Танланган асарлар

ХАЛҚЛАР ДЎСТЛИГИНИНГ ТОЛМАС КУЙЧИСИ

Яқиндагина кексалик инжиқликларига дов бермай, сермазмун ҳаёт ва ижод йўлларидан ҳикматлар айтиб, кўнгилларга завқ-шавқ улашиб юрган Носир Фозилов ҳаёт бўлганида бу йил ўзининг тўқсон йиллик тантаналарида ним табассум билан хушхонлик қилиб ўтирар эди. Бу юмуш эндиликда у кишининг «Танланган асарлар»и зиммасига тушиб турибди.

«Танланган асарлар» муаллифнинг «Ҳурматли ўқувчиларимга» деган сабоқ, васият тарзида битилган мурожаати билан бошланади. Унга ёзувчининг бадиий ижодиёти билан бирга устозлари, дўстлари, шогирдлари ҳақидаги митти ҳангомалар, ҳазил-мутойибалар, эсселар, воқеий ҳикоялар киритилганки, улар китобхонларга муаллифнинг ижодий кредоси ҳақида муайян тасаввур уйғотишга қаратилгани билан эътиборлидир.

Адиб ҳақида сўз кетганда, кўп ҳолларда «болаларнинг севимли ёзувчиси» деган сифатлаш билан тилга олинади. Ҳолбуки у адабиёт аталмиш сўз санъати остонасига таржимон сифатида қадам қўйган. Агар Носир Фозилов қозоқ тилидан таржима қилган Собит Муқоновнинг «Ҳаёт мактаби», «Чўпон ўғли» «Чўлоқ полвон», Ғабиден Мустафиннинг «Қарағанда», Ғабит Мусреповнинг «Қозоқ солдати» романлари, «Қирон қуш қўшиғи» қиссаси, Мухтор Авезовнинг «Абай – халқ фарзанди», Абдулла Тожибоевнинг «Тўй арафасида» пьесалари, Абай, Муҳаммаджон Қоратоев, Қалмақон Абдуқодиров, Қаловбек Турсунқулов, Зейн Шашкин, Тақаш Бердиёров асарлари, қорақалпоқ тилидан таржима қилган Амет Шомуродовнинг «Йўлбарслар орасида», Ўрозбой Абдураҳмоновнинг «Чангалзор пайғамбарининг ҳалокати», Муродбой Низановнинг «Танка» киноқиссасини, шунингдек, Асан Бегимов, Тўлепберган Қаипбергенов, Ибройим Юсуповлар ижодидан қилинган яна кўплаб таржима асарларни жамлаганда хийлагина салмоқли кутубхона ташкил қилиш мумкин бўлар эди.

«Илк таржимам, – деб ёзган эди адиб кейинчалик, – қозоқ ёзувчиси Собит Муқоновнинг «Ҳаёт мактаби» асари эди. Қозоқлар билан бирга яшаб, уларнинг тили, урф-одати, ҳаёт тарзини яхши билганим қўл келди. Таржима мен учун суюмли заҳмат, ҳам неъмат».

Дарҳақиқат, таржимонлик фаолияти Носир Фозиловнинг қозоқ, қорақалпоқ халқлари миллий минталитетидаги нозик қирраларни илғаб олишида, айниқса, ҳар иккала тил нафосати билан боғлиқ ибратли деталларни пухта ўзлаштиришида беқиёс ёрдам бергани шубҳасиздир.

Таржимани жаҳон адабий жараёнини ҳаракатлантириб турувчи, халқларни жипслаштирувчи юксак санъат деб билган адибнинг таржимонлик фаолияти алоҳида ўрганишни талаб этадиган мавзулардандир.

* * *

Адабиёт тарихига назар ташланса, ҳар бир ижодкорнинг бадиият оламига ўзига хос йўл билан кириб келганини кузатиш мумкин. Бировни ўз бошидан ўтказган ажабтовур саргузаштларини ҳикоя қилиш қизиқтирса, бошқа биров безовта қалб туғёнларини ўзгалар билан баҳам кўриш илинжида қўлига қалам олади. Яна бир хилларга маънавий-ахлоқий масалалар тинчлик бермайди. Шу маънода, болаларнинг севимли ёзувчиси, моҳир таржимон Носир Фозиловнинг адабиётга кириб келишини бадиий сўзнинг сеҳри билан, яна ҳам аниқроқ қилиб айтганда, болалик тасаввурининг ҳаёт жумбоқларига мос келмаслиги туфайли ҳайрат туйғуси билан боғлаш ўринли бўлади.

