Дәверләр аһәңе

Повестьлар

Көлми торган кеше

1

«Зинһар, артыңа борылма, борылма…»

Үзенә шушы боерыкны бирүгә, ул артка әйләнеп каравын сизми дә калды. Авыл ак кар диңгезендә җәйрәп ята. Әйтерсең лә әнисенең ак мамык шәле… Газизҗанның күкрәген нидер чеметтереп алды. Юк, йөрәк түгел бу, аның ничек авыртканын белә ул. Алайса ни соң?

Газизҗан туктагач, аны узып киткән Иркәсе, кире йөгереп килеп, аягына сырпаланды. Инде Аккүк ягыннан бернинди тавыш та ишетелми, төп-төз булып күтәрелүче төтен баганалары гына шәйләнә. Иртәнге кояшның ялкау нурлары сыкылы томан аша үтә алмыйлар. Бөтен җирне бәс сарган… Агач ботакларында, юл буендагы кураларда песи койрыгы юанлыгы бәс. Кояш үзе дә сыкылаган, бәсәргән, ахрысы. Берни дә ачык күренми, бөтенесе аңгы-миңге хәлдә, уяна алмыйча азаплана… Күк юкка чыккан… Шушы аклык күзләрнең нурын авырттырып-авырттырып суыра. Төн шәүләсен саклаучы бу аклык нидер әйтмәкче, ахрысы… Әллә соң… Мәңгегә хушлашу түгелдер ич бу? Газизҗан кул сырты белән күзләрен угалап куйды. Аның күзен элпә каплаган булган лабаса! Дөнья бераз яктырып китте. Әнә бит кар бөртекләре җемелди. Юл буендагы каеннарның күләгәләре ак кар өстенә саркып төшеп маташа. Алар торган саен җетеләнә баралар. Уң якта, күп булса йөз сажин ераклыкта, коры елга таллыгы. Әллә шушы таллык туктаттымы соң аны? Апрель иртәсендә малае тугач, исәрләнеп-шашынып шушында йөгергән иде ул. Аңа бишек үрергә яшь тал җыйды. Сыер бозаулагач, иске бишеккә бозау салып керткәннәр иде. Малаен аңа салырга теләмәде. Таң атканда, билдән кар ера-ера, тал җыйды, тирләп пеште, сырмасын, бүреген салып атты. Җир йөзендә аннан да бәхетлерәк кеше юк иде. Бер кочак талны бәйләп бетергәндә, дөньяны ак нурга күмеп кояш чыкты. Газизҗан көне буе җырлый-җырлый бишек үрде…

Ул, авыр сулап, карашын тагын Аккүккә күчерде. Бәлкем, бишекне ясарга кирәкмәгәндер? Бәлкем, малайның тууы бөтенләй кирәк булмагандыр? Бәлкем, ул очракта аның җаны мең мәртәбә тынычрак булыр, хәзерге кебек кан саркып тормас иде. Әллә шуны искәртәме бу томанлы аклык?

Кинәт аның бармак очларын салкын чеметтереп алды. Карале, кулына кимәгән икән! Газизҗан кесәсеннән пирчәткәсен алды да сәерсенеп куйды: иске пирчәткәләр! Кичтән тун кесәсенә яңасын үз куллары белән салган иде бит. Димәк, Һаҗәр алыштырып куйган. Пирчәткәсенең уңын кигәндә, сул кулыныкы төшеп китте. Ул аны алырга иелүгә, авыртудан сыны катып калды. Әйтерсең лә эченә кемдер утлы хәнҗәр китереп кадады. Әйберләр салынган зәңгәр сумкасы кулыннан ычкынды, тәненә салкын тир бәреп чыкты, күкрәгенең иң түреннән кыска каты ыңгырашу ишетелде. Газизҗан, ярым иелгән хәлдә тездән кар ярып, каенлыкка атлады, җылы ботинкасының кунычыннан кар керүен сизде, тик моның бернинди әһәмияте дә юк, бары авыртудан гына котылырга кирәк иде. Мондый чакта ул, чүгәләп аркасын каядыр терәсә генә, күпмедер җиңеллек таба, башкача берничек тә – ятып та, утырып та, баскан килеш тә авыртуга чыдап булмый иде… Ул калтырана-калтырана беренче каенга килеп җитте һәм, чүгәләгән хәлдә ухылдап, аркасы белән аңа сөялде… Көч-хәл белән пирчәткәсен салып, кесәсенә тыгылды, кичтән үк шырпы кабына тутырып куйган даруның ике сәдәбен тел өстенә салды, шунда ук бер уч кар капты һәм ашыгып чәйнәргә кереште. Карның эреп беткәнен дә көтмичә, кештердек хәлгә килүгә йотып җибәрде, тагын берничә уч кар капты, салкыннан камашкан тешләре белән чәйнәде, эрер-эремәс килеш кабаланып суырды һәм күзләрен йомды. Яңадан бер генә хәрәкәт ясарлык та хәле калмаган иде аның. Күпмедер вакыттан эченең авыртуы кимегәндәй итте. Ул керфекләрен күтәрде. Иркә, акыллы соры күзләре белән туп-туры карап, аның каршында утыра иде. Газизҗанның хәрәкәтләнүен күреп, авыз-борыныннан аксыл пар чыгарды, колакларын тырпайтып як-ягына каранды. Хуҗасына үзенең һәрчак сакта торуын күрсәтүе иде этнең.

