Loe raamatut: «Çaldıran döyüşü», lehekülg 5

6

«Xarın, Səmnanın, Dəmavənd və Firuzgahun hökmdarı Hüseyn Kiya Çələbi üsyan qaldırıb Reyin hökmdarı İlyas bəy Ayqut oğlunu öldürdüyünə görə qalibiyyət bayraqları ramazan ayının 12-ci günü Dirukac (?) dan keçib Reyə gəldi. Oradan qələbilərin əlində olan Gülüxəndan qalasına yan aldılar. İki gündən sonra qalanı aldılar. Burada və Dəmavənddə divan quruldu. Günahkarlar cəzalandı.

Bu günlərdə Qazı Məhəmməd Kaşi Movlana Şəmsəddinlə bərabər sədrliyə başladılar.

Şövval ayının 11-də² Firuzgah qalası mühasirə edildi və 15 gün sonra Qalabəyi Əli Qiya Səməndər hökmdarın ayağından öpmək üçün gəldi və qalanı təslim etdi. Bundan sonra qalib ordu Həbləruzdan keçib Usta qalasını mühasirəyə aldı. Hüseyn Çələbi və Murad bəy Cahanşah burada gizlənmişdilər. Bir aydan sonra qızılbaşlar Hələbrud çayının suyunu kəsdilər.

Zülhəccə ayının 1-ndə Hüseyn Kiya məcbur qalıb qaladan çıxdı. Düşməndən intiqam alan qazilər Murad bəyi edam edib, meyitinə od vurdular, Hüseyn Kiya isə dəmir qəfəsə salındı. O, intihar etdi».

(Zeynalabdin Əlinin «Təkmilət-əl əxbar» əsərindən.)

Yazın əvvəlləri idi. Təbiət təzə gəlin kimi bəzənmişdi. Lalənin qırmızı örtüyü yaşıl döşləri örtmüşdü. Ballıcanın üstündə bal arıları vızıldaşırdı. Çəmənliklərdəki qaraot zolaqlarında ağ, iri papaq göbələklər qara torpağı da özləri ilə bərabər qaldırmışdı. Yol kənarındakı daşların üstündəki daşxınaları boz, sarı, narıncı rənglərə çalırdı. Yol ilə qalxan atlılar çox yorğun və dilxor görünürdülər. Qabaqdakı üçatlının çırtma vursan qanı damardı. Arxada gələn dəstə döyüşçülər, xidmətçilər idi. Heç nədən xəbərləri olmasa da, qabaqda gedən hörmətli adamların əhvali-ruhiyyəsi onlara da təsir etmişdi.

Onlar çox uzaq yoldan qayıdırdılar.

Sultan Bayazid əyan-əşrəfi ilə bərabər atını sürüb «Ayasofiya»nın qarşısındakı meydana girdi. Burada dar ağacları qurulmuşdu. Otuza qədər olardı. Dar ağaclarının sayında da adama kəfən geydirmişdilər. Carçı Sultan Bayazidin gəldiyini elan elədi.

Bayazid arıq, göygöz, itibaxışlı, sərtsifətli adam idi. Onun sifətində gülüşü çox az adamlar görmüşdü. Bunun da bir çox səbəbləri vardı.

Atası Fateh Soltan Məhəmmədə həkimi Yaqub paşa zəhər verib öldürəndən sonra məlum olmuşdu ki, bu həkim Yaqub Paşa deyil. Venedikt cümhuriyyəsinin göndərdiyi Maestro Laçanodur.

Bu ölümdən sonra Bayazidlə qardaşı Sultan Cem³ arasında mübarizə başlamışdı. Bayazid İstanbula yaxın olduğu üçün özünü tez yetirib taxta çıxmış, qardaşı Sultan Cemlə müharibəyə başlamışdı. Sultan Cem isə qardaş qanı tökməmək üçün əvvəlcə Misirə, sonra Məkkə ziyarətinə getmiş, geri qayıdanda gəmisini külək Rados adasına aparıb çıxartmışdı. Radosda latın cəngavərlərinin əlinə düşmüşdü. Avropa çoxdan belə bir fürsət gözləyirdi.

«13 martda Romaya gələn şahzadəni şəhərdən kənarda papanın oğlu Fransisko Kubo, kardinallar, böyük xalq kütlələri qarşıladı. Türk sultanının oğlunu görmək üçün basabas salmışdılar. Böyük hökmdarlara məxsus bu qarşılanmadan sonra Roma papasının iqamətgahına aparıb ona yer verdilər. Bu andan başlayaraq Roma Avropa siyasətinin diqqət mərkəzində dayandı. Macarıstan kralı ələ Məmluk sultanı şahzadəni almaq üçün papaya təzyiq göstərməyə başladılar. Cemin 6 ay yarım sürən Fransadakı əsirliyi bitmiş, həmin fəxri əsirlik İtaliyada başlamışdı. Bu 5 il, 11 ay, 14 gün davam edəcəkdi.

Şahzadəni Romadan kənarda qarşılayanlar arasında Məmluk sultanının papanın yanına göndərdiyi elçilər də vardı. Məmluk elçiləri uzaqdan Sultan Cemi görən kimi torpağı öpməyə başladılar. Sonra yaxınlaşıb şahzadənin üzəngiyə keçirdiyi ayaqlarını öpdülər. Ertəsi gün Cem papa tərəfindən qəbul edildi. Papa, kardinallar, Romadakı bütün elçilər şahzadəni ayaq üstündə qarşıladılar. Papa böyük tacını və mərasim libasını geymişdi. Mərasim məmurları Cemə imperatorların belə papanın ayaqlarından öpdüklərini deyir, heç olmasa baş əyməsini xahiş edirdilər. Şahzadə dedi ki, o yalnız atasının qarşısında baş əyib və bundan sonra heç kəsin qarşısında əyilmək fikrində deyil. VIII İnnokenti onu başı ilə salamlayan Sultan Cemi qucaqlayıb öpməklə böyük iltifat göstərdi.

