сәбәб булыр дәхи дошман кешедән,
Тәҗәссес әйләюп мәстүр эшидән⁵⁴³.
Бу эшдә мөбтәлядер⁵⁴⁴ канча әхъяр⁵⁴⁵,
Асыл фетнәгә мәншаэ тагъны әгъяр⁵⁴⁶.
Кәзаликә мөбтәля канча мөшаһир⁵⁴⁷,
Мөгаллиме Санидәк¹⁺ хикмәтдә маһир;
Шифа, шиддәт күрә килгән галиләр⁵⁴⁸,
Әфазыйлдән⁵⁴⁹ пәйгамбәрләр, вәлиләр⁵⁵⁰.
 

«Әссәламегаләйкем асыл затка…»

 
Әссәламегаләйкем асыл затка¹⁺,
Мәйданда узып килгән аргымакка;
Лаикъдап⁵⁵¹ дәрәҗәңә яздым сәлам,
Төбендә аса җөйрек⁵⁵² булмасак та.
Бөстансыз⁵⁵³ былбылдагы сайрай алмас, —
Бу көндә охшап тормыз җабалакка.
Ходаның язганына чара бармы? —
Язылмыш ләүхелмәхфуз дигән такъка⁵⁵⁴.
Илтимас⁵⁵⁵ хәзрәтеңә сад-һәзәран⁵⁵⁶:
Без факыйрь бичараны читкә какба;
«Ишарәт – гакыллыга» дигән сүз бар²⁺, —
Артык сүз әдәбсезлек асыл затка.
Дөньяның төсеп тормын⁵⁵⁷ мәзарына⁵⁵⁸,
Сатылдым бер сом илдең базарына⁵⁵⁹;
Агяһлек һич берендән сүз алмадым⁵⁶⁰,
Сунда да⁵⁶¹ өмидемне өзалмадым, —
Хибестә интизар буп⁵⁶² зарыккандай
Сезләргә тагы җаздым – түзалмадым³⁺.
Бәндәдә булады усындай хәл,
Дананың ләфзы⁵⁶³ – шикәр, мәгънәсе – бал;
Бичара зарыккандай айтканды дип⁵⁶⁴,
Солтаным, илтимаска нәзарың сал⁵⁶⁵.
Тоткынлар кыйбласиде⁵⁶⁶ бусагаңыз,
Сүз полын⁵⁶⁷ белмәгәнгә охшамаңыз⁴⁺.
Җусаңыз, бер төскән кер китбәй калмас,
Кайраса, кителгән җир үтбәй калмас;
«Һәрбер зат үз аелына кайтыр» дигән —
Дат җогып⁵⁶⁸, булат кылыч үтбәй калмас.
Күп иде мөселманга нәзарыңыз,
Көн саен бәләнд⁵⁶⁹ мәйдан базарыңыз,
Саркытдан⁵⁷⁰ Акмулланы буш куймаңыз, —
Тасады сездең дәүләт казаныңыз⁵⁷¹.
Дөньяда артык кылган хакъ багыңыз⁵⁷²,
Җәелгән мәмләкәткә әрүагыңыз⁵⁷³,
Данишмәнд⁵⁷⁴ алмагачның мивәсидең⁵⁷⁵,
Кышы-җазы көелдәсен⁵⁷⁶ җафрагыңыз.
Китбәгән⁵⁷⁷ бәхет, дәүләт бас-малыңдан,
Чыкмаган ир-азамат икъбалеңдән⁵⁷⁸;
Кәрәмең Бәхре Гоман къәтрәсендәй⁵⁷⁹, —
Канча җорт⁵⁸⁰ су эчәде ихсаныңдай⁵⁸¹.
Дәүләтең бәхетеңмин⁵⁸² таса бирсен,
Каһәрең дошманларны баса бирсен,
Дошманың кырдан өркеп кача бирсен,
Ходаем маңдаеңды ача бирсен!
Дога сул⁵⁸³ Акмулладан, солтанымыз,
Эчендә күп җолдыздың Чулпанымыз;
Тумагасы – көмешдән, турын – алтын,
Һиммәте бәләнд мәйдан шоңкарымыз⁵⁸⁴.
Киләсең ата-затдан нәкыйс⁵⁸⁵ булмай,
Һиммәтең поркуәт⁵⁺, дәүләтең – сай⁵⁸⁶;
Дога кунып, кот җоккан⁵⁸⁷ бер урын дип,
Ботакка пәнаһлаган⁵⁸⁸ без торымтай⁵⁸⁹.
Җәһәннәм хәрам булсын этеңезгә.
Килмәсен дошманларың битеңезгә,
Гыйнайәт⁵⁹⁰ өстәлеңдәй бер умыртка
Ташласаң ни булады этеңезгә?
(…) ⁶⁺.
 