«Танишув» воқеий ҳикоясидан маълум бўлишича, бўлажак ёзувчини «Гўрўғли», «Равшанхон», «Авазхон» достонлари болалигидаёқ ром этган. Уларни қўни-қўшнилар ўртасида завқ-шавққа тўлиб қайта-қайта ўқиган.

Абдулла Қаҳҳорнинг «Қанотсиз читтак» асарини ўқиб бериши туфайли кутубхоначи Абдурасул томонидан маломатга қолиши Носир Фозиловнинг болалик тасаввурларини остин-устун қилиб, у адабиётнинг таъсир кучи қудратидан илк бор ҳайратларга кўмилган ва қўлига қалам ушлаган бўлса не ажаб.

Ҳаётга тийрак кўз билан қараш, ўз эътиқодида собитқадамлик ота-онасидан мерос адиб уларнинг номини алоҳида ғурур ва эҳтиром билан қаламга олади. «Туркистоннинг Кориз қишлоғида оддий деҳқон оиласида туғилдим, – деб ёзади у. – Отамнинг Фозил, онамнинг Жаҳонбибидек исми-жисмига монанд хулқ-атворлари, меҳнатсеварлиги бор эди. Эсимни танибманки, улар катта оиламизнинг ташвишлари, орзу-умидлари билан яшашни бахт деб билишарди, улардаги заҳматкашлик, тиришқоқлик, бир ишга иштиёқ билан киришиши менга ҳам, ижодимга ҳам ўтган бўлса, азизларим – ота-онам олдида юзим ёруғ бўлгани шу. Ҳаётимда чуқур из қолдирган яна бир инсон – бобом – отамнинг отаси. У кишини Йўлдош оқсоқол дейишарди. Оқ-қорани таниган, ёзув-чизувдан хабари бор, салобатли, овозлари ўктам, қадамлари шахдам эди. Бирон-бир жойда жанжал бўлиб қолса, бобомнинг қадамлари етиши билан тинчир, ҳеч бир тўй-маърака бобомсиз ўтмасди».

Ҳаёт мактабини ўтамаган, қайноқ турмуш қозонида қайнамаган одам ижодкор бўла олмайди. Носир Фозиловнинг ёшлик йиллари халқимиз тарихида энг кескин ва мураккаб синовлар даврига тўғри келган.

Катта ҳаёт бўсағасида турган ўсмирларнинг ўзлигини англаш йўлидаги курашлари тасвирига бағишланган қисса ва ҳикоялари, машҳур ёзувчилар ижодий лабораторияси ҳамда феъл-атворига оид эсселари, воқеий ҳикоялари, қозоқ ва қорақалпоқ ёзувчилари асарларидан қилган таржималари билан адабиётимиз ривожига салмоқли ҳисса қўшган Носир Фозилов сермашаққат ҳаёт ва ижод йўлини босиб ўтган.

Амакиси Поччахон Қудратовдан бошланғич таълимни олган Носиржонни бобоси Йўлдош оқсоқол Туркистон марказидаги ягона ўзбек мактабига жойлаб қўяди.

«Биз ўқиймиз деб қишлоқдан чиққан беш-олти нафар боладан ахири бир ўзим қолдим. У пайтларда ётоқхона йўқ. Яёв қатнаймиз. Қишнинг совуғи, ёзнинг иссиғи, шамол, ёмғирлар билан олишиб бўлса ҳам ортга қайтмадим. Шу ерда мактабни тугалладим. Адабиётга, ижодга бўлган ихлос, иштиёқим шу ерда кучли муҳаббатга айланди. Робия опа Иброҳимова деган адабиёт ўқитувчимизни эҳтиром билан эслайман. Деворий газетамиз – «Ёш куч»да ўта фаол эдим. Боиси беҳуда эмас экан».

Фашизм уруш бошлаганида Носир Фозилов ўн икки ёшда бўлган. Фронт орқасидаги халқ аҳволи, фидокорона меҳнати, жасоратини ўз кўзи билан кўрган, жангчиларнинг мардона курашини юракдан ҳис этган. Ўрта мактабни битириб, Носир Фозилов урушдан кейин то 1949 йилгача туғилиб ўсган қишлоғида сувчилик, культиваторчилик, табелчилик, ўқитувчилик қилади. Мана шу ёшлик таассуротлари унинг қалбига мангу муҳрланади.

Адабиётга бўлган қизиқиш, бадиий ижодга кучли иштиёқмандлик бўлажак ёзувчини Ўрта Осиё давлат университети (Ўзбекистон Миллий университети)га етаклайди. Пойтахтдаги адабий муҳит унинг ижодига кучли туртки беради. Шеърий машқлари, илк ҳикоялари шу ерда дунё юзини кўради. Собит Муқоновнинг «Ҳаёт мактаби» романи таржимасига талабалигида қўл уриши Носир Фозилов тақдирини бир умрга сермашаққат ишга боғлаб қўяди.