…Papa Avropa dövlətlərinin Türkiyəyə qarşı birgə müharibəsinə sərkərdəlik etmək üçün Sultan Cemin razılığını almaq istəyirdi. Bu barədə öz fikrini üstüörtülü deyəndə «mən ölkəmə xəyanət etməyəcəyəm» deyə cavab verdi. Papanın onunla rəsmi və xüsusi görüşlərindən heç bir nəticə hasil olmadı.

İstanbula çağırıb başına tac qoysalar belə, sultan bu qədər əhvalatdan sonra onu götürməyəcəyini, yalnız Qahirəyə qayıdıb ömrünü ailəsinin yanında başa vuracağını deyirdi.

…O, Şərq dillərindən əlavə latın, yunan, italyan və fransız dillərini də bilirdi.

…1490-cı ildə Sultan Bayazidin elçisi qapıçıbaşı Mustafa bəy gəldi. Sultan Cemin 3 illik xərcini papaya təqdim etdi.

…Bu aralarda Venedikt torpaqları yenə də türk süvariləri tərəfindən cığnanırdı. Venedikt bundan cana gəlmişdi. Sultan Bayazidi qorxutmaq üçün Avropa hökmdarları papaya təzyiq göstərib Sultan Cemi onun əlindən almaq istəyirdilər.

…1494-cü ildə papa fransız kralı VIII Karlla bərabər Sai Anqelo sarayında Sultan Cemin qəbuluna getdilər. Böyük və təntənəli bir mərasim oldu. Papa VIII Karlla şahzadəni tanış etdi və şahzadəni fransız kralına verdi.

(Yılmaz Oztuna «Türkiyə tarnxi».)

Fransız kralı Sultan Cemi Parisə apara bilməmişdi.

O yolda, Neapolda 35 yaşında vəfat etmişdi. Papa tərəfindən onun zəhərləndiyi açıq-aşkar məlum idi. Onun ölümünə qədər qardaşı Bayazid Avropadakı istilalarını dayandırmalı olmuş, ayrı-ayrı xırda-para hücumlarla kifayətlənmişdi. Qardaşının ölümündən sonra o, hakimiyyətinin ikinci dövrünə girmiş, qol-qanadı açılmışdı.

Avropanın ən güclü dövləti olan Venedikt cümhuriyyətinə qarşı ciddi əməliyyatlara başladı. Venediktlilər dənizdə çox güclü idilər və onların donanmasını məğlub etmək mümkün deyildi. Mühüm qələbələrdən birini Spinoza adası yanındakı dəniz döyüşündə məğlubiyyət ərəfəsində olan Barak rəis qazandırdı. O, gəmisini venediktlilərin admiral gəmisinin üstünə sürdü, başqa gəmilər onu əhatə etdilər. Donanmanın admiralını əsir almaq niyyəti ilə hamı gəmisini ona tərəf sürürdü. Hər tərəfdən onu əhatə etdilər, gəmiyə keçməyə başlayanda o, gəmiyə yüklədiyi barıtı partlatdı, özü və gəmisi ilə bərabər Venedikt admiralı Veredianın gəmisini və onlarca başqa gəmini göyə sovurdu. Bundan sonra qorxubilməz qüdrətli Venedikt donanması qaçmağa üz qoydu.

Bu dar ağacı altına gətirilənlər isə həmin qələbədən sonra adanı qorumaq üçün quruya çıxarılan yeniçərilərdi. Bir müddətdən sonra adaya yan almış və düşmən qüvvəsini çox görüb adanı təhvil verib İstanbula qayıtmışdılar. Hərbi əmri yerinə yetirməkdən imtina etdiklərinə görə edam edilirdilər.

Sultan Bayazid tələsirdi. Tez hökmü oxudular. Kəndirləri ağ kəfən geymiş yeniçərilərin boğazlarına keçirtdilər, meyitlər sallana-sallana qaldı. Nə hıçqırıq eşidildi, nə də qarğış. Sultan Bayazid atını sürüb sarayına getdi.

Otuz nəfərin edamında özünün şəxsən iştirakı çox vacib idi. Sultan Cemin əsirliyi ilə bağlı hərbi yürüşlərin keçirilməməsi ən igid döyüşçülər olan yeniçərləri də tənbəlləşdirmiş, laqeydləşdirmişdi. İndi əsgəri nizami-intizamı möhkəmləndirmək məqamı yetişmişdi.

Sultan Bayazid başa düşürdü ki, o, atası Fateh Sultan Məhəmmədin səviyyəsinə qalxa bilməyib, onun kimi sərkərdəlik qabiliyyətinə yüksəlməyib. Qalan vaxtı əldən vermək istəmirdi. Amma nə qədər çətinlikləri vardı!.. Oğlanları böyümüşdü. Onlardan şahzadə Əhmədin, Qorqudun yaşları otuz beşi keçmişdi. Hələ şahzadə Səlim… Onların hər biri atasının yerini tutmaq istəyirdi, Bayazidin ürəyindən keçən bu idi ki, Qorquddan yaxşı hökmdar çıxar. Amma onun da oğlu yoxdur, qızları var. Ailə oğul üzünə həsrət qalıb. Qorqudu ona görə istəyirdi ki, Qorqudun dənizçilər arasında çox böyük hörməti vardı. Gələcəkdə isə dəniz qüvvələrini gücləndirmək lazım gələcəkdi.