«Кыпчак эче карабалык карагызлар…»

 
Кыпчак эче карабалык карагызлар¹⁺,
Зарына Акмулланың караңызлар,
Мине остап бирдеңез⁵⁹¹ дошманларга, —
Барчамыз Тәңре алдына барамызлар.
Ходаем сезгә бирсен изге таләб,
Мин тордым илеңездә Тәңре калап^{592 2+};
Хыянәт кылгандарың искә төшсә,
Җылаймын күңлем бозлып, кабат-кабат.
Булмады үпкә җазмай чарамыз да,
Ачу тотып чыдар хәл юк җарамызга;
Бигөнаһ⁵⁹³ хыянәтләп саргайтдыңыз³⁺ —
Үкертсен тычкан төшеп сабаңызга⁴⁺!
Кем чыдар усы⁵⁹⁴ төрле бәлаңезгә,
Агъзы нәҗес саускандай алаңызга⁵⁹⁵,
Мондай эс⁵⁹⁶ мөселманга казакъ кылмас,
Бәрәкалла сезде тапкан анаңызга!
Тел тиде барча ата-карагызга,
Барчыгар⁵⁹⁷ яхшыңыз да араңызда;
Җәфаны кайсың кылса, шуңа әйтәмен —
Күкрәге кара майдан⁵⁹⁸ караңызга.
Разыймын сезең ата-бабаңызга,
Күкрәге фирасәтле⁵⁹⁹ данаңызга⁶⁰⁰;
Тимәсә яхшылардан бер шәфәгать⁶⁰¹,
 
 
Хур булып усы арада⁶⁰² каламызма?!
Күп-күп сәлам, бәхил мин данаңызга,
Изге дога изге ата-бабаңызга, —
Кятибен⁶⁰³ сорасаңыз – мин бер тоткын,
Акмулла⁵⁺ Труйски калаңызда.
 

«Йа Хода, юлыңда булсын…»

 
Йа Хода, юлыңда булсын
бу гъәзиз җаным фида,
Идәмен сиңа мөнаҗәт —
агъласын телем нида⁶⁰⁴.
Мөстәгыйн⁶⁰⁵ бел һәр урында
бәндәңи, әй солтаным,
Саклану бәйлә улырмы —
бәндә фәрмандин җөда⁶⁰⁶.
Афтабең⁶⁰⁷ нуры төшмәсә,
рәүнәкъ улмас⁶⁰⁸ бу җиһан;
Сайрамас былбыл, әгәр булса
гөлестандин җөда.
Әй борадәр, нә сорайсың
бу әсирең халене? —
Сезгә салус⁶⁰⁹ нисен әйтсен,
булса икърардин җөда!
Нә гаҗәб: пешкән йимешдин
татлыдыр бу йәш вакыт,
Аһ [мин] булдым сәшкәдәй⁶¹⁰
кыйммәтле дәүрандин⁶¹¹ җөда.
Кайгы-хәсрәт тарта-тарта
башымда һуш калмады,
Гомречендә⁶¹² булмадым бер
кайгы-хәсрәтдин җөда.
Бары гомрем көя-көя
йөздә нурым калмады,
Ялгыз булмаганымын бер
гъәзиз җанымдин җөда.
 