Ёш адибнинг илк ҳикоясини «Ростгўйлик», дастлабки китобини «Ирмоқ» деб номлашида жуда катта рамзий маъно бор. Кўрган-билганларини ростгўйлик билан ёзиб, адабиёт аталмиш катта уммонга ирмоқ сифатида қўшилишни орзу қилган ижодкор бир умр беғубор болалик соғинчи билан яшаб ўтди.

«Биринчи ҳикоямдан то ҳозирги кунгача ёзган асарларимнинг бош қаҳрамони, – деб ёзади Носир Фозилов, – ўзим, болалигим, қишлоғим. «Ирмоқ» муқовасига чизилган сариққина бола – мен, улоқчалар – менинг сурувларим, қишлоқ, тепаликлар, дарахтлар – туғилган қишлоғим. Мен табиатни шу ерда танидим, севиб қолдим, ҳали ҳануз соғинчи билан яшайман».

Носир Фозилов ўз асарларида қаламга олган воқеликка кичкинтойлар нигоҳи билан назар ташлайди. Шунга мос тарзда китобларини ҳам «Шум боланинг набиралари», «Кичкина деманг бизни…», «Қаҳр ва меҳр» каби сарлавҳалар билан номлаш орқали китобхон эътиборини ўзини безовта қилган асосий муаммога қаратади.

Носир Фозилов ижодининг бош мавзуси уруш ва тинчлик, она табиатни асраш ва ватанга муҳаббат, умуман олганда, имон-эътиқод билан боғлиқ маънавият масаласидир. «Детская литература» журнали 1981 йил 6-сонида бу ҳақда шундай деб ёзади: «Муаллифни кўпроқ маънавий-ахлоқий муаммолар ўйлантиради: авлодлар ўртасидаги боғлиқлиқ, халқнинг ўтмиши ва келажаги… Носир Фозиловга уруш мавзуси ҳам жуда яқин».

Ёзувчи асарларининг қаҳрамонлари турли миллатларга мансублиги, ўз ёши ва ҳаётда тутган мавқеига мос соддалиги, феъл-атворида миллий ва умуминсоний қадриятларнинг мужассамлиги, ҳаётга фаол муносабатда бўлиши билан алоҳида ажралиб туради.

Ёзувчи асар қаҳрамонлари бошдан кечирган саргузаштларни шунчаки кичик китобхонларнинг руҳиятига мос қизиқарлилик талаби билангина қаламга олмайди. Балки ўша қизиқарлилик заминида кичик китобхонга айтиш зарур деб ўйлаган маънавий-ахлоқий муаммога диққатимизни қаратади. Муаллиф нутқидаги сержило бадиий бўёқдор иборалар, кишини чуқур мулоҳазага чорловчи тагдор қочиримлар адабий қаҳрамонлар нутқидаги индивидуаллик билан уйғун равишда қиссаларнинг ўқишлилигига хизмат қилади.

Қаҳрамонлар тимсолининг таъсирчанлигини таъминлашда нутқи, ўзини тутиши, бошқаларга муносабати, феъл-атвори тасвири муҳим ўрин тутгани ҳолда айрим болалар ёзувчилари асарларида кичкинтойлар тарбияланувчи, муаллиф тарбиячи сифатида кўзга ташланади. Боз устига қаҳрамонлар нутқини муаллиф нутқидан фарқлаб ҳам бўлмайди. Носир Фозилов қисса ва ҳикояларида нафақат муаллиф билан қаҳрамонлар, балки қаҳрамонларнинг ўзлари ҳам фикрлаш йўсинига кўра бир-бирларидан ажралиб туради.

Халқлар дўстлиги ғоясини асарларига чуқур сингдирган адиб қайси миллат вакили тимсолини яратмасин, ўша қаҳрамон мансуб тарихий муҳит ва миллат тили, урф-одатлари, турмуш тарзини хаёлидан қочирмаган. Бинобарин, адиб яратган қаҳрамон қозоқ бўлса қозоқча, татар бўлса татарча, ҳатто поляк бўлса полякча талаффуз билан гапирадики, унинг характер такомили, ўзини тутиши, ҳаётга муносабати китобхонда заррача шубҳа туғдирмайди.

Носир Фозилов бадиий ижоднинг энг қийин «сирларидан» бири – «битта-иккита ибора билан манзара ярата олиш сирини билади», деб ёзади Одил Ёқубов.