Sarayın qapısında iri təbil aramla vurulurdu. Bir, iki, üç, dörd.., altmışa çatanda, ondan da iri təbil vurulurdu. Demək, saat tamam oldu. Düzdü. Avropadan mexaniki saatlar alıb gətirmişdilər. Amma qədim adəti hələ də pozmamışdılar. Sultan Bayazid öz yerini taxtda tutandan sonra vəziri Əli Paşa varid oldu. Vəzir ölkədəki vəziyyət barədə məlumat verməliydi. Bu sarayda vəzirin on kiçik səhvi onun böyük cəzası ilə nəticələnirdi.

Fatehin həkimi Yaqub paşanın Venedikt təbəəsi ola-ola sultan sarayına türk kimi yol tapması, sultanı yavaş-yavaş zəhərləyib öldürməsi yaddan çıxan məsələ deyildi və bu işdə vəziri günahkarlandırmışdılar. Davud paşadan sonra Hərsəkzadə Əhməd paşa cəmisi bir il vəzirlik etmiş, onun yerinə Candarlızadə İbrahim paşa keçmişdi. İki il sonra vəzifəni İbrahim paşa tutmuş, onu da Hacı Məsih paşa əvəz etmişdi. Bir il sonra o da ölmüşdü.

İndi Əli paşa səltənətin işlərini aparmaqda canidildən çalışsa da, hiss edirdi ki, sultan ondan da şübhələnir.

Vəzir Avropadakı məsələlərdən danışdı. Amma Sultan nədənsə bu məsələyə o qədər də əhəmiyyət vermədi. Məsələ Səfəvi hökmdarına çatanda vəzir dedi:

– Kürd əmiri Hacı Rüstəm bəy Mükri məktub göndərib.

– Oxu görək.

Vəzir lülələnib möhürlənmiş məktubu açıb oxudu.

Kürd əmiri yazırdı ki, bu üsyankar şiə tayfasının dərsi verilməsə, hələ çox iş görəcək. Onlar Əlvənd Mirzəni təzədən məğlub eləyib qovandan sonra İraqi-əcəmdə Murad Mirzəni, İraqi-ərəbdə Barik bəy Pərnakı darmadağın elədilər. İndi isə Misir məmluk sultanı Qansu ilə ittifaq yaratmaq istəyirlər.

– Münrü başından böyük danışır. Özünü siyasətdən başı çıxan adam kimi göstərmək istəyir. Daha bilmir ki, sultan Qansu Quri dünənki uşaqla birləşib Sultan Bayazidin üstünə gələ bilməz.

– Böyük Sultan! Bəlkə o, Sultan Cemin ailəsinin Misirdə qalmağı məsələlərini eşidib elə düşünür ki, belə işdən ötrü müharibə ola bilər.

Sultan Bayazid vəzirinə tərs bir nəzər saldı və ağ saqqalı yun kimi görünən vəzirin rəngi daha da qaraldı.

– Ağqoyunluların çırağı söndü. Bunu birdəfəlik yadında saxla. Uzun Həsənin özünə bərabər övladları olmadı. Bu tör-töküntülər də heç nəyə qadir deyil. Bizim köməyimiz də onları iqtidara gətirə bilmədi. Bu məsələ qurtardı. İndi başa düş ki, Təbriz taxtının sahibi o uşaqdı. O isə bizimlə hələ gücünü sınamaq halında deyil.

– Sultan əlini taxtın, qızıl çəkilmiş qoltuqluğuna qoymuşdu və onun ağdərili əlinin üstündəki göy qan damarları açıqca görünürdü. O bu əllərlə şeir yazırdı, xəttatlıq eləyirdi, mürəkkəb hesablamaları qarğı qələmlə aparırdı.

Vəzir başını qaldırıb Sultanın sifətinə baxdı. Sultanın qırğı dimdiyinə oxşar burnu eynilə onu atasına oxşadırdı. Vəzir Sultandan sonra başını qaldırıb divara vurulmuş böyük şəklə baxdı. Onu Fatehin vaxtında Florensiyadan gəlmiş rəssam Bellini çəkmişdi. Fatehin öz sifarişilə gələn rəssam onun bir neçə şəklini yaratmışdı. Onlardan birində Fateh ağ çalma ilə təsvir edilmişdi, mülayim bir görkəmdəydi. Şəklin arxası qara rəngdəydi və sultanın başı üstündə hər tərəfdə üç tac şəkli əks olunmuşdu. Bu da o deməkdi ki, yəni Sultan neçə-neçə ölkəni öz hakimiyyəti altında saxlayır. Bəli, Bayazid öz atasına çox oxşayırdı. Hirslənəndə isə bu oxşarlıq itir. Əli paşa Fatehi də yaxşı tanıyırdı. İstanbulu alanda, Ayasofiyada səcdəyə gələn bizanslıları ayağa qaldırmışdı. «Qalxın, mən sizi ayağa qaldırmağa gəlmişəm!» deyəndə bax, beləcə mülayim idi. Rəssam düşmən ölkədən gəlsə də, Fatehi mülayim, sakit görkəmdə əks elətdirib. Bəlkə elə buna görə də Bellini vətəninə qayıdanda onu aparan gəmi hədiyyələrin ağırlığından suya elə oturmuşdu ki, onun vətəninə çatmağına ümid eləyənlər az idi.

– Sultan-əzəm, düzdür, onun bizimlə üz-üzə gəlməyə gücü yoxdur. Amma babası Uzun Həsənin vaxtındakı sərhədləri bərpa eləyib qurtarmaq üzrədir. Gələcəkdə çox böyük qüvvəyə çevrilə bilər. Özü də sünniləri hər yerdə sıxışdırır. Dəstə-dəstə sünni qaçıb sizin kölgənizə sığınmaq istəyir, amma sərhəddəki sancaqbəyiləri onları düşmən kimi qarşılayır. Adamların ah-naləsi ərşə qalxıb. Buna bir əncam çəkmək lazımdır.