Җем-җем итеп өстән ашыкмыйча гына сыкы, бәс коела. Каен күләгәләре арасында кар өстенә сузылган бәләкәй генә хәрәкәтсез гәүдәсенә Газизҗан бернинди уйсыз, чит-ят әйбер күргәндәй, озаклап карап торды. Ниһаять, сумкасын алып, ул аягына басты, авырлык белән юлга чыкты, акрын гына атлап китте. Тагын туктады. Уң якта өченче елгы эскерт тора иде. Хәзер ул чүккән, черегән, бер урыны бүлтәеп калыккан, икенче урыны чокыраеп кергән. Әлбәттә инде, эче тулы тычкан мыжгый. Янына килеп бер уч салам алсаң, туралып беткән була, борыныңа ачы тычкан сидеге исе бәрә. Эскерт бер шырпы көтә. Ут төрткәч тә, ул бик авырлык белән төтәп кенә янар, эчендәге тычканнар чинашыр, ямьсез һәм сасы төтене күтәрелә алмас, азапланып җирдән сөйрәлер… Аларның да тормышы шушы эскерт кебегрәк бугай инде… Пенсиягә дүрт ел бар әле. Ничек тиз үткән гомер! Әйтерсең лә тумаган да, яшәмәгән дә ул. Әллә елыйсы да килә инде…

Газизҗан үзен алып кайтканнарын күргәндәй булды. Ул хәзер үз аягында, авыз-борыныннан җылы пар чыгып тора. Ә кайтканда… Кем белә, машина әрҗәсендәме, трактор арбасындамы… Елаучы да булмастыр. Һаҗәрнең елаган булып кылануы ихтимал, тик моңа беркем дә ышанмаячак. Менә шушы эте шыңшып елар инде, бичара, аяк асларында буталыр. Әле Газизҗан икәнен аңласа. Аның өстенә нидер ябылган булыр бит. Юк, елар кешесе юк аның. Дусты Ильяс бар барын. Тик ул еларга тиеш түгел. Ул ир кеше, аның елавын гүпчим дә теләми Газизҗан.

Тукта… Ничек була соң әле бу? Бая өйдән чыгып киткәндә, Һаҗәр тавышсыз гына үкседе. Юри еласа, күзеннән мөлдерәп яшь акмас иде. Аңа булган рәнҗештән күңеле каткан Газизҗан бер сүз әйтмәде, саубуллашмады, сумкасын кулына алып чыкты да китте.

Һаҗәр, бер кат ситсы күлмәге өстеннән юка куртка кия-кия, аның артыннан иярде. Урам капкасына җиткәч, Газизҗан Һаҗәрнең йомшак кына итеп иңбашына кагылуын тойды.

– Авылны чыкканчы озата барам…

Газизҗан хатынына борылмыйча гына карлыккан тавыш белән нибары бер сүз әйтте:

– Йөрмә!

Һаҗәрнең кар шыгырдатып атлап килгәне ишетелә иде әле.

– Газизҗан!

– Йөрмә, дидем!

Яңадан артта кар шыгырдамады…

Кем уйлаган шушы хәлгә калырмын дип. Үз гомерендә больница юлын таптаганы юк иде аның югыйсә. Армиядә хәрби өйрәнүләр вакытында, өстенә машина авып, госпитальдә ятканы хәтерендә. Тагын кайсыдыр елны тимер юл станциясеннән «Беларусь» тракторы белән ашлама алып кайтканда, төнлә берүзе буранда калып, ике як үпкәсе шешкән, бөерләренә салкын тигән иде. Врачлар ул чакта үлемнән чак алып калдылар. Яңадан больницага аяк басканы булмады.

Ә эче шуннан соң сиздерә-сиздерә килде. Ул аны беркемгә дә әйтмәде. Кая инде ул вак-төяк сырхауга була колхоз эшеннән калулар, больницага барулар. Әнисеннән күрмәкче, салкын тисә мәтрүшкә, үги ана яфрагы, юкә чәчәге эчте; биле, буыннары сызлаганда каен себеркесенә, кара торма белән әрекмәнгә тотынды; ашказанына бака яфрагы, андыз төнәтмәсе кулланды. Әрем-кычытканнары, колмак-бөтнекләре дә читтә калмады. Узган ел эче ныклап торып борчый башлады, күңеле болганды. Берничә мәртәбә больницага барырга ниятләп бетергәч, ул уеннан кайтты. Әле ремонт, әле язгы чәчү, әле чөгендер, әле урак. Үткән көз авыртулары, күңел болганулары ешайды. Майлы ризыклар гел ярамый башлады. Тәмам түзәрлеге беткәч, медпунктка керде. Әнисә ниндидер дарулар бирде. Хәле җиңеләйгәндәй булды. Тик озакка түгел. Әнисә ялынып-ялварып больницага җибәрде. Ул инде бик нык ябыккан иде. Берничә көн тикшерделәр дә Казанга юлладылар. Бу нәрсә Газизҗанның күңеленә шом салды. Димәк, биредә дәвалаудан узган. Хирург, операция ясаулары да ихтимал, дип кисәткәч, аның шиге тагы да көчәйде.

Һаҗәр бу хәбәргә артык коелып төшмәде кебек.

– Акча каян табарбыз икән? – диде дә сораулы карашын Газизҗанга төбәде.

Бу җитди мәсьәлә иде. Акча турында сүз чыкса, алар яңадан бер атна бер-берсенә дәшмәслек хәлгә килеп туктыйлар. Әле берничә көн элек кенә Рафиска акча юнәтү турында сүз кузгатып кара тавыш чыгарды Һаҗәр. Быел тагын Чаллы КамПИена барырга ниятли. Былтыр түләүсез бүлегенә кермәкче булган иде дә – конкурстан үтә алмады. Бер ел укырга гына да әллә ничә мең сум кирәк ди. Ә Казанга больницага каян акча юнәтергә?

– Хакимият башлыгына барып кара булмаса, – диде Һаҗәр. – Әнә Фәттах Мөдәррисенә, операция дигәч, биш мең биргән ди бит.

Газизҗан тамак төбе белән генә көлгән сыман итеп куйды.

– Һәрбер кеше аңа кереп акча алса, бик җайлы буласы икән…

– Син Мөдәрристән ким эшлисеңмени? Хезмәт хакы түләмәгәч, әмәлен тапсыннар.