III

Хаким берлән галимдән күп сорау бар…

* * *

Ни файда аһ органдай үлгәндән соң?..

* * *

Иң әүвәл пакьләү кирәк эчнең керен!..

«Хат йибәрдек…»

 
Хат йибәрдек Ырынбург каласындан,
Каласында голямалар⁶¹³ арасындан,
Хөрмәтле әткәемә йөз-мең сәлам
Күпле сынык ак¹⁺ шоңкар баласындан.
Хөрмәтле әткәемә – сезгә сәлам,
Сезләргә бәгъдәссәлам⁶¹⁴ ошбу кәлям⁶¹⁵:
Берничә күңле сынык госса⁶¹⁶ язды,
Зарланып, бер мосафир мелла балаң.
Әткәем, килешмәде эшең артык,
Без кайтдык сезне сагнып, күңел тартып;
Унөч елда бер кайтып, күңел сынды,
Инде безгә тереклекдән үлгән артык!
Үпкәм шул мөрәүәтсез⁶¹⁷ әткәмезгә,
Әнкәмезә – гаҗәб къаль көтәмезгә²⁺;
Без бичарә догачы³⁺ идек барчагызга⁴⁺,
Үзеңезгә, ата-баба, җөдаңызга⁶¹⁸.
Әткәем, инде сезгә юк бүтән сүз —
Бу дөнья малына туялмай күз⁶¹⁹.
Унөч елда бер кайтып, үзитмәдең⁵⁺,
Инде сагнып кайтырдай булмадык без.
Күп гаҗәб бу сыйфатлы катып калмак,
Сезгә йиңел булса да, безгә – сагакъ⁶²⁰;
Без догагүй^{621 6+} варис идек, дәгел үгәй^{622 7+},
Сез безләргә ата идең, дәгел калмак⁸⁺.
 
 
Гомремез йә бер көн, йә бер айлык,
Күңел йитсә, уйланмас ярлы-байлык.
Безне бер матчак⁶²³ чаклы күралмадың,
Булалмадык сезнең кашда⁶²⁴ ялгыз тайлык!
Сыйратка⁶²⁵ мәркәб^{626 9+} булмас көрән атың,
Беләлмадың үзеңнең син галәмәтең;
Бер атка бер вакытда торыр идек:
Без дә бер мәрданәмез⁶²⁷ – түгел хатын.
Абруйсыз калганы юк озынборын,
Алда шайдә хур булмас коры борын⁶²⁸;
Ат да булыр, тун да булыр – без булмабыз,
Әман булса, сезгә кайтыр туры айгырың.
Безләрдин артык икән сезнең турат,
Мөҗәррәд⁶²⁹ туры ат да сезгә морад.
Безләрдин бер ат тирен кызгандыңыз,
Без сезгә бала идек, дәгел бырат⁶³⁰.
Йортым дип кайтыр идем сагынгандин,
Вәгъдә шул иркен йирдә табылгандин¹⁰⁺;
Унөч елда бер кайтып үзитмәгәч,
Күземдин канлы йәшне агызгандин.
Сезгә әйтмәй кемгә әйтәек, әй солтаным,
Сызылды көйә-көйә йөрәк маем.
Уйлаган эш йиренә йитмәй калды,
Бәхил бул инде бездин, миһербаным.
Сәламәт, әман булсын баш-малыңыз,
Мал булганда юк сезнең арманыңыз⁶³¹;
 
 
Алтынның кулда барда кадре булмас, —
Табылмас мең тәңкәгә мыскалымыз!
Кадерле йорт эшендә булсын башың,
Галимгә күңелләрең ник аумасын;
Сандугач козгын белән бергә тормас,
Юньсезләр кайдан белсен ир сәүдаэсен⁶³²…
 

«Адәмнән һауа калмас…»