Bayazid fikrə getdi. Vəzir onu aldatmırmı? Oradan sünni adı ilə şiələr gələ bilər. Anadoluda da şiələr çoxdur. Onları qızışdırarlar, onları sakitləşdirmək böyük çətinlik törədər.

– Bəlkə onlar şiələrdi? Sünni-adı ilə gəlir? Buna. nə deyirsən?

– Mənə çatan xəbərlərə görə onlar sünnilərdi.

– Dürüstləşdir. Yoxlanılıb sonra ölkəyə buraxılsınlar.

– Baş üstə. Məktubları hazırlayıb günü sabah sizin mübarək hüzurunuza gətirərəm.

– Əli paşa, Şah İsmayıl İraqi-əcəmi də, İraqi-ərəbi də tutub. Nəzakət xatirinə onun yanına elçilər göndərib, gözaydınlığı vermək yadınıza düşməyibmi?

– Sultan-əzəm, belə məqamlar Sultanın mübarək fikri ilə yerinə yetirilən işlərdir, ona görə qulunuz o məqamlara qədər düşünməyə özünü qadir hesab etmir.

– Məhəmməd Çavuş Balabanı göndərərsən. Qoy hazırlaşsınlar, Şah İsmayıla məktub yazmalıyam. Mənə de görüm, Şeybani xandan elçilər gəlib çıxmayıb?

– Bu günlərdə Krımdan, Kafadan çıxmalıdılar. İndi yolda olarlar.

– Onları böyük şərafətlə qarşılamaq lazımdır.

Əli paşa Bayazidin fikrini başa düşdü. Demək, Şah İsmayılın başı altına yastıq qoymaq lazımdır. Bir zaman ayılıb görsün ki, iş işdən keçib…

7

Şah İsmayıl qamışlıqda atdan düşdü. Mehtərlər yüyəndən tutub səssizcə dayandılar. Hər tərəf hündür qamışlıq idi və qamışların başındakı yumşaq süpürgələrinə baxmaq üçün gərək əlini papağına qoyaydın ki, düşməsin.

O, üstü qızıl işləməli qabdan oxu götürüb kamana qoydu, yavaş-yavaş irəlilədi. Ayağının altına baxanda gördü ki, qamışa ilişib çıxan iki qulac⁴ uzunluğunda qabıq ilanın özü kimi əyri-üyrü şəkildə qalıb. Qamışın içərisindən çıxan papirusa oxşayır, ondan da xeyli yoğundur. Demək bu qamışlıqlarda xeyli belə böyük ilanlar var. Onun qılıncı belindəydi, heç nədən qorxusu da yox idi.

Bu, Şah İsmayılın ilk pələng ovu idi. Vaxtilə pələng ovu barəsində çox oxumuşdu. İndi özünü sınaqdan keçirmək fikrindəydi. Keçmişin bütün qəhrəmanları təkbətək iki şiri birdən ovlayıb, pələngə qalib gəlib.

Belə bir elanı carçılar vasitəsilə camaata çatdırmışdı ki, kim ona pələngin yerini dürüst desə, bir at alacaq. At almaq həvəsinə düşənlər onun iqamətgahına çox gəlmişdi. Nəhayət, onlardan birinə inanıb ova çıxmışdı. Heç kimi də yanınca götürməmişdi. Onun ov yoldaşları olan Dədə bəy, Hüseyn bəy Lələ, Qara Piri bəy Qacar və başqaları qamışlığın girəcəyindəki düşərgədə qalmışdılar.

O, bir neçə addım da gedib qamışlıqdakı səsləri dinlədi. Ona tərəf nəsə qamışları yara-yara irəliləyirdi. Yox, bu pələng ola bilməzdi. Cəngəllik şahı belə yerdə çox asta-asta gəzir. Bəs bu nədir? Bir azdan qabanın zolaqlı balaları göründü və onlar kəsə hiss eləyib, zingildəyə-zingildəyə yollarını dəyişdilər.

Cəngəllik şahı… eyvanlar arasında ən qüdrətli heyvan pələngdi. Ona görə də o öz cəngəlliyində heç kimdən qorxmur, heç böyük bir dövlətin hökmdarından– şahından da… Fürsət düşən kimi onun üstünə tullanacaq, ələ keçirsə parçalayacaq.

Onun özü də eyni xasiyyətə malikdir. Ölkəsinə düşmən gələrsə onu qılıncla qarşılayıb, qılıncla qovacaqdı, yaxud məhv edəcəkdi. Sonra isə ölkəsinin başqa işləri, qayğıları ilə məşğul olacaqdı.

Bir dəfə Ucan yaylağında onun qabağına keyik⁵ çıxmışdı. Keyik onu görən kimi hürküb sıçramış, baş götürüb qaçmışdı. Şah İsmayılın heç ağlına gəlməmişdi ki, onu ovlasın, ona ox atsın. Əksinə, istəmişdi keyik dayansın, şahın ona yaxınlaşmasına imkan versin. Yox, bu gözəl heyvanı elə qorxuzublar ki, o hamıdan qaçır. Bax, cavan şah onda bu münasibətlə bir şeir yazmışdı:

 
İçmişəm bir dolu, olmuşam ayıq,
Düşmüşəm dağlara, olmuşam keyik.
Sənə derəm, sənə, sürməli keyik,
Qaçma məndən, qaçma, avçı deyiləm.
 
