Loe raamatut: «Boşnak Alhamiyado Edebiyatı», lehekülg 3
1. BÖLÜM
ALHAMİYADO EDEBİYATI
1.1. Alhamiyado Edebiyatı Literatürü
Alhamiyado edebiyatı ile alakalı bilgi veren çalışmaların tarihine kısaca göz attığımızda ilk kez Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde alhamiyado edebiyatı ile alakalı bilgilere ulaşırız. Evliya Çelebi’nin 1660 yılında Bosna Hersek’te iken karşılaştığı ve seyahatnamesinde tanıttığı Muhammed Hevaî’nin manzum sözlüğü Potur Şahidi dışında bu dönemde Alhamiyado edebiyatı sanatçıları ve eserleri ile alakalı bilgi veren kaynak yoktur. Evliya Çelebi’den itibaren yaklaşık 200 yıl boyunca alhamiyado edebiyatı ile ilgili herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. 1850’li yıllardan itibaren bu gelenek yabancı araştırmacıların dikkatini çekecektir. Bosna’da Rus konsolosu olarak görev yapan Polonya asıllı Aleksandar Hilferding 1859 yılında kaleme aldığı Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji (Bosna, Hersek ve Eski Sırbistan Seyahati)65 adlı eserinde Bosna Hersek’te yaşayan Müslümanların Hristiyanlardan daha eğitimli olduğunu, her Müslüman yerleşim yerinde okulların olduğunu ve burada eğitim gören Müslümanların kendi dillerinde Türk alfabesini kullanarak şiirler yazdıklarından bahsetmektedir.66 Hilferding gibi Saraybosna’da konsolos olarak görev yapan Alman Otto Blau 1868 yılında yayımladığı eserinde alhamiyado edebiyatının farklı yönlerini tanıtmıştır. Bosna’da kaldığı süre zarfında Boşnak edebiyatı ile alakalı edimleri hakkında eserinde oldukça bilgi vermiştir. Bu eserinde ayrıca Hevai’nin sözlüğünden, Boşnakça atasözlerinden ve Duvanjski arzuhal, Pismo kadije Hasana svome Bratu adlı iki alhamiyado şiirinden bahsetmiştir. 67
1869 yılında Sırp araştırmacı Stoyan Novakoviç, Otto Blau’nun eserinden hareketle Glasniku Srpskog učenog društva adlı dergide kaleme aldığı Prilozi k istoriji srpske književnosti (Sırp Edebiyat Tarihine Ekler) adlı makalesinde mimariden, Boşnak halkın geleneklerine ve alışkanlıklarına kadar Türk kültürünün Boşnak halkın yaşantısına olan etkisini vurguladıktan sonra sadece Türk dili ve edebiyatının kendi dil ve edebiyatlarına olan etkisi üzerinde meseleyi sınırlandırmıştır. Boşnak dilinin sadeliğine ve ahengine vurgu yaparken Hevai’nin sözlüğü Potur Şahidi’ni, Abdul Mustafa Bosnevî’nin Ah moje Milo, gdje si bilo şiirlerini örnek göstermiştir. Bu şiirler içerisinde geçen Türkçe menşeli sözcüklerin Boşnakça karşılıklarını vermiştir. Bu makalede Duvanski Arzuhal şiiri ve makalenin sonunda alhamiyado şairi Kadı Hasan’ın şiirlerinin önemli bir kısmı yayımlanmıştır.68