– Йөрмим, – диде Газизҗан бер сүз белән.

– Алайса, үзем барам.

– Шул гына җитмәгән иде!

– Нигә?

Газизҗан дәшмәде, өр-яңа унтысын, шифоньердан алып, диванга куйды.

– Сат берәрсенә. Йә кибеткә тапшыр.

– Ә кияреңә?

– Кышкы ботинка минем гомергә җитәр…

…Иркә аңардан һич кенә дә аерылырга теләмәде. Газизҗан, инде бусы соңгы тапкыр дип, аның башыннан сыпырды, колак артларын кашыды да:

– Бар инде, кайт! – дип, авылга таба куды.

Эт биш-алты гына адым китте дә койрыгын бөкләп карга утырды һәм аның күзләренә туп-туры карады, аннары, Газизҗанның карашында йомшау сизепме, борынын алга сузган хәлдә корсагына ятып шуыша-шуыша, тагын аңа якынлашты. Газизҗан, йөзенә ачу галәмәтләре чыгарып, йодрыгын аңа таба болгады:

– Бар, кайт!

Иркә, нишләсәң дә нишләт, барыбер китмим дигәндәй, чалкан ятты, ялагайланып койрыгын болгады. Аны кызганып, Газизҗан тагын юлын дәвам итте, эт, хуҗасын узып китеп, сөенеченнән борыны белән кар чөя-чөя, алга ыргылды… Газизҗан аны бәләкәйдән тәрбияләп үстерде, ул аңардан кая гына барса да калмый, көндез дә, төнге сменада да тракторында янәшә утырып йөри иде. Һаҗәр этне: «Ни пычагыма бу трактор койрыгы, моңа ризык хәрәм», – дип сүкте. Иркә шул дәрәҗәдә ялагай, хәйләкәр, сырпаланучан, аңа беркем дә каты бәрелә яки суга алмый. Дөньяга үзен яраттырыр өчен яралган чын иркә җан иясе иде. Гәүдәсе бозау кадәр, ачуым бер килмәгәе. Йоннары кап-кара, елтырап тора, бары ике каш өсте генә саргылт. Аяклары, бот турыннан сизелер-сизелмәс саргаеп, табаннарына җиткәндә, аксыл-сары төс ала. Битеннән саргая башлаган авыз туры да, борынына җиткәндә, салам төсенә керә. Иркә юньләп өрә белми. Чит кеше керсә, өч мәртәбә «һау, һау, һау» дип куя да шуның белән вәссәлам. Урам этләре белән сугышмый, ырлашып, әүмәкләшеп үзеннән вак лискә этләр белән шаяра, егылып китә, тегеләр аны сырып алалар, ул өйдә булса, капка астыннан ишегалдына тулалар. Иң яратканы – тракторга утырып йөрү. Трактор барган шәпкә сикереп төшү аңа берни дә тормый. Ләкин йомышын йомышлагач, сикереп менә алмый, чылбыр яныннан телен асылындырып йөгерә, ә күзен Газизҗаннан алмый. Ул тракторын туктатуга сикереп менә, йөзе яктырып китә, тәрәзәдән бөтен җирне карап хозурланып бара. Кайчакта арткы тәрәзәгә борылып утыра, кайчакта ятып йокымсырап ала, бик эсседә, сикереп төшеп, каян да булса су эчеп килә. Бу басуларның кай төшендә ни барын ул Газизҗаннан ким белми.

Менә алар олы юлга чыктылар. Инде Иркәне ныклап торып куркытырга кирәк, юкса аның Газизҗан утырган автобус артыннан чабып адашу һәм югалу ихтималы бар иде. Ул сумкасын куйды да, каты кар кисәкләре ата-ата, Иркәне шактый куып барды. Кире борылуга, эт тагын иярде, Газизҗан ачуланып кычкыргач, читтәрәк утырып торды. Шул арада район үзәгенә баручы автобус килеп туктады. Газизҗан, утыргач, бозлы тәрәзәнең ачыграк бер читеннән Иркәне карады. Ул чабып барды-барды да туктап калды, менә шушында гына югалттым дигәндәй, бер урында бөтерелде…

Казанга килеп җиткәндә, инде караңгы төшкән иде. Бастырып куйган бал кәрәзләрен хәтерләтүче йортларның шакмаклы тәрәзәләреннән сары яктылык саркый, урам яшел, кызыл, зәңгәр, сары төсләр хәрәкәтеннән кайнап тора, машиналар каршыңа да, арттан да, ян-яктан да өстеңә киләләр, кычкырталар, гөжелдиләр. Автовокзал турыннан юлны аркылы чыккач, бу күренешкә ул шаккатып карап торды. Матур да, ят та иде бу дөнья. Әнә шул сары тишекле кәрәзләрнең ас тирәсендә арлы-бирле чабулаучы исәпсез-сансыз машиналардан, кешеләрдән торучы бу дөньяның эченә керергә кыймыйча, Газизҗан хәтсез басып торды. Инде больницага барырга соң. Һаҗәрнең Әскыя апасының адресын алган иде алуын. Анда да аягы тартмый. Әскыяның бөтен сөйләгән сүзе аракының зарары һәм акча турында. Иренең өстендә козгын кебек колачын җәеп, мәҗлестә дә кулыннан рюмкасын тартып алып утыра торган ул кибер янына барырга Газизҗанның күңеле һич тә теләми иде. Ә кунак йортында кунып чыгарга кесә калын кирәк, нишләсәң дә, Әскыяга барып егылудан бүтән әмәл юк. Газизҗан җитез генә атлап килүче ак бүрекле бер хатынның каршысына төште.

– Драстуйте…

– Здравствуйте, – диде хатын. – Что вы хотите?

– Я хотел… – Газизҗанның нишләптер зиһене таралып китте, сүзен ничек башларга белмәде. – Улица Азино. Как найти?