 
Адәмнән һауа⁶³³ калмас гариб булмай⁶³⁴,
Фокара сохбәтенә⁶³⁵ къәриб булмай⁶³⁶;
Гадәте – йә истиһза, яки тәхкыйрь⁶³⁷,
Сүз сөйләмәс берәүне җәрех кылмай⁶³⁸.
Берәүгә дөнья бәхте хасыйль улса,
Морадка һауасынча васыйль улса⁶³⁹,
Нәфсе аның Фиргавендәй¹⁺ дәгъва кылыр, —
Бер фетнә, каза күреп басылмаса.
Бүтәндә хасиятне бар дип белмәс,
Үзенә хөсне занне хәсыр кылса⁶⁴⁰,
Кямилне хәкыйрь⁶⁴¹ күрер вә билгакес⁶⁴²,
Истигъдад фитъриясе касыйр булса⁶⁴³.
Гарьләнеп хатасына мөкъирр булмас⁶⁴⁴,
Ибне Кәрим²⁺ алай булмас, асыл булса;
Шул көйгә ахирәткә күчеп китәр,
Бер пешкән алмагачка асылмаса³⁺.
Сүзендән һәр адәмнең адәм сынар,
Бер-берен киметүгә адәм комар⁶⁴⁵;
Кара чебен сау җиргә күз салмайды,
Бар булса җауыр⁶⁴⁶, кутыр – анда кунар.
Инсафдан бер мыскал юк эшемездә,
Кинә, хәсәд⁶⁴⁷, фәсад⁶⁴⁸ тулган эчемезгә, —
Һөнәремез йә тәгъәннет⁶⁴⁹, йә истихфаф⁶⁵⁰,
Үз кылган эшемез юк исемездә!
Раббани голямада⁶⁵¹ катлау да юк,
Белә торып, бүтән юлга атлау да юк,
Вәләкин күңелләре бәлид^{652 4+} ирләр
Һәркемне хурлауга бар, мактауга – юк;
Якын барсаң, тимерче күрүгендәй,
Ул сине керләүгә бар, пакьләүгә – юк;
Тиеп китсәң, кара май⁶⁵³ чиләгендәй,
Карайтып датлауга⁶⁵⁴ бар, аклауга – юк;
Хата [дан] аяк таеп, колап⁵⁺ китсәң⁶⁵⁵,
Башыңдай атлауга бар, туктауга – юк;
Зәррәдәй⁶⁵⁶ гаебеңне күрә калса,
Гъәүрәтне җапмауга бар, ачмауга – юк!
 