Bosna Hersek’te 1860’lı yıllarda ilk kez matbaanın kurulması ile daha önce el yazması olarak terkip edilen ve bu sebepten varlığından çok daha geç dönemlerde haberdar olunan alhamiyado edebiyatı eserleri, az da olsa kitap olarak basılma imkânı bulmuştur. Alhamiyado edebiyatında yayımlanan ilk eser olarak daha önce 1865 yılında İstanbul’da basılmış olduğu tahmin edilen Omer Hazim Humo’nun dinî-tasavvufi bir karaketere sahip olan ve içerisinde duaların ve din konulu şiirlerin yer aldığı Sehletül Vüsul adlı eseri ilk kez 1875 yılında Saraybosna’da basılır. Yine bu dönemde başlayan sözlü kültür ürünlerinin kayıt altına alınma faaliyetleri esnasında Boşnak halk şairleri tarafından tarihin çeşitli dönemlerinde yazılan ve zaman içerisinde Boşnak halkı arasında kulaktan kulağa yayılan anonim ve telif birçok halk şiiri derleme koleksiyonları içerisinde yer almıştır. Bunlardan en meşhurları içerisinde 1888 ve 1896 yıllarında basılan Mehmed-beg Lyubuşak’ın koleksiyonları yer alır. Bu koleksiyonlar içerisine bu şekilde kayda geçirilmiş çok sayıda alhamiyado edebiyatı ürünü mevcuttur. 1888 yılında yayımlanan Narodno Blago (Halk Hazinesi) adlı eserde Ljubişak Jusuf beg Çengiç’in Avdija adlı şiirini ve Duvanjski Arzuhal adlı şiiri69, 1897 yılında yayımlanan Istočno Blago (Doğu Hazinesi) adlı eserde de “Bizim Yazarlarımız ve Edebiyatımız Hakkında” başlığı altında İlhamî’nin 5 şiirini, Abdurahman Sırrî’nin 3 şiirini ve Omer Humo’nun Derviške Savjete (Derviş Nasihatleri) adlı şiirini yayımlamıştır.70
20. yüzyılın başlarına değin özellikle Avusturya-Macaristan hâkimiyeti ile birlikte büyük artış gösteren Boşnak sözlü kültür ürünlerinin kayıt altına alınma çalışmaları kapsamında diğer Boşnak sözlü kültür ürünlerinin yanında alhamiyado edebiyatı ürünlerinin de kayıt altına alınıp yayımlanmasında büyük artış olmuştur. Bosna Hersek’e derlemeler yapmak için gelen Avusturyalı etnolog, folklorist ve Slavist Frederich Krauss, 1887 yılına kadar Mostar, Rogatitsa, Yukarı Tuzla, Kupres, Yukarı Skoplya bölgelerinde derlemeler yapmış, çok sayıda olmasa da alhamiyado edebiyatı ürünlerini kayıt altına almıştır. 1885 yılında yayımladığı Tri Rijeći Hercegovca (Herseklinin Üç Sözü) adlı makalesinde Boşnaklar arasında oldukça popüler olan Yusuf Çengiç’in Avdija adlı meşhur kasidesini yayımlamıştır. 71 Daha sonra yayımladığı Slav halk edebiyatı adlı eserinde de Zenitsalı imam Edhem’in Savjeti Ženama (Kadınlara Nasihatler) adlı şiirini yayımlamıştır.72
1911 yılında Seyfudin Kemura ve Vladimir Çoroviç’in Almanca olarak kaleme aldıkları Serbokroatische Dichtungen bosnischer Moslims aus dem XVII, XVIII and XIX Jahrhundert (XVII, XVIII ve XIX yüzyıllardaki Bosnalı Müslümanların Sırp-Hırvat Dilindeki Şiirleri) adlı çalışmaları, bu döneme kadar alhamiyado edebiyatının ilk önemli temsilcisi kabul edilen Muhamed Hevaî’den 20. yüzyıl sonlarına kadar alhamiyado edebiyat geleneği içerisinde eser veren yazarlar hakkında ilk sistemli ve kapsamlı bilgiler veren eser olma özelliğine sahiptir. Kitapta 17. yüzyıl ile 20. yüzyıllar arasında yaşamış Arap alfabesi ile Boşnakça yazan on Boşnak şair-yazar ve bunların eserleri (ilahiler ve halk şiirleri) ile birlikte bazı anonim şiirler hakkında bilgi verilmektedir. Bunlar sırasıyla Muhamed Hevaî Üsküfî, Hasan Kaimî, Hacı Muhamed Razî, Molla Mustafa Başeski, Abdülvehab İlhamî, Umihana Çuvidina, Abdurahman Sırrî, Ahmed Karahoca ve Omer Humo’dur. Bunlardan başka bir adet anonim şiir ve ek olarak alhamiyado edebiyatının ilk şiiri olarak kabul edilen Erdelli Hasan’a ait Hırvat Türküsü adlı şiiri eserine koymuştur. Bu eser, alhamiyado edebiyatı araştırmaları açısından öncü bir çalışmadır.73