 
Avçı deyiləm ki, düşəm izinə,
Qaça-qaça qanlar endi dizinə,
Sürmələr hey çəkdin qonur gözünə,
Qaçma məndən, qaçma, avçı deyiləm.
 
 
Sənə derəm – sənə, keyik ərənlər
Bizə sevda, sənə dalğa verənlər,
Dilərəm mövladan yenməz vuranlar,
Qaçma məndən, qaçma, avçı deyiləm.
 
 
Eyder, Şah Xətaim uçan, qaçandan,
Zərrəcə qorxmarıq bu datlı candan.
Gedib dəvac olma atana mandan
Qaçma məndən, qaçma, avçı deyiləm.
 

Elə bil keyikin səsini eşitmişdi:

 
«Aman avçı, vurma məni,
Mən bu dağın maralıyam».
 

Bundan sonra həmin şeiri yazmışdı. Özünə söz vermişdi ki, ov eləməsin, acizlərə əl qaldırmasın.

İndi ilk dəfə ova çıxmışdı. Pələng ovuna. Vəhşiliyin hökmran olduğu, güclünün gücsüzü məhv etdiyi bu aləmin güclüsü ilə üz-üzə gəlmək üçün.

Birdən o, nərilti eşitdi. Dayandı. Bu gələn pələng idi. Amma o pələngi pusqudan vurmaq istəmirdi. Üz-üzə dayanıb gücünü göstərmək fikrindəydi. «Bu dünyanın yazılan və yazılmayan qanunları çoxdur və onlardan da biri mərdanəlik qanunudur. İstər insanla, istərsə heyvanla üz-üzə gəlib vuruşmaq, qalib gəlmək, yaxud məğlub olmaq sonranın işidir. Söz yox ki, bu mərdanəlik qanununu pələng başa düşmür. O, heyvandı, o, vəhşidi. Mən axı insanam, heyvanı arxadan vuran deyiləm ha».

Şah İsmayıl bir az da qabağa gedib açıqlığa çıxdı. Burada balaca bir kol vardı. Heyvanlar günün altında qızmış, hamam suyuna dönmüş göldən su içirdilər. Bir cüyür də əyilib su içirdi. O pələngi də gördü. Sarı rəngli, zolaqlı pələng marığa yatmışdı birdən-birə cüyürün üstünə tullanmağa hazırlaşırdı. Şah İsmayıl buna imkan verə bilməzdi. Pələng ceyranı parçalayan kimi, leşini sürüyüb götürüb gedəcəkdi. O, yerdən bir kəsək parçası götürüb cüyürə tulladı. Cüyür hürkdü, dönüb Şah İsmayılı gördü və yerində, nazik ayaqları üstündə yırğalandı, bu polad titrəyişinə bənzər ayaqlar onu irəli tulladı. Pələngin son həddə çatmış səbri tükəndi, yerindən qalxmaq, cüyürün dalınca düşmək istəyərkən ovçunu gördü. Cəngəllik şahının bığları dartıldı, qabaqdan iki iri dişi göründü. Pələng onun üstünə tullanmağa hazırlaşmışdı. Şah İsmayılın kamana qoyduğu oxu da hazır idi. Qəfildən pələngin uçuşu başlandı. Heyvanın uzun gövdəsi, qüdrətli pəncəsi, bu boyda ağır bədənə istiqamət verən quyruğu onun yadından heç vaxt çıxmayacaqdı. Həmin uçuş elə göydə saxlanmasa, sonrası pis ola bilərdi.

Şah İsmayılın kamanından çıxan ox vıyıltı saldı və yolda pələngin ürəyi ilə tuş gəldi. O yana çəkildi. Bu an pələng qıvrılıb onun dayandığı yerə düşdü. Oxun lələkli arxası yerə dəyib, daha dərinə batdı. Pələngin iti dişləri kilidləndi.

O, sevinirdi. İlk ovu uğurlu olmuşdu. Çox asanlıqla pələngə qalib gəlmişdi. Cəngəllik şahını məğlub eləmişdi, özü da mərdanəlik qanunu ilə. Dayanıb bir xeyli bu məğrur, güclü, gözəl tüklərinin parıltısı itməmiş, gözlərinin parıltısı ölüşgəmiş heyvana baxdı və ürəyində heyfsiləndi də. Belə gücə, qüvvəyə qıydığına görə bir an özünü qınadı.

Bu vaxt qamışlıq tərəfdən çaxnaşma, xışıltı eşidilməyə başladı. Nəhəng bir ilanın başını gördü. O, ilanın soyuq gözlərində, çaldığı haça dilində, naxışlı buz kimi dərisində elə bir vəhşilik, insanlıq dünyasından uzaq, dəhşət hiss elədi ki, tükləri ürpəşdi. İlan onun üstünə yox, gölə tərəf sürünüb özünü suya atdı.

«Gör gələn nədir ki, o boyda ilan özünü gizləməyə yer axtarır». İki əyridiş qaban da qaçıb getdi. Səslər yaxınlaşdı, xışıltı artdı və talaya Şah İsmayılın əyan-əşrəfi, nökər-naibi, qorçuları çıxdı.

– Ovunuz uğurlu olsun, şahim! – bu Hüseyn bəy Lələnin səsi idi.

– Uğurludan uğurludur. – Dədə bəy yetirib pələngə baxdı. – Pələng belə olurmuş? – təəccübünü gizlədə bilmədi.

Müridlər pələngə yaxın getməyə qorxurdular.

– Ölübdü. Elə bircə oxla. Ürəyinə dəyib ox.

Bundan sonra pələngi götürdülər. Ağac gətirmişdilər, ayaqlarının arasına qoyub, kəndirlə ayaqları sarıdılar. Çiyinlərinə götürüb apardılar.