Хатын аңа нидер аңлатты, тик Газизҗан аның әйткәннәрен хәтерендә калдыра алмады… Бу хатынның йөзе дә, тавышы да таныш кебек тоелды. Ул, кабаланып, читкә атлады һәм, шәһәр урамының сөяктәй шомарып беткән бозлавыгының мәкерле тайгагына каршы тора алмыйча, чалкан барып төште, бүреге әллә кая ук тәгәрәп китте. Хатын йөгереп килде дә, култык асларыннан тотып, аңа басарга булышты.

– Саграк булырга кирәк. Бу авыл урамы түгел, – диде ул саф татарча. Газизҗанның бүреген дә алып кигерде.

– Сез татармыни?

Теленнән бу сүз ычкынуына ул үзе дә аптырап куйды. Ләкин үзен япа-ялгыз итеп тойган чакта татарча эндәшү аны бик якын дустын очраткандай куандырды, күрәсең. Шулчак хатын аңа текәлебрәк карады да кычкырып көлеп җибәрде. Көлүе шундый да таныш иде.

– Газизҗан! Син бит бу?! Әллә мине танымыйсыңмы?

Хәзер таныган иде инде Газизҗан.

– Фирдәүсә…

Аның юньләп тавышы да чыкмады, башка сүз әйтергә теле дә әйләнмәде.

– Нишләп йөрисең Казанда?

– Больницага килдем…

– Авырдыңмыни?

– Бар шунда азрак…

– Киләсең генә бугай әле?

– Әйе, автобустан төштем генә.

– Алайса, киттек миңа.

Газизҗанның бер көчәеп, бер кимеп сыкрап торган эченә җылы йөгерде. Ул Фирдәүсәнең кияүгә чыкмаганлыгын ишетеп белә иде. «Миңа киттек» дигәч, ялгызлыгы хак булып чыга бит инде. Тик ни туган-тумача, ни дус түгел ялгыз хатын-кызга кыенсынмыйча ничек төн кунарга барасың?

– Хатынның апаларына барырмын дигән идем мин…

Бу сүзләрне ул авызына эләккән бик тәмсез әйберне чәйнәгәндәй генә әйтте.

– Азиногамы?

– Әйе.

– Анда барып җиткәнче җаның чыга. Ул – Казанның чите.

– Читедер дә… Минем вакыт күп.

– Аларга тапшырасы әйберләрең булса, иртәгә якты күздә барырсың.

– Андый мәшәкатем юк югын…

– Киттек, мин ерак тормыйм.

– Кыен бит, Фирдәүсә…

– Нәрсәсе кыен? Бер мәктәптә укыдык ла.

Фирдәүсә култыклап алгач, аңа иярүдән башка чара калмады.

– Бозлавыкта аю кебек лас-лос басып йөри алмыйсың, – диде Фирдәүсә, җиңелчә генә көлеп. – Колгадан барган мәчедәй сак кына атларга кирәк. Йә, сөйлә, ниләр майтарып ятасыз авылда?

Фирдәүсә Ильясның ике буын аша туганы иде, аларның тормышын, Һаҗәрне, таныш-белешләрен сораштырды, бер генә минут та туктап тормады, бөтенесе белән кызыксынды. Ун-унбиш минут үттеме-юкмы, алар Фирдәүсәнең фатирында иделәр инде. Ул, үзе җәһәт кенә өс-башларын салгач, Газизҗанның тышлы кыска тунын, куян бүреген шифоньерга элде, ботинкаларын җылыту батареясына куйды. Газизҗанның биредәге чисталыкка, пөхтәлеккә исе-акылы китте. Фирдәүсә аны залга алып чыгып утны яндыруга, ул бер як стенаның тулысынча китаптан гына торуына хәйран калды.

– Боларның барысын да укып бетердеңме, Фирдәүсә? – диде ул, карашын китаплар өстеннән бер югары, бер түбән йөртеп.

– Бераз бар инде, – диде Фирдәүсә, көлемсерәп.

Залдагы өстәл, дүрт-биш урындык, сервант, диван, телевизор, зур булмаган люстра, тәрәзә төбендәге гөлләр – һәммәсе дә урынында, артык берни дә юк иде. Фирдәүсә телевизорны кушты да:

– Мин чәй әзерлим, син биредә утырып тор, – дип, кухняга чыкты.

Газизҗан, телевизор каршына утырса да, аны карамады, залның һәр почмагын, һәр ноктасын күзәтте. Рәхәт, якты, җанга тыныч иде биредә. Менә бит нинди тормыш. Күрше Биштаудан алар авылына килеп урта мәктәптә укып йөргән кызны Казан урамында очратырмын, дип кем уйлаган?! Ничәмә-ничә еллар узган, ә Фирдәүсә картаймаган, хәтта яшәребрәк тә киткән кебек. Йөзендә ник бер җыерчык, башында бер ак чәч булсын! Зәп-зәңгәр күзләре элеккечә якты, тыныч, бит очлары алланып тора. Ул Газизҗаннан дүрт класс түбән укыды. Шәһәр тормышы яши белеп яшәгән кешене саклый шул. Хәер, яши белеп яшәгәннәр авылда да әллә ни картаймый. Ул качып кына серванттагы көзгегә күз төшерде, тырпайган-чуалган чал чәчләрен тарагандай итте. Фирдәүсә белән чагыштырганда, ул аның абыйсы кебектер, валлаһи!

Фирдәүсә аны ванна бүлмәсенә алып керде, салкын һәм җылы су краннарын күрсәтте, сөлге бирде. Газизҗан су чәчрәтүдән курка-курка гына кулын сабынлап юды, шикәрдәй ак сөлгене пычратмаска кулларын чалбарына гына сөртте. Аяк астына ике-өч тамчы су тамган иде, аны йон оекбашының табаны белән сыпырып куйды. Монда стенадагы кафель, никельле торбалар электр утыннан елкылдап тора. Ник бер тап, ник бер тузан әсәре булсын.