Çoroviç’in Boşnak edebiyatı ile alakalı yapmış olduğu çalışmalar bu eserle sınırlı değildir. Daha sonraki dönemlerde yazdığı kitap ve makalelerde alhamiyado edebiyatı ile ilgili tespitler ve değerlendirmeler yapmaya devam etmiştir. 1912 yılında Bosanska Vila adlı edebiyat dergisinde kaleme aldığı Muslimani u našoj ranijoj književnosti (Erken Dönem Edebiyatımızda Müslümanlar) adlı makalesi Boşnak kültür tarihi açısından büyük önem arz etmektedir. Bu makalede Çoroviç, kendisi de bir Sırp olduğu halde, yüzyıllardır Bosna Hersek’te varlığını sürdüren İslam ve İslam’ın etkisi ile oluşan zihniyetin ve kültürel hayatın Bosna Hersek’teki sosyal ve kültürel hayata olan olumsuz etkileri ile alakalı psikolojik engelleri dağıtmak istediğini belirtmektedir. Nitekim bu makalede Müslümanları kastederek bu insanların hayatları hakkında hiçbir şey bilmediklerini, onların sosyal ve kültürel hayatlarının kendilerine oldukça yabancı olduğunu vurgulamaktadır. Aynı makalenin devamında Çoroviç Boşnak sevdalinkaların karakteristik ve genetik hususiyetleri ile alakalı olarak Boşnak lirik halk ürünleri içerisinde ilk sıraya konulmasını ve bunları en değerli ve en güzel edebî ürünler olarak görülmesini salık verir. Çünkü bu ürünler Boşnak insanının duygularını ve hassas tabiatını ortaya koymaktadır. Fakat Çoroviç, bu ürünlerde var olan kıt yaratıcılık ile kuru bir tonda durmaksızın verilen didaktik mesajların fazlalığını edebî açıdan çok fazla değerli bulmaz. 74 Çoroviç, 1925 yılında yayımlanan Bosna i Hercegovina adlı kitabının edebiyat için ayrılan bölümünde tekrardan alhamiyado edebiyatı şairleri ve şiirlerinden bahsedecektir.75
20. yüzyılın önemli Boşnak entelektüelleri arasında gösterebileceğimiz Safvet-beg Başagiç, 1910 yılında Viyana Üniversitesi’nde tamamladığı Die Bosniaken und Hercegovcen auf dem Gebiete der islamischen Literatur/Bošnjaci i HerceG – govci u Islamskoj književnosti (İslam edebiyatında Boşnaklar ve Hersekliler) adlı doktora çalışmasında Hasan Kaimî ve Türkçe eserleri hakkında bilgiler verirken onun o osvajanju Kandije (Kandi’nin fethi hakkında) adlı beş dörtlükten oluşan Boşnakça şiirinin metnini vermiştir. Yine bu eserde İlhami’ye ait Ti besposlen nemoj hodit (Boş Gezme) adlı şiirinin ilk dörtlüğüne yer vermiştir.76 1917 yılında yayımlanan kendi kütüphanesinde bulunan el yazmalar hakkında bilgiler verdiği yazısında ise İlhamî, Kaimî ve Sırrî’ya ait ilahilerin olduğu yazmalar hakkında bilgiler verir.77