* * *

 
Һәркемне мулла димез алдаганда,
Чын мулла аз табылыр таңдаганда⁶⁵⁷.
«Иннәмә йәхши Алла» га мисдах кайда⁶⁵⁸,
Күз салып, хакыйкатен аңлаганда.
Хәшийәти галямәте⁶⁵⁹ шуннан заһир⁶⁶⁰:
Дин биреп, дөнья сатун алмаганда⁶⁶¹.
Җүне килсә, элүгә хәзер тора,
Кармагы алыс имәс⁶⁶² – бармагында.
Голямаи ахирәтнең⁶⁶³ эше башка,
Ул кулга аз эленер кармаганда;
Галямәтен белерсез – бәхет кунса,
Гыйззәти горурлыкка⁶⁶⁴, салмаганда.
Вирд менән⁶⁶⁵ мәсҗеддә ялгыз калып,
«Раббәнә, зольмәна⁶⁶⁶!» дип зарлаганда⁶⁶⁷;
Нәфсе һауа әмренә мөкайядмез⁶⁶⁸,
Тырышмас шайтан да алай – яллаганда!
Ярар иде үземезне карасак без,
Гыйлемнең сәмәрәсен⁶⁶⁹ арасак⁶⁷⁰ без;
Гыйлемне гыйбадәткә аләт⁶⁷¹ кылып,
Күберәк тәфсир, хәдис⁶⁺ карасак без.
Унбер йәшдән бирге эшкә тәүбә кылып,
Мәсҗеддә ялгыз калып җыласак без;
Баягы горурлыкны болай ташлап,
Аягына ишанның коласак⁶⁷² без;
Муллалык шунда безгә файда бирер, —
Нәфес этнең колагыннан борасак без!
Билфигыль⁶⁷³, кулдан килер һичнәрсә юк,
Күңелмин⁶⁷⁴ әллә ниләр кылачак без;
Күрер күзгә мулла сымак солтанатмыз,
Сәлләне⁶⁷⁵ килештерер урасак без;
Укысак вәгыйд айәт – инфигаль юк⁶⁷⁶,
Аһ, дәрига, мәхшәрдә⁶⁷⁷ ни булачак без?..
Яшемез үткән саен, күңлемез яшь, —
Тәүбәне соңырарак кылачакмыз.
Гавайга бер ак сәлләң өлкән булсын,
Атың-чанаң, киемең күркәм булсын,
Хосусән⁶⁷⁸ җаһил халык нәзарендә⁶⁷⁹
Үзең – симез, корсагың өлкән булсын!
Бер байда йә вулысда⁸⁺ тормак кирәк,
Мәгърурләрне үз җаныңа бормак кирәк.
Тәһарәт-намаз дөрстләп белмәсәң дә,
Меллалыкны төрле фәндән ормак кирәк.
Һауасына⁶⁸⁰ муафикъ гәпләр сөйләп,
Тозак-ау килештереп кормак кирәк;
Аларның морадынча җөрә бирсәң,
Дин-ислам гъөррәсене⁶⁸¹ кырмак кирәк,
Һәр нә кылса, зольменә тәүҗиһ ясап⁶⁸²,
Ли-әһла мөдаһинә кылмак кирәк⁶⁸³.
Җөнүде шәятинне тәрҗих кылып⁶⁸⁴,
Андан соң безне Ходай ормак кирәк!
Эчемез карт бәкъәрнең⁶⁸⁵ буазындай,
Телемез җәһәннәмнең шуазындай⁶⁸⁶;
Котырып һәркемгә бер кампаямыз⁶⁸⁷,
Симерткән күркә-тауык куразындай⁶⁸⁸!
Тыя торган аксакаллар вафат булды,
Инде безгә афәт салу асат булды.
Гавам халкы башларын без каңгырттык,
Вөҗүдемез гъәйне бер⁶⁸⁹ афәт булды!
Фетнәнең күбе чыгар телемездән,
Сәлләсе өлкән дигән кешемездән;
Бол көндә тышымыз хуб, эчемез буш,
Зөлҗәлял⁶⁹⁰ гафил имәс эшемездән.
 

* * *

 
Муллалык эше кыен – җүн белмәсә,
Ходаем тәүфикъ биреп күндермәсә,
Нәбүәтдән мөкътәбәс гыйльм – бер нур,
Бар чырагын һауасы сүндермәсә⁶⁹¹.
Мулла имәс – багым багып ил алдаса,
Фазыйльне⁶⁹² хәкарәтләп яманласа, —
Фәзаильне яхшы кеше яманламас,
Зинадан аслы туып яралмаса!
Мулла шул – дин өйрәтеп хак алмаса,
Дөньяга динен сатып югалмаса9+;
Хаким берлән галимдәй күп сорау бар:
Көтүче таяк җийәр^{693 10+} – багалмаса⁶⁹⁴.
Гыйльмемезнең сәмәрәсе – ашып-ташу,
Җил биреп, котырганга кабатлашу;
Берен бере ислях кылып⁶⁹⁵ кую түгел, —
Кызынкырап киткәндә таяклашу.
Кямилнең кәмәленә инкяр кылып,
Түбәләшмәй басылмай безнең ачу;
Истикбәрдән⁶⁹⁶ башка һичнәрсәмсез юк,
Морадымыз маддәсе – гъәүрәт ачу!¹¹⁺
Һәркемне әнанийәт⁶⁹⁷ адаштырды,
Кыйшайды шул сәбәбдән аяк басу.
Әхлякы мәрзыяне⁶⁹⁸ артка ташлап,
Мәхсүдне⁶⁹⁹ хәкарәтләп күңел басу;
Гөнаһымыз шомлыгыңдай җир күгәрмәй⁷⁰⁰,
Ягъмурдан коры калды безнең басу!
Капкага бер бай килсә: «Хуш килдең!» – дип,
Мосафир гариб килсә – өркеп качу!
 