Кухняда әллә нинди әчкелтем-төчкелтем тәмле исләр борынны кытыклый. Өстәлдә туралган кыяр, помидор, колбаса. Бәллүр фужерлар, рюмкалар, чәнечке-калак куелган. Килеп утыруга, Фирдәүсә аның алдына чүпрәк салфетка салды. Газизҗан кып-кызыл булды.

– Нәрсәгә ул? Көне буе автобуста аунаган чалбар…

Газизҗан салфетканы читкә алып куймакчы иде дә, Фирдәүсә ирек бирмәде. Ул фужерларга шифалы су салды, рюмкаларга кыйммәтле аракы агызырга кереште. Шушы кадәр мәшәкать тудыруы өчен аңа гаять тә кыен булып китте. Үзенең ни күчтәнәче юк. Шуңа күрә ул, шешәгә кулы белән ишарәләп:

– Бусы кирәкми иде инде… – диде.

Фирдәүсәнең йөзенә үпкәләү билгеләре чыкты:

– Синең өчен миңа кыен бит, Газизҗан.

– Нишләп?

– Шулкадәр куркып, куырылып утырасың…

– Курыкмыйм…

– Мин бит күреп торам, – диде Фирдәүсә, һаман да йөзендә җитдилек саклаган килеш. – Юлда килеп талчыккансыңдыр. Рәхәтләнеп аша, эч. Син минем якын кунагым.

Газизҗан тыелып кына көлеп куйды.

– Нигә көләсең?

– Ярый әле, егыласы иттем…

– Әйдә, урамда егылсак та, тормыш юлларында егылмау өчен берне тотып куйыйк әле.

Газизҗан, тамак төбе кытыкланса да, аны эчми калырлык кына көч табар иде үзендә. Әмма шуны капкач, теге авыртуы басыла төшә. Тәвәккәлләп, ялт кына рюмкасын каплады. Фирдәүсә, бер йотып куйгач, кып-кызыл яшелчә ашы китерде. Ул телеңне йотарлык тәмле иде, аны капкалап бетергәндә, рюмкалар тагын тулды. Газизҗан бусының яртысын гына эчте, ә Фирдәүсә иренен генә тигерде.

– Синең белән минем уртак истәлегебез бар икән бит, Газизҗан.

– Нәрсә ул?

– Иягеңдәге җөй.

Алар күзләренә күзләрен төбәп елмаешып куйдылар. Әйе шул, егет чакта Фирдәүсәне яклаганда алган яра эзе иде бу.

– Җөй синең истәлек инде ул… – Газизҗан нидер уйлап торгач өстәп куйды: – Синең күзләрең бик серле иде. Хәзер дә шундый икән…

Фирдәүсә аның бу сүзләренә кул гына селтәп куйды.

– Без нишләп дуслашып китмәдек икән? Очрашкалап тордык бит югыйсә.

– Мин сине әллә ничә мәртәбә озатмакчы булдым. Кыенсындым. Аннары сез күченеп киттегез. Әниең исәнме соң әле?

– Өч ел элек җирләдем. Үзең эшлисеңдер бит?

– Эшлим. Әле пенсиягә ерак.

– Ә Һаҗәр ничек?

– Ул – сыер савучы.

– Мәктәптә аннан да чибәр, аннан да чая кыз юк иде бит.

– Хәзер дә борынын салындырып йөрми.

– Их, бер җыелып очрашырга! – Фирдәүсә күкрәгендәге сагышны шул рәвешле белдереп куйды да сораштыруны дәвам итте: – Балаларыгыз ничәү соң?

– Бер малай. Егерменче яшь белән бара.

– Нишләп берәү генә? – диде Фирдәүсә кимсетүгә охшаш тавыш белән. – Авылда өч-дүрт бала үстерү гадәти хәл бит.

– Кем ничек инде…

Аларның сүзе шунда өзелде. Әллә шул өзеклекне ялгау өчен, Фирдәүсә аны ашарга-эчәргә кыстады. Аның серле күзләрендә ниндидер ялваруга тартым билгеләр күренде, һәм ул, шуны яшерергә теләгәндәй, карашын аска төбәп акрын гына:

– Газизҗан, нишләп минем турыда сорашмыйсың? – диде.

– Кыен бит сорарга…

– Үзем әйтимме соң?

– Әйбәт булыр…

– Ышанасыңмы, бер мәртәбә дә кияүгә чыкмадым мин.

Газизҗан ни әйтергә дә белмәде:

– Алай икән, – дип кенә куйды.

– Нигә сәбәбен сорамыйсың?

– Ничек сорамак кирәк? Йә сиңа кыен тоелыр…

– Ирекле яшәүне артыграк күрдем бугай мин.

– Ялгызыңа кыендыр бит?

– Инженер аламасы гына булсам да, дусларым күп минем.

– Үзең бик мул яшисең, акчаны күп аласыңдыр.

– Хезмәт хакы түбән безнең. Ә шулай да бернигә дә интеккәнем юк. Серен әйтимме?

– Әйт.

– Әйбер дип җанымны корытмадым, булганын исраф итмәдем. Билемә бәйләгән алъяпкычымны да тузып бетмичә ташлаганым юк минем. Сыңар валчык ипине дә әрәм итмим. Аларга бит кемнеңдер күкрәк көче кергән…

Фатирда ичмасам ялгышып бер генә артык әйбернең дә күзгә чалынмавы, булганнарының артык затлы да, артык гади дә түгеллеге һәм нәкъ тиешле урынында торуы Фирдәүсәнең сүзләренең хаклыгын раслаучы дәлил иде. Шулчак ишетелер-ишетелмәс кенә сөйләп утырган радиодан эстрада концерты башланды. Фирдәүсәнең моңлы йөзе җанланып китте.

– Газизҗан, бер генә концерт та синсез үтми иде. Һаман да җырлаталармы?