Alhamiyado edebiyatı yabancı araştırmacılarında dikkatini celp etmiştir. Bu araştırmacılar içerisinde en önemlisi alhamiyado edebiyatının dili ve transkripsiyon meselesi üzerine değerli çalışmalar yapan Alman Slavist Lehfeldt Werner’dir. Werner 1969 yılında Münih’te yayımlanan mühim eseri Das serbokroatische Aljamiado-Schrifttum der bosnisch-hercegovinischen Muslime. Transkriptionsprobleme (Bosnalı-Hersekli Müslümanların Sırp-Hırvat Alhamiyado Edebiyatı-Transkripsiyon Problemleri) adlı eserinde özellikle alhamiyado edebiyatına dil ve alfabe cihetinden yaklaşmış ve alhamiyado yazar ve şairlere ait orijinal el yazmaların yazımına dikkatini yoğunlaştırmak suretiyle Boşnak dilinin Arap harflerine adapte edilmesi üzerine tespitlerde bulunmuştur. Daha sonraki yıllarda da konu ile alakalı makaleler kaleme almıştır. Boşnak araştırmacılara göre Werner’in çalışmaları hem sistematikliği hem de bilimsel kıymeti yönünden değerlendirildiğinde o zamana değin alhamiyado edebiyatının dil meselesini en iyi ele alan çalışmalardır.78
20. yüzyılda Boşnak-Sırp-Hırvat edebiyat tarihi ile alakalı olarak yazılan birçok kitapta ve edebiyat antolojisinde alhamiyado edebiyatı şairleri ve onlara ait şiirlerden bahsolunmuştur. Boşnak edebiyat araştırmacısı Hamdiya Kreşevlyakoviç 1912 yılında kaleme aldığı Kratak Pregled hrvatske knjige u Herceg-Bosni od najstarijih vremena do danas (En Eski Çağlardan Günümüze kadarki dönemde Bosna Hersek’te Yazılan Hırvatça Eserlere Kısa Bir Bakış) adlı kitabında alhamiyado edebiyatının belli başlı isimleri ve onlara ait eserler hakkında bilgi verir.79 Birkaç yıl sonra Milan Prelog Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade (Osmanlı Döneminde Bosna Tarihi) adlı eserinde Arap alfabesi ile kaleme alınan Boşnakça eserler için kısa bir bölüm ayırır. Bu bölümde Boşnakça kaleme alınan eserleri Boşnakların Doğu dillerinde kaleme aldığı eserlerden daha değersiz görür ve bu sebepten önceliği Doğu dillerinde yazılmış şiirlere verir. Boşnak alhamiyado şiirlerinin içeriklerinin kapsamını daha dar ve daha mütevazi bulur.80 1932 yılında David Bogdanoviç tarafından kaleme alınan başka bir antoloji olan Pregled književnosti Hrvatske i Srpske (Hırvat ve Sırp Edebiyatlarına Genel Bir Bakış) adlı çalışmada Hevaî, Kaimî, Umihana Çuvidina, Ahmet Karahoca gibi birçok alhamiyado edebiyatı şairi ve eserleri ile alakalı bilgiler verilmiştir.81
Mehmed Hanciç’in 1933 yılında kaleme aldığı Rad bosanskohercegovačkih muslimana na književnom polju (Bosna Hersek Müslümanlarının Edebî Alandaki Çalışmaları) makalesi bu zamana değin alhamiyado edebiyatını en geniş çerçevede ele alan çalışma olma özelliğine sahiptir. Çalışmada, alhamiyado şairleri yanında daha önce adı anılmamış Arif Sarayliya’nın yanı sıra çok sayıda alhamiyado şairi ve eseri hakkında bilgi verilir. Onun bu çalışmasında yer verdiği yeni ayrıntılar ve kapsamlı bilgiler, eseri kendinden önceki çalışmaların önüne geçirmiştir.82