– Dərisini korlamayın. Bilən adam çağırın, yaxşı soysun.

Pələngi öldürəndən sonra şahın daxilində bir-birinə zidd iki fikir yaranmışdı. Öz gücünə daha çox inanmışdı. Onun qarşısında bütün bağlı qapılar açılır, sərkərdələr qılınclarını sındırıb meydandan qaçır, elə bil gözə görünməz bir ordu onun yolu üstündəki bütün əngəlləri silib-süpürüb atırdı. Bu həmişəmi belə olacaq?

O ürəyinə ox sancılan pələng də vaxtilə çox sıçrayışlarla öz ovunu əldə eləyib. Bu dəfə isə onun bəxti gətirmədi. Dərisi ayaqlar altına səriləcək.

Hüseyn bəy Lələ Şah İsmayılın tutqunluğunun səbəbini bilmirdi. Soruşmağa da ürək eləmədi. Qələbələr artdıqca, ölkənin ərazisi böyüdükcə Hüseyn bəy Lələ də Şah İsmayıldan çəkinməyə başlayırdı. Aralarındakı səmimiyyətmi, doğmalıqmı azalırdı, bilmək olmurdu. Bu heç vaxt açıq şəkil almamışdı. Öz-özündən hiss olunurdu. Sarayda hökmdarın möhüründən sonra vəzir Nəcmi Gilaninin möhürü, yalnız bundan sonra Hüseyn bəy Lələnin –əmirəlümaranın möhürü vurulurdu.

Nəcmi Gilani Gilan seyidlərindən olub, şahın babası Şeyx Səfiyəddin İsağın dostu və qayınatası Zahid Gilaninin nəslindən idi. Vəzirliyə gələn kimi vergiləri, sürqalları ciddi nəzarətə və qeydə almışdı. Heç kim bir çöp də gizlədə bilməzdi. Siyasət aləminə qarışmasa da, sarayda vəziyyəti hamının vəziyyətindən möhkəm idi. Hüseyn bəy Lələ hər hansı şəxsiyyətin şah tərəfindən ondan irəli çəkiləcəyinə inanmamışdı. Artıq hər şey göz qabağındadır.

«Eybi yoxdur. Mən rəhmətlik Şeyx Heydərə söz verəndə ağlıma da gəlməzdi ki, əlimizdən belə nəhəng işlər gələcək. Əmirlər əmiri olacağam. Onun ki yanında üzüqara, şüğlizümmə olmamışam, bəsimdi. Nə qədər canımda can var, şaha qulluq edəcəyəm, sonra da Allah kərimdi».

Şeyx Heydərdən sonra bir qarış torpağı, evi-eşiyi olmayan, ömrünü Darülirşadda, təkyələrdə keçirən Hüseyn bəy Lələyə Şah İsmayıl Yezd vilayətini bağışlamışdı. Bu çox böyük sürqal idi ki, onun bütün gəlirindən bir axça da vergi vermədən özünə götürməliydi. Amma fikirləşirdi ki, nəyinə lazımdır bu var-dövlət. Yezdi idarə eləmək lazım idi. Özü oraya gedə bilməzdi. Şahı qoyub hara gedə bilər? Onun gecəsi-gündüzü yox idi. Qorçuları ən yaxın adamlardan, qohumlardan seçib götürsə də, Dədə bəyə özü qədər inansa da, yenə də ürəyi narahat idi. Dədə bəyin var-dövləti birə on artmışdı. Ona da ölkə bağışlamışdılar. Birdən başı o var-dövlətə qarışar. Şahın başına bir iş gələr…

Yezdi idarə eləmək üçün hələ Şeyx Heydər vaxtından tanıdığı müridə bəylik ləqəbi verib oraya göndərmişdi. Tapşırıqlarını vermişdi. Demişdi adamların şikayətinə ədalətlə bax. Zülmkar olma, hiylələrə aldanma, tapşırdığın işi yoxla. Bundan sonra Yezdi heç yada da salmamışdı.

Dədə bəy şahın igidliyini, hünərini tərifləyirdi. Qamışlıqdan çıxandan sonra Hüseyn bəy Lələ də atını şahın «Qızılqanad»ı ilə yanaşı sürüb dedi:

– Şahim, Heratdan, Hüseyn Bəyqaranın elçiləri gəlib.

– Bəs indiyə qədər niyə demirdin?

– Ovun şadlığına heç nə qarışdırmaq istəmirdim.

Hüseyn Bəyqara Teymurləng nəslindən olub Heratda hökmranlıq edirdi. Şərqdə də çox böyük hörməti vardı. Bu hörməti ona qazandıran vəziri böyük şair Əlişir Nəvai idi. Hüseyn Bəyqara hərbi yürüşləri, parlaq qələbələri ilə deyil, elmə, sənətə olan hamiliyinə, Heratı Səmərqənddən sonra Şərqin ən gözəl şəhərinə çevirdiyinə görə şöhrətlənmişdi. Hər tərəfdən rəssamlar, təzkirəçilər, memarlar axışıb Herata gedir, böyük binalar tikilir, sənət əsərləri yaranırdı. O sənət incilərindən ən qüdrətlisi Əlişir Nəvai qələmindən çıxan, türk dilinin cığatay ləhcəsində yazılan «Xəmsə», rəssam Kəmaləddin Behzadın çəkdiyi rəsmlər, Mirxondun, onun oğlu Xandəmirin yazdığı təzkirələr idi.

Şah İsmayıl atının cilovunu tərpətdi, onların hamısı yorğa yerişlə çapıb getdi.