* * *

 
Мулла булса, кибр⁷⁰¹ булмай, куркак булсын,
Дин җулында җилмаядәй⁷⁰² җуртак⁷⁰³ булсын;
Нисбәт берлән форма төзеп, сурәт сатмай,
Диндә – зирәк, дөньясына чуркак⁷⁰⁴ булсын.
Өйрәтсен шәкердләргә әүвәл иман,
Мелла булсын дин өчен җанын кыйган;
Мәгънәсен һәм үз теленчә төшендерсен, —
Вә илля⁷⁰⁵ ике яклап булыр Ибан¹²⁺.
Мулла булса – хаиф улып⁷⁰⁶, зарлы булсын,
Кирәк – бай, кирәк ул җарлы булсын!
Бу сүзне яратмаган мөганидләр⁷⁰⁷
Бәгазабә вә гъизә⁷⁰⁸ ярлып үлсен!
Дәүләткә адәм бармы котырмаган,
Эчләрен бәдгөманга⁷⁰⁹ тултырмаган?
Тугъры сүзгә һауасы очып бара,
Чатнаган пыяладай чытырлаган.
Хаклыкдан, урны килсә, тел тартбайды,
Акмулла дигән байгыш тыпырлаган¹⁴⁺;
Җарадан җөдәп җаткан мин кәретмен⁷¹⁰,
Саескан-каргалар тор чыйкылдаган.
Шәригать исе чыкмас эшемездән,
Тәгамда хатамыз күп ашап-эчкән⁷¹¹;
Казакъ илә нугайда⁷¹² ибан-күйләк⁷¹³,
Кыскартып киемләрен ноксан печкән⁷¹⁴.
Ләфзы⁷¹⁵ җирдә калмастай әфәнделәр,
Тәнбиһ кылу⁷¹⁶ кирәк иде мондай эштән!
Хәзрәтләре бездәй хәкыйрь, гариб имәс,
Аларның пылауы¹⁵⁺ әзер, наны⁷¹⁷ пешкән;
Мин байгыш әйтсәмдагы⁷¹⁸ бәһасе җук,
Сүземнең къәдре китеп, өнем үчкән⁷¹⁹, —
Дөньяда тулып яткан гъәзизләр бар,
Телләрен сандугачтай – акча кискән!
Үлчәгәч, күп салмаклар җиңел чыкды,
Бизмәненең поты чыгып утыз бишдән¹⁶⁺;
Тәдбир⁷²⁰, тәфәккерләр⁷²¹ болай торсын,
Гъәйнендән «истигъфар» ның⁷²² нокта очкан¹⁷⁺.
Тәкбирдәге фәтхәдән әлиф туар¹⁸⁺,
Әйтмәймен монау сүзне хәсәд-үчдән.
Нәсихәтдән мөстәбәгъәд кабул кайда?⁷²³
Хатасын тәхсин менән⁷²⁴ гомер кичкән.
Фарыз¹⁹⁺ гыйлем, тәгъәллемдә⁷²⁵ юк кайгысы,
Үзе укыр тәһәҗҗед⁷²⁶, торып кичдән
Тыш тәһарәт алу менән эш бетмәйде,
Булмаса чын тәһарәт әүвәл эчдән;
Дөньяга тую да юк, кую да юк —
Капчыгын канәгатьнең тычкан тишкән!
Бу йортка андан башка афәт тулган,
Тәрәкъкыйе истибдаддан без булдык хам⁷²⁷;
Башка милләт җәһәдендән⁷²⁸ дөньяны алды. —
Талаш берлән соңга калды әһле ислам²⁰⁺.