Tarihçi kimliği yanında Boşnak kültürü ve edebiyatı ile alakalı yapmış olduğu çok sayıda çalışma ile tanınan Muhamed Hacıyahiç, çalışma sahasına alhamiyado edebiyatını da dahil etmiştir. Öncelikle dönemin süreli yayınlarında Razî, Umihana Çuvidina, Muhamed Mestvitsa, Abdülvehab İlhamî gibi alhamiyado edebiyatı şairlerinin hayatları ve eserleri hakkında birçok makale kaleme almıştır. Bu konuda yaptığı en önemli ve en kapsamlı çalışma ise 1938 yılında yayımlanan Hrvatska muslimanska književnost do 1878. godine (1878 Yılına Kadar Hırvat Müslümanlarının Edebiyatı) adlı eseridir. Eserde ilk alhamiyado şairi olarak Hacı Yusuf Livnyak’ı göstermiş ve 1878 yılına kadar yaşamış olan 25 alhamiyado edebiyatı şair ve yazarı hakkında bilgiler vermiştir. Eserde Hacı Yusuf Livnyak, Mustafa Firaki, Yusuf beg Çengiç gibi daha önce kendisi hakkında bilgi sahibi olunmayan birçok alhamiyado şair ve yazarını ilk kez tanıtmıştır. Ayrıca sadece şairleri ve eserlerini tanıtmakla kalmamış, tarihçi kimliğini de kullanarak şiirlerin karakteristik özelliklerinden hareket edip tarihî süreçte Boşnakların sosyo-kültürel gelişimleri ile alakalı yorumlarda bulunmuştur.83
Boşnak sözlü kültür ürünleri ve halk edebiyatı ile alakalı yapmış olduğu çalışmalar ile tanınan Aliya Nametak, 1920’li yıllardan itibaren yazmış olduğu makaleler ile alhamiyado edebiyatı araştırmalarına katkıda bulunan isimler arasında zikredilebilir. Nametak 1931 yılında Hevaî’nin Boşnakça-Türkçe sözlüğünün yazılışının 300. yılı münasebetiyle bu sözlüğü yeniden yayımlamış, 1936 yılında da Salih Gaşeviç’in Mevlid’ini yayımlamıştır.84 Yazmış olduğu çok sayıda makalede alhamiyado edebiyatı şairleri ve onların eserleri hakkında bilgiler vermiştir. Bu makalelerden 1963 yılında yayımladığı Nov prilog bosanskoj alhamijado literaturi (Boşnak Alhamiyado Literatürüne Yeni Bir Ek) adını verdiği makalesinde o döneme değin Boşnak alhamiyado edebiyatı ile alakalı yapılan çalışmalar hakkında kısa bilgiler verip Tuzla’da bulunan yeni bir el yazmasını tanıtmış ve yazmada bulunan şiirlerin metinlerini vermiştir. Ayrıca bu şiirlerin içerikleri, çeşitli varyantları ve nerelerden derlendikleri ile alakalı bilgiler vermiştir.85
Bunların yanında özellikle Boşnakların Müslüman Hırvat olarak adlandırıldığı ve Boşnaklara ait kültürel mirasın Müslüman Hırvatlara ait olarak tanımlanmasının popüler olduğu Yugoslavya Krallığı’ndan itibaren bazı Hırvat araştırmacılar, Hırvat edebiyat antolojilerinde Boşnak alhamiyado edebiyatı ve temsilcilerini Hırvat edebiyatı içerisinde değerlendirerek alhamiyado edebiyatı hakkında bilgiler vermişlerdir.86 Slavko Yejiç Hrvatska književnist od početka do danas 1100-1941 (Başlangıçtan Günümüze Hırvat Edebiyat 1100-1941)87, Mihovil Kombol Povijest hrvatske književnosti do preporoda (Hırvat Edebiyat Tarihi)88, Ivan Slamnig, 17. Yüyılda Hırvat Şiiri89, Nikola Milişeviç ve An-tun Şolyan Antologija hrvatske poezije (Hırvat Şiiri Antolojisi)90, Kreşimir Giergijeviç Hrvatska književnost od 16. do 18. stoljeća u sjevernoj Hrvatskoj i Bosni (16. Yüzyıldan 17. Yüzyıla Kadar Kuzey Hırvatistan ve Bosna’da Hırvat Edebiyatı)91, Vlatko Pavletiç Zlatna knjiga hrvatskog pjesništva od početka do danas (Başlangıçtan Günümüze Hırvat Şiirinin Altın Kitabı)92 adlı şiir antolojilerinde Boşnak alhamiyado edebiyatı temsilcileri ve onların eserleri hakkında bilgiler vermişlerdir.