– Һи-и-и-и, – дип сузды Газизҗан. – Онытылдылар инде алар…

– Гел җырламыйсыңмыни?

– Басуда берүзем чакта шыңшып куям шунда…

– Әйдә, бер шыңшып күрсәт әле, ә? – Фирдәүсә радионы басып куйды.

– Ул чактагы тавышлар юк бит инде ул, Фирдәүсә.

– Үтенеп сорыйм… – Газизҗанга ул шулкадәр ялварулы караш ташлады ки, аның теләгенә буйсынмау да мөмкин түгел, әмма ләкин җыр башларлык кыюлыгы да җитми иде. Фирдәүсә, аның бу икеле-микеле халәтен сизенеп бугай, рюмкасын кулына алды да:

– Әйдә, кыюлык өчен бусын бетерик әле! – диде һәм чәкештергәннән соң эчеп тә куйды. Ир кеше буларак, аңа бу үрнәккә иярүдән бүтән чара калмады.

Газизҗан, бер ноктага төбәлеп, озак кына сүзсез утырды, ә Фирдәүсә сабыр гына көтә бирде. Ахырда Газизҗан тирән итеп сулады да, ниндидер гаеп эшләгән кешедәй, аның күзләренә төбәлде.

– Юк, әллә ничек… Тынны нәрсәдер кирегә этә шикелле…

– Мин чыгып торам алайса, – диде Фирдәүсә һәм залга күчте. Газизҗан тагын бер ноктага төбәлде һәм, ниһаять, акрын гына авыл көен көйли башлады. Аннары тавышын күтәребрәк сузып җибәрде:

Фирдәүсә тетрәнеп калды. Аның мондый ихлас моңны, күңел түреннән кайнап чыккан мондый сагышны үз гомерендә бер мәртәбә дә ишеткәне юк иде. Аны күренмәс куллары белән шушы моң акрын гына Газизҗан янына тартты, һәм ул, һавага күтәрелеп очкандай, кухняга чыкты, әмма урынына утыра алмады, ишек яңагына сөялеп калды.

 
Нигә миңа җырламаскай,
Бар шатлыгым җыр гына-а-ай…
 

Йа Аллам! Кемнәрең генә юк синең! Аның каршында уртача гәүдәле, чал чәчле, җыерчыклы йөзле кыюсыз Газизҗан урынында бөтенләй башка илаһи зат утыра иде! Юк, ул утырмый, ул каядыр биектә, ул кеше түгел, ә бәлки күзгә күренмичә дөрләүче серле ялкын иде бугай… Газизҗанның үзен дә, аның тирәсендәге тормышны да, Фирдәүсәне дә әлеге ялкын ялмап, котылгысыз яндырып килә иде…

 
Агыйделне буйлар өчен
Утырып уйлар уйладым.
Утырып уйлар уйлар өчен
Үскән икән буйларым…
 

Бәгырьне актарырлык бу нинди моң, нинди халәт соң? Аның очы, тамырлары кайда: күктәме, җирдәме? Кайда гына булса да, бу – гайре табигый, шул ук вакытта дөрес, тормышның нәкъ үзе иде. Газизҗанның башы бераз гына артка чөелгән, кашлары, керфекләре, йөзендәге җыерчыклары әллә нинди тибрәнешләр ясыйлар, күзләре, моң чишмәсенең типкән урынын ычкындырмаска теләгәндәй, яртылаш йомылганнар. Көй дулкынына ияреп, гәүдәсе талгын гына хәрәкәтләнә, әле уңга, әле сулга чайкала. Ә куллары… моңа кадәр бернинди артык хәрәкәт ясамаган саллы куллары, гүя авырлыкларын югалтып, мамыктай җиңеләеп калганнар, алар көй белән бергә очарга теләгәндәй кузгалып-талпынып куялар, әйтерсең лә күзгә күренмәс уен коралының кылларына сак кына кагылалар… Бу нәфис, салмак хәрәкәтләрне ул үзе сизми дә, чөнки ул юк, аның һәр күзәнәге агып торучы кайнар моңга әверелгән. Бу моң кеше гомеренә йомгак ясый, адәм баласының чиксез газиз нәрсәдән мәңгегә аерылу ачысын сөйли, бер үк вакытта аны ниндидер илаһи бөек җиһан белән куша:

 
Ага сулар, ага сулар,
Ага сулар ник болай?
Аккан сулар кире кайтмый,
Яшь гомерләр дә шулай…
 

Тузанлы дегет сеңгән бу куллар, кысылудан һәм бәрелүдән имгәнгән бу бармаклар, изелеп күгәргән-сынган бу тырнаклар әлеге моң белән хәрәкәтләнгәндә, безнең ачы яшәешебезне сурәткә салалар, күңелләребездә сыкрап торучы яраның беркайчан да төзәлмәячәген сөйлиләр иде. Йа Аллам, никадәр тетрәндергеч тирәнлек! Чын җыр тавыш һәм осталык кына түгел икән бит! Әллә соң җыр язмышның үземе? Җыр тукталды, әмма Газизҗан үзе озын-озын сулыш ала, кызарган йөзендәге җыерчыклары, каш-керфекләре, борын яфраклары һәм иреннәре, инде өзелеп еракка очкан моңга ияргәндәй, сөйкемле генә дерелдиләр иде, Фирдәүсә дә әлеге халәттән чыга алмады, чыгарга омтылмады да, чөнки бу кичереш – күзләрне кайнар яшь белән юган, зиһенне яктыртып җибәргән, җаннарны эреткән, бәхет һәм бәхетсезлекнең, яшәүнең кадерен һәм татлылыгын аңлаткан кичереш иде. Фирдәүсә тагын бернәрсәгә таң калды: Газизҗан күзгә күренеп яшәргән иде! Газизҗан күзгә күренеп чибәрләнгән иде! Шул ук вакытта аңардан берничек тә аңлатып булмый торган олпатлык, рухи куәт бөркелә иде!