Hüseyn bəy Lələ gördü ki, Şah İsmayıl Hüseyn Bəyqara və Əlişir Nəvai elçilərinin gəlməsinə nə qədər böyük əhəmiyyət verir.

Hüseyn Bəyqaranın elçisi işarə verdi, səkkiz künclü, fil sümüyü və qızılla naxışlanmış kürsünün üstünə qumaşa bükülmüş bir bağlama gətirib qoydular.

Elçi yumru sifəti bozarmış ortayaşlı, həlim bir adam idi.

– Bu hədiyyəni Əlişir Nəvai həzrətləri böyük Şah İsmayıla, onun şairliyinə, ilhamına hörmət əlaməti olaraq göndərib. – Elçi sözlərini qurtarıb bağlamanı açdı. – Böyük hökmdar, bu böyük və dahi Nizaminin «Xəmsə»sidir. Surətini xəttat Sultanəli Məşhədi çıxarıb, «Xəmsə»yə şəkilləri isə böyük Kəmaləddin Behzad çəkib. – O «Leyli və Məcnun»u götürüb vərəqlədi və bağlamadan çıxan qızılla, qaş-daşlarla bəzənən rəhilə qoydu.

Şah İsmayıl Behzadın çəkdiyi şəkillərə baxıb heyrətini gizlədə bilmədi.

– Bunu insan əli yaradıb?

– Bəli, hökmdar. Kəmaləddin Behzadın fırçası ilahi vergisidir.

Şah İsmayıl xeyli müddət şəkillərə baxır, heç cür gözünü onlardan ayıra bilmirdi. Hüseyn Bəyqaranın göndərdiyi bir ilxı Axaltəkə atları onun gözündən düşdü. Əlişir Nəvainin hədiyyəsi onu heyran qoymuşdu. Behzad onu valeh eləmişdi. Şah birinci kitabı vərəqləyəndən sonra ona əyan-əşrəf də baxmağa başladı. Kitab sədr Qazı Məhəmməd Kaşıya çatanda, o özünü saxlaya bilmədi.

– Şahim, məni üzürlü tutun, Heratda allah yolundan çıxdıqlarını eşitmişdim, amma bu həddə çatdıqlarını bilmirdim. Peyğəmbərin buyruğudur ki, insan sifətini çəkmək günahdır. Bu dinsizlik, allah yolundan çıxmaqdır.

Elçinin danışdığı yerdə səsi batdı. Bu həm Hüseyn Bəyqaraya, həm də Əlişir Nəvaiyə qarşı böyük hörmətsizlik olardı. Şah İsmayıl qəlyan çubuğu kimi arıq və uzun, beli əyilmiş, bir gözündən su axan Qazı Məhəmmədi xeyli süzdü:

– Qazı həzrətlərinin deməyindən belə çıxır ki, imam Sahibi-Zaman din yolundan azıb?

Bu çox ağır cavab idi və Qazı özünü tamam itirdi.

– Allah eləməsin, ya imami Sahibi-Zaman. Mən elə demədim. Mən Heratdakıları deyirəm.

– Yenə soruşuram, imam Sahibi-Zaman din yolundan azıb? Ya hə, ya yox!

– Mən nə karəyəm sizin barənizdə bir söz deməyi dilimə gətirəm.

– Otur! Sənə tapşırdığımız iş çoxdur, onlarla məşğul olsanız mənə belə gəlir ki, daha yaxşı olar!

Elçinin rəngi ağarmışdı. Gərginlik məclisə soyuqluq gətirmişdi. Şah İsmayıl bu gərginliyi aradan götürmək istədi.

Böyük Nizami özü də «Xəmsə»sində insanları yazıb, onları söz ilə rəsm eləyib. Bu günah deyil. Böyük Kəmaləddin Behzad peyğəmbər əleyhissalamın dövründə yaşasaydı, onda mən inanıram ki, peyğəmbər özü onu tərif eləyərdi. Belə sənətkara ilhamı yalnız allah bağışlayır. Allah bağışladığına isə peyğəmbər heç nə deməz. – Bu sözlərdən sonra üzünü elçiyə çevirdi. – Məhəmmədcan ağa, Behzad harda yetişib?

Elçi böyük qürur və fəxr ilə sözə başladı:

– Bir gün Əlişir Nəvai həzrətləri təğyir-libas olub gedirmiş, əl-ayaqdan uzaq yerdə kasıb bir daxmaya rast gəlir. Qapını döyür. «Ləbbeh», yəni «buyurun» kəlməsi eşidib içəri girir. Daxmada Hüseyn Bəyqaranın və özünün şəkillərini görüb ev sahibi olan cavan oğlandan soruşur:

– Bu rəsmləri kim çəkib?

– Bu rəsmləri hünərməndlər atası, tədbirlər ustası, Əlişir Nəvai cənabları. Mən onları yalnız qonağa göstərirəm.

Mir Əlişir hiss eləyir ki, bu cavan oğlan onu tanıyıb, odur ki, deyir:

– Bəs onda bu rəsmləri saraya, mənim yanıma niyə gətirmədin?

– Nə üçün? Onları əgər gətirsəydim, onda mənə pul verəcəkdiniz. Onda da belə çıxacaq ki, mən öz sənətimi pula satıram.

Mir Əlişir gənc oğlana təzim edir.

Sonradan Behzad saraya gətirildi. İndi Kəmaləddin Bəhzad həm də Hüseyn Bəyqaranın kitabdarıdır. Saray kitabxanası onun fərmayişindədir.

Şah İsmayılın qəlbində qəribə bir həsəd və qibtə hissi baş qaldırdı. Belə sənətkarı olan hökmdar ən zəngin hökmdardı.