1970’lı yıllardan itibaren gerek münferit karakterde Boşnak alhamiyado edebiyatı temsilcileri, gerekse de alhamiyado edebiyatının genel edebî hususiyetleri hakkında kayda değer çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Boşnak edebiyat araştırmacısı Muhsin Rizviç, ilk kez modern edebiyat teorileri ışığında alhamiyado edebiyatı ürünlerini değerlendiren isimlerin başında gelir. Onun 1972 yılında kaleme aldığı Pojavni okviri i unutrašnje osobenosti alhamijado literature (Alhamiyado Edebiyatının Çerçevesi ve Muhteva Özellikleri) adlı eserinde öncelikle alhamiyado edebiyat geleneği içerisinde Arap alfabesinin Boşnakçaya uyarlanma meselesi üzerinde durmuş, bu konu ile alakalı reform girişimleri hakkında kronolojik olarak bilgi vermiştir. Yine bu edebiyat geleneği ile ilgili çalışma yapan ilk isimler ve onların çalışmalarından bahsetmiştir. Rizviç kendi dönemine değin Boşnak alhamiyado edebiyatı ile alakalı çalışma yapan isimleri tenkit etmiştir. Bu isimlerin yalnızca alhamiyado edebiyatına mensup şair ve yazarların sadece kimlik bilgileri ve eserleri ile ilgilenmelerini, mevcut edebî numunelerin dilsel, üslupsal ve stilistik özellikleri ile alakalı herhangi bir tespit yapılmamasını eleştirmiştir. Bu noktada kendisi alhamiyado ilahi, kaside ve mektuplarını yapısal özelliklerine göre incelemiştir. İlahilerde Boşnakların Hristiyan köklerini yansıtan motifler belirlemeye çalışmış, kasidelerin ise Doğu edebiyatlarındaki kaside formatından farklılaşarak dinî ahlaki mesajlar veren bir türe dönüşmesi üzerinde durmuştur. Ayrıca şiirlerin dil, vezin, tonlama gibi teknik hususiyetleri üzerinde durmuştur. Şiirleri sistematik bir şekilde tasnif edip muhteva özelliklerini ayrıntılı bir şekilde vermiştir.93 Rizviç’in bu çalışması alhamiyado edebiyatı ile alakalı olarak o zamana değin yapılan en iyi çalışmadır.
Smail Baliç’in 1973 yılında kaleme aldığı Kultura Bošnjaka (Boşnak Kültürü) adlı çalışması Boşnakların sahip olduğu soyut-somut kültürel unsurların tanıtıldığı önemli çalışmalar arasında yer alır. 1994 yılında ikinci baskısını yaptığı eserinin girişine “Barbar Saldırısı” başlığında yeni bir bölüm ekleyerek Hırvat ve Sırpların savaş sürecinde yaptığı barbarlıklar ve Hırvat ve Sırplar tarafından yıkılıp yok eliden cami, kütüphane, köprü gibi kültür eserleri ile alakalı bilgiler verdiği eserin bir bölümünü de Boşnak alhamiyado edebiyatına ayırmıştır. Alhamiyado edebiyatı ile alakalı yapılan çalışmalar hakkında kısa bir literatürün ardından kronolojik olarak geleneğin temsilcileri ve onların şiirleri hakkında bilgiler vermiştir. Eserin ikinci baskısına alhamiyado edebiyatı ile alakalı olarak daha sonra yapılan çalışmaları da dahil edip daha önce verdiği bilgileri güncellemiştir.94
1975 yılında ünlü Boşnak edebiyat tarihçisi Hazim Şabanoviç’in kaleme aldığı Književnost Muslimane BiH na orjantalnim jezicima (Bosna Hersek Müslümanlarının Oryantal Edebiyatı) adlı edebiyat antolojisinde hem Türk hem de Boşnak dilinde eserler kaleme alan müelliflerin yanında sadece Boşnakça eser kaleme almış olan alhamiyado edebiyatı temsilcilerinin hayatı hakkında bilgiler vermiştir.95
Alhamiyado edebiyatı ile alakalı yapılan alhamiyado edebiyatının hususiyetleri, sanatçıları ve eserleri ile alakalı genel çalışmalar hakkında bilgiler verdik. Ayrıca kendilerinden çok geç haberdar olunan bu sanatçıların hayatları ve eserleri ile alakalı müstakil makaleler ve kitaplar da kaleme alınmıştır. Abdulvehab İlhamî, Molla Mustafa Başeski, Hasan Kaimî, Umihana Çuvidina gibi isimlerin monografileri eldeki sınırlı kaynak nispetinde yayımlanmıştır. Bunlar arasında adını zikredebileceğimiz isimler ve kaleme aldığı çalışmalardan bazıları şunlardır:
Mustafa Busulaciç’in Muhammed Ruşdî’nin hayatı ve sanatını ele aldığı makaleleri96;
Kasim Dobraça’nın yeni bilgiler ışığında Abdülvehhab İlhamî’nin hayatını ve başta Tuhfetül-musallîn ve zubdetül-haşî`n adlı Türkçe risalesi olmak üzere eserlerinin içeriği hakkında bilgiler verdiği monografisi97,
Lamiya Hacıosmanoviç’in Umihana Çuvidina ile alakalı kaleme aldığı monografiler98,
İbrahim Kemura’nın Omer Humo ve onun alhamiyado edebiyatında ilk basılan eser olma özelliğini taşıyan eseri99, Feyzo Softa ve onun meşhur şiiri Aşığın Elif-ba’sı100 ve Mevlüd yazarı Hafız Salih Gaşeviç101 ve Abdülvehab İlhami’nin Boşnakça kaleme aldığı İlmihâl102 hakkında yazmış olduğu makaleler,
Mehmed Muyezinoviç’in Yusuf Haciç Livnyak ve onun Hac yolculuğunu kaleme aldığı seyahatnamesini yayımladığı makalesi103,
Muhamed Hacıyamakoviç’in Abdülvehab İlhami’nin hayatını ve eserlerini ayrıntılı bir şekilde kaleme aldığı monografisi104,
Osman Sokoloviç’in Ahmed Karahoca’nın kimliği ile alakalı yazmış olduğu monografisi,105
Munir Ekrem Şahinoviç’in Umihana Çuvidina ve Hasan Kaimî’nin hayat hikâyeleri ve eserlerinin ele alındığı makaleleri,106
Jasna Şamiç’in Fransa’da hazırladığı Hasan Kaimî’nin hayatı ve divanını incelediği monografik çalışması.107
Alhamiyado edebiyatı ile alakalı 1980 sonrası 2 araştırmacı ve bunlara ait 3 eser günümüze değin yapılan çalışmalar içerisinde bir adım öne çıkar. Bu araştırmacılardan ilki Abdurahman Nametak’tır. Nametak, 1981 yılında yayımlanan Hrestomatija alhamijado književnosti (Alhamiyado Edebiyatı Antolojisi) adlı eserinin ilk 45 sayfasında bu edebiyat geleneğinin genel özellikleri hakkında bilgiler vermiştir. Daha sonra ise antoloji şeklinde manzum-mensur eserler, müellifleri ve nereden kayıt altına alındıkları bilgileri verilmiştir.108 Diğer isim ise Muhamed Hukoviç’tir. Hukoviç’in ilki inceleme, ikincisi antoloji şeklinde terkip edilen Alhamijado književnost i njeni stvaraoci (Alhamiyado Edebiyatı ve Yaratıcıları) ve Zbornik alhamijado književnosti (Alhamiyado Edebiyatı Antolojisi) adlı iki eseri 1986 ve 1997 yıllarında yayımlanmıştır.109 Alhamiyado edebiyatı ve yaratıcıları konulu doktora tezini kitaplaştırdığı ilk eserinde öncelikle alhamiyado edebiyatının menşesini, bu konu hakkında yapılan ilk çalışmaları ve alhamiyado edebiyatının belli başlı hususiyetleri hakkında bilgi verdikten sonra alhamiyado edebiyatı müelliflerini ve telif-anonim bu edebiyat geleneği içerisinde verilen eserleri kapsamlı bir şekilde incelemiştir. İkinci eseri ise bu gelenek içerisinde yer alan anonim-telif eserleri konularına göre tasnif edip müellifler hakkında da kısa bilgiler verilmek suretiyle oluşturulmuş bir antolojidir.
1800’lü yıllardan günümüze değin yaklaşık 150 yıldır araştırılan, hakkında çok sayıda eser kaleme alınan Boşnak alhamiyado edebiyatı ile alakalı belli başlı kaynakları tanıtmaya çalıştık. Günümüzde alhamiyado edebiyatı temsilcileri ve onların manzum-mensur eserleri Boşnakların Osmanlı döneminde kendi ana dillerinde vücuda getirdikleri edebiyat olarak araştırılmaya ve eğitim müfredatı içerisinde okutulmaya devam etmektedir. Arap alfabesi ile kaleme alınmasına rağmen günümüze değin yapılan araştırımalar vesilesiyle neredeyse tüm örnekleri Latin alfabesine aktarılmış bulunmaktadır.
Tasuta katkend on lõppenud.