– Нинди гүзәл моң! Сиңа җырчы гына буласы булган.

– Гүзәл түгел, Фирдәүсә. Күз яше бу…

– Синдә күз яше була димени? – Фирдәүсә көлеп куйды. – Мәктәп коридорын яңгыратып көлгәннәрең хәзер дә колагымда яңгырый кебек. Кушаматың ук «Көләч» иде.

– Мин хәзер көлмим инде, Фирдәүсә. Бик сирәк кенә…

– Һаҗәрең әллә каян нур чәчеп тора иде, тагын үзең… Ничек инде сез көлмәскә мөмкин?

Газизҗан дәшмәде. Аның карашы билгесез бер ноктага текәлгән иде. Ниһаять, Газизҗанның гәүдәсе торып китәргә әзерләнгәндәй чайкалып куйды, ул авыр итеп бер сулады да, иягендәге җөен ышкый-ышкый, кискен генә әйтеп куйды:

– Һаҗәр мине мыскыл итте…

Әйтерсең лә Фирдәүсәнең йөзенә чыбыркы белән сыдырдылар.

– Ничек?!

– Һаҗәр йөри…

– Мәңге ышаначагым юк! – диде Фирдәүсә, үз-үзен кая куярга белмичә. – Ул бит – мәктәпнең йөзек кашы иде, иң тәртипле кызы!..

Фирдәүсә Газизҗанның күзләренә туры караудан курыкты, чөнки ул аның алдамаганлыгын һәм Һаҗәрне яклап маташуы белән аны тагын да газаплавын аңлады. Шул гаебен юарга теләп һәм Газизҗанның хәлен бераз җиңеләйтү уе белән:

– Әйдә, бер йотып куйыйк әле, – диде һәм рюмкасын кулына алды.

Әмма Газизҗан, керфекләрен түбән төшергән килеш, «юк» дигән мәгънәдә акрын гына башын чайкады. Фирдәүсә ирексездән аның иңбашына кулын салды:

– Гафу ит…

Аңа Газизҗанның тәне дерелдәп киткәндәй тоелды. Ә бәлкем, ул түгел, Фирдәүсә үзе калтыранып куйгандыр. Газизҗанның керфекләре кинәт югары күтәрелделәр, аның дымлы карашы ялварулы һәм менә хәзер дөртләп кабынып китәр төсле иде.

– Мин сиңа ышанам… – Фирдәүсә аның иңбашын җиңелчә генә сыпырды да кулын алды. – Ышанам… Тик җаным карыша димме… Ни булды соң? Аңлата аласыңмы?..

Газизҗан кинәт кенә рюмкасын күтәреп эчеп җибәрде, берни дә капмады, йөзен дә чытмады, тын калды. Фирдәүсә урыныннан күтәрелде.

– Әллә ниләр сораганым өчен кичерә күр мин юләрне… Кайнар чәй китеримме әллә?

Газизҗан аны гүя ишетмәде, әллә нинди карлыккан тавыш белән:

– Кеше хәленә керү юләрлек буламыни, Фирдәүсә! – диде. – Рәхмәт. Тыңласаң сөйлим. Беркемгә сөйләгәнем юк иде, сөйләп калдырыйм әле…Тик бүлдермә генә. Бүлдергәнне яратмыйм.

Фирдәүсә кабат урынына утырды. Газизҗан, каян башларга белмичә хәтсез торганнан соң, гел көтелмәгән нәрсәдән алып китте:

– Менә син җырчы буласың калган, дидең. Җырчы ул кояш төсле, халык өчен. Ә мин үзем өчен. Һөнәр итеп сайласаң, ул инде син теләгән булмый. Миңа үз гомеремә ике көй җитә. Берсе – үзебез яшь чакта урам тутырып җырлап йөргән авыл көе, икенчесе – «Иске карурман». Шушы ике җыру җитә. Ник дисәң, безнең Аккүк болынында бөтен төр үләннәр, чәчәкләр булган кебек, аларда бөтенесе дә бар. Ярар, бусы үзең кузгатканга гына. Мин сиңа беркемгә дә әйтмәгән бер әйбер әйтәм, көлмәсәң.

– Нишләп көлим ди…

– Мин бүтәннәр кебек авылдан китәм дип тилереп йөрмәдем. Ну бер хыялым бар иде. Көләрсең әле…

– Көлмим дидем бит.

– Әйтсәм әйтим инде: кимендә ун бала үстерергә иде минем исәп! Ипекәем менә! – Газизҗан ихлас елмаеп җибәрде һәм алдындагы ипи телемен, кулына алып, Фирдәүсәгә күрсәтте. – Авылда иң шәп гаилә. Шат малайлар, шат кызлар. Өй эчендә түшәмне күтәрерлек чыр-чу, ихатада чыр-чу!.. Менә сиңа хыял. Хәзер дә уйлап куям: шул гына җитә микәнни адәм баласына? Белмим, миңа бүтән берни кирәкми иде. Безнең бит әтиләр сугышта үлде. И кызыга да идем инде әтиле кешегә! Әнкәйләр басуда. Алар эшкә киткәндә дә, эштән кайтканда да син йокыда. Әбилеләр – әбисе белән, ә менә мин берүзем идем. Минем кебекләр – ике өйнең берсендә. Безгә ана назы да, ата иркәләве дә эләкмәде. Тукмагы гына төшкәләде. Ник дисәң, хуҗалык синең өстә. Кош-кортын ашат, чебиен-бәбкәсен сакла, мал-туарын көтүдән алып кайтып яп, бәрәңгесен ута, кәтмәнләсен кәтмәнлә, күмәсен күм. Берәрсен генә үтәми кара! Кайчакта, уенга мавыгып, әнкәйдән дә соң кайтыла. Ну, ул чакта бураны да, сызлавык-чуан баскан тәннәреңә чыбыгы да эләгә. Трахумлы күзеңнән яшь агыза-агыза, кутырлы авызыңны кәкрәйтеп бер җылыйсың да шуның белән онытыла. Ну менә өйдә берничә бала булганнарга кызыгып үлә идем инде! Алар бакчадагы чүпне дә тиз генә бергәләп утыйлар да уенга шылалар. Берсе бәбкә сакласа, икенчесе җим болгата, өченчесе су ташый. Иң кыены – яшенле яңгыр яуганда, берүзең кагаеп өйдә утыру. Күзеңне чытырдатып йомсаң да, башыңнан әйбер япсаң да күренә яшен. Андый чакларда безгә урам аркылы гына торучы Әсгатьләргә элдерәм. Алар өчәү, әбиләре дә бар. Идәндә өелешеп уйныйбыз, яшенне уйлаган да юк. Ун бала хыялы шуннандыр диюем. Ярар, чана юлдан салулабрак китте бугай… Мәктәптә укыганда ук Һаҗәргә кызыгып йөрсәм дә, янына барырга базмадым. Укытучы кызы бит. Өстәвенә үзе дә бик кылтыкый, беркемне дә якын китерми.