Güclü hökmdarlar qorxmadan, çəkinmədən böyük nəhəng döyüşlərə girir və qalib gəlir. Torpaq qazanır. Həmin torpaq vətən oğullarının qanı ilə suvarılandan sonra orada elə bağ salmaq lazımdır ki, əsrlərlə çiçək açsın. Torpaqda xış işləməsə, bağ salınmasa, həyat dayanar. Torpağın gözəlliyi əkindi, biçindi, çiçəkdi, taxıldı, ağacdı… Onu gözəlləşdirmək adi insanların payına düşüb. Bəs vətənin şöhrətini artırmaq necə? Ona görə də ilhamlı insanlar doğulur. Onlar şeir yazır, bina tikir, rəsm çəkir. Bu elə-bir sənətdir ki, heç vaxt ölmür, heç vaxt yaddan çıxmır. Sənətkarları güclü olan ölkənin şöhrəti də uzaqlara gedir. Budur, Sultan Məhəmməd gənc yaşında «Şeyx Səfi» xalçasının cizgilərini yaratdı, Behzad sənətinə çatan gücü var. Onu yetişdirmək, belə istedadları axtarıb tapmaq, qolundan tutub qaldırmaq lazımdır.

Mir Əlişir Nəvainin hədiyyəsinə ayrılan vaxt xeyli sürdü. Elçi Məhəmmədcan narahat olmağa başladı. hökmdarın hədiyyəsinə Şah İsmayıl gözucu baxmışdı. O, ilxıdan heç özünə at da seçməmişdi. Birdən bu xəbər Hüseyn Bəyqaranın qulağına çatsa necə olar? Mir Əlişirə onun qəzəbi tutmazmı? Deməzmi ki, nə üçün öz adından elə hədiyyə göndərirsən, mənim hədiyyəmi gözdən salır? Elçi sözü dəyişmək istədi.

– Böyük hökmdar, sultan Hüseyn Bəyqara böyük sənət hamisidir. Bu yaxınlarda gözümün qarşısında olan bir hadisəni sizə danışmaq istəyirəm. Mir Əlişir «Xəmsə»sini tamamlayıb hökmdara təqdim eləyib. hökmdar oxuyandan sonra bütün əyan-aşrəfini sarayın həyətinə toplayıb əmr elədi ki, ağ atını gətirsinlər. Atı gətirdilər. Hökmdar görünməmiş bir iş elədi. Mir Əlişirə dedi ki, bu ata minməlidir, atı ona bağışlayır.

– Nəvaiyə ölkənin yarısını bağışlamaq da azdır.

– Elədir, böyük hökmdar! – Amma tək at bağışlamadı. Mir Əlişirin etirazına baxmayaraq, onu ata minməyə məcbur elədi və özü atın qızıl üzəngisindən tutub həyətdə dövrə vurdu…

Oturanlar arasında etiraz nidaları eşidildi.

– Belə şey ola bilməz.

– Hüseyn Bəyqara özünü niyə alçaltsın ki?!

– Mən inanmıram.

Şah İsmayıl əlini qaldırdı. Hamı sakitləşdi.

– Bu hərəkətə mən inanıram. Bu hərəkəti ilə Hüseyn Bəyqara özünü alçaltmayıb. Əksinə, yüksəldib. Böyük şairə böyük qiymət vermək üçün böyük ürək olmalıdır.

Amma Şah İsmayıla çatmışdı ki, Hüseyn Bəyqara ömrünün bu çağında şəraba qurşanıb. Çox vaxt Əlişir Nəvaini eşitmir. Lakin elçinin yanında onun hökmdarının adına yaxşı sözlər demək lazım gəlirdi. Əvvəla xoş niyyətlə gəlmişdi, Şah İsmayılın taxta çıxmağını, qələbələrini təbrik etmək üçün onları Hüseyn Bəyqara və Mir Əlişir göndərmişdi.

Burada eyni zamanda siyasi məqsədlər vardı. Həmin mətləbləri Şah İsmayıl çox yaxşı başa düşürdü. Teymur nəsli parçalanmışdı. Səmərqənd hakimi olan Məhəmməd Zahirəddin Baburu Dəşti qıpçaqdan gəlmiş Şeybani xan vətənindən didərgin salmışdı. Çox qüdrətli sərkərdə olan Şeybani xan bir tərəfdən səfəvilər, o biri tərəfdən Hüseyn Bəyqara ilə üz-üzə dayanmışdı. Geç-tez onların hər ikisi də onunla üz-üzə gəlməli, baxtlarını sınamalı olacaqlar. Elə bu səbəblərə görə birləşmək, Şeybani xana qarşı müştərək hərəkət etmək lazım gələcəkdi. Düzdür, elçi hələ bu barədə bir gəlmə də eşitdirməmişdi. Yəqin həmin söhbəti ikilikdə edəcəkdilər.

Kitabları aparandan sonra elçi Məhəmmədcan ağa dedi:

– Böyük sultan Hüseyn Bəyqara cənabları Şah İsmayıl Xətainin aşıqları çox sevdiyini bildiyindən bir dəstə aşıq göndərib. Bizim aşıqların da oxumağına qulaq assanız özümüzü xoşbəxt sayarıq.

Başına ağ çalma bağlamış, əyninə çapan, ayaqlarına məst geymiş aşıq meydana çıxdı. O, qopuz çalıb oxumağa başladı. Amma onun çalmağı və oxumağı Şah İsmayılın xoşuna gəlmədi. Huseyn bəy Lələyə dedi:

– Bunu yığışdırın.

– Şah sağ olsun, varını verən utanmaz. Onlardakı aşıq da budu. Xoşuna gəlməsə də, qulaq asmalısan. Yaxşı düşməz. Sultanın xətrinə dəyər.