Мәктәптән соң мин, механизаторлар курсында укып, тракторчы булып эшли башлаганда, Һаҗәрне танырлык түгел иде инде. Шул арада үзгәрсә үзгәрә икән кеше! Туктаусыз елмаючы шоколадтай йөз, иңбашларына үрмичә таратып ташлаган аксыл чәчләр, шоколад беләкләр, шоколад балтырлар, килешле гәүдә… Барлык егетләр ул дип ут йота, ә Һаҗәр – нуль внимание. Кайчакта кунак егетләрнең генә башын әйләндереп куйгалый, ә авылныкыларны күрми дә. Ипекәем, шулай! Соңыннан гына белдем сәбәбен. Әтисе белән әнисе: «Әгәр дә мәгәр шул «өч»легә укыган тәртипсез малайлар белән дуслашырга уйласаң, безнең яннан чыгып китүең хәерлерәк булыр», – дигәннәр. Егетләр өметләрен өзде, ә минем йөрәк ярсыганнан-ярсый, күз алдында гел ул. Ятсам да, торсам да Һаҗәр. Теге хыял да тәмам биләп алды. Авылда бит шоколадтай мондый кызның булганы юк. Безнең кызлар йә кызыл, йә сары, йә ак, йә сипкелле шунда. Аның төсле кара-кучкыл тәнле балаларың йөгереп йөрсә? Шушы ап-ак тешләрен күрсәтеп көлүче чегән кызы мәңгегә синеке булса? Шул теләгемә ирешсәм, мин бер савыт су белән бер сынык шишарага риза идем. Ипекәем менә! Аракы белән бер икән ул матурлык дигән нәрсә. Шыр исердем, күз томаланды. Ул тели – күкләргә күтәрә, тели – упкынга ата икән адәм баласын. Җәнлек артыннан сунарчы ничек чапса, шулай йөрим моның артыннан. Чамам да бар. Аракы эчмим, тәмәке тартмыйм, эштә гел алдынгы, концертларда гел мине җырлаталар. Кая гына барсам, ни кылсам да, күз шуны эзли, колак аңа кагылышлы һәр әйберне бөртекләп җыя, аның кая барасы, нишләсе беленсә, йә трактор белән, йә матай белән мең сәбәп табып шунда барып чыгасың, сүз катасың, үртәшәсең. Клубта янына утырам, биегәндә аңа басам, гел тынгы бирмим тегеңә. Чәчкән орлык бер тишелә бит ул. Бу миңа бүтәннәргә караган сыман карамый башлады бит. Акрынлап бу, үзенең яулыгын бәйләмичә тора алмаган кебек, миңа күнекте, шулай йөреп киттек. Минем баш күктә, бәхет кошын тәки эләктердем бит! Мәктәптә соңгы елы моның. Ярый, укуы бетте, аттестат та алды. «Гаҗҗан, әнкәйләр пединститутка керергә кыстыйлар», – ди. Мин әйтәм, җибәрмим, дим. Йөрибез шулай үртәшеп. Документларны да Казанга аткарды, имтиханнарга китәр вакыты да җитте. Сизеп торам: укыйсы килми моның. Соң, мин әйтәм, бар да кайт. Ярар, китте бу. Кайткач, өйдә өч көн буе ашамыйча-эчмичә, үкереп елап кына утырды, имеш тә укырга керә алмаганга өзгәләнә. Миңа шуны көлә-көлә сөйли. Әти-әни күрмәгәндә, бирән урынына ашыйм, ди. Менә нинди бит ул, дошман! Аны шәрә кул белән түгел, ун катлы җәтмә белән дә эләктерә алмыйсың. Һаҗәр өйдә түзеп ята торган түгел, аңа кеше күз алды кирәк. Тотты да комсомол-яшьләр фермасына дуңгыз карарга керде. Әтисе белән әнисенең ничек чәчләрен йолкый-йолкый елаганнарын сөйләп тормыйм. Минем өчен хәзер дөньяда Һаҗәрдән бүтән берни юк. Минем белән йөри, ну, чукынчык, башкалар белән дә ихахай да михахай бу. Көнләшүдән бәрепләр үтерәсем килә. Урамда да, фермада да, клубта да күз сөрмәле, ирен кызыл, итәк тездән югары. Бөтен ир-атның бәбәге аның йомры тез башларын, нечкә билләрен, озын шома муенын капшый. Шулай итеп, миңа өйләнү уе керде. Һаҗәргә ул турыда әйтү кая әле! Юньләп үптерми дә, кочтырмый да. Җайлы-җайсызрак кагылсаң, тәртәгә шартлатып тибәргә дә күп сорамый. Әнкәйгә сүз катарга оялам, әле бик яшь бит мин.