Дарҳақиқат, «битта-иккита ибора билан манзара ярата олиш сири» бевосита асардаги пейзаж ва воқелик тасвирига ҳам, адабий қаҳрамонлар нутқи ва портретига ҳам баб-баравар тегишлидир. Ёзувчи асарларида кўп бор тилга олинадиган Туркистон даштларида тонг ва шом манзараларининг бадиий тасвирда баъзан шеърга айланиб кетиши бежиз эмас.

«Оқшом. Осмон тўла булут. Уфқ тонг рангида қип-қизариб турарди. Эндигина ботиб бораётган қуёш худди Ойдинкўл атрофининг кўркам манзараларини кўзи қиймаётгандек булутлар тагидан сўнгги бор мўраларди; унинг қип-қизил заррин нурлари кўлнинг жимир-жимир тўлқинларида, кўл атрофидаги қамиш учларида, тепаликларда тағин бир жилваланиб турди-да, кейин аста-секин сўна бошлади».

Уруш даври фронт орқасидаги халқ ҳаёти тасвирига бағишланган «Саратон», «Қуш қаноти билан» номли қиссалари Носир Фозилов ижодида алоҳида саҳифани ташкил этади.

«Саратон» қиссаси қаҳрамонлари Тўра билан Камолалар ёзувчининг болаликдаги тенгдошларидир. Улар халқ мушкулини енгил қилиш ва эзгулик учун курашишлари, эл-юрт тинчлиги йўлида фидойилик кўрсатишлари жиҳатидан адиб асарларидаги бошқа қаҳрамонларга ўхшаб кетади. Фарқи шундаки, улар нисбатан мустақил фикрли ва курашчан, дадил ва умумманфаати йўлида фаол ўспиринлар сифатида гавдалантирилади. Муҳими, мазкур қаҳрамонларнинг маънавий дунёси бой ва ибрат бўларли ҳаёт йўлига эга. Китобхон мазкур асарларни ўқиб, уларнинг нафас олишини сезгандек, юрак уришини эшитгандек бўла боради. Икки ёш қалбидаги муқаддас туйғуни авaйлаб-асрагиси, уларга чин кўнгилдан ёрдам бергиси келади.

Тўра катталар фронтга кетгач, чўпонлик қилади. Унинг пода кетида чанг ютиб юришига уруш сабабчи. Адиб бош қаҳрамон характери такомилини тўғри белгилайди. Колхоз чўпони Ғиёс ака фронтга чақирилади. Эридан қора хат келгач, аламини кимдан олишини билмай юрган Зулайҳо хола сузмасини ўғирлаган Франтишекни калтакламоқчи бўлади. Тўра билан Камола болани ҳимоя қилиб, анча гап-сўз орттиради ва ҳоказо. Хуллас, қаҳрамонларнинг одатдаги ҳаёт тарзи ўзгаради. Бу ўзгариш фақат ташқи томондан бўлмай, айни пайтда уларнинг маънавий оламида ҳам содир бўлади. Адибнинг маҳорати китобхонни қаҳрамонларнинг гап-сўзлари, хатти-ҳаракатларига тўла ишонтиришида кўзга ташланади.

«Саратон» қиссаси марказида Тўра билан Камола муносабати турса-да, ёзувчи улар тақдирини урушнинг халқ бошига солган чексиз кулфатлари ва катта синовлари билан қўшиб кўрсатади. Шунинг учун асарда фронтга кетаётганлар, яқин кишиларидан жудо бўлганлар, фронт орқаси учун ноз-неъматлар етказишда жонбозлик кўрсатаётганларнинг ёрқин образлари яратилган.

Ўсмирлар ва, умуман, ёшлар ҳаётини катталар тақдири билан бирга катта ҳаёт оқимига узвий қўшиб тасвирлаш Носир Фозилов ижодининг характерли белгиларидандир. Шу боис ҳам муаллиф бош қаҳрамонларнигина эмас, балки эпизодик образларни ҳам асар воқеасидаги иштирокини мантиқий асослашга ва ихчам тасвир орқали эсда қоладиган тарзда тасвирлашга диққат қилади. Масалан, «Саратон»да эвакуация бўлиб келган поляк Пан Дворжекнинг «стекло»ни «штекло», «спички»ни «шпишки» деб русча сўзларни ўз тили оҳангига солиб айтиши, фикрини битта-иккита сўз воситасида ифодалаши китобхонни ишонтиради.

Носир Фозиловнинг талайгина қисса ва ҳикояларининг мазмунини, қаҳрамонларини унинг ўзи кўрган, билган воқеалар, одамлар ташкил қилади. Зотан, Носир Фозилов ижодий камолотига хос бош фазилат ҳам унинг фақат ўзи яхши билган, чуқур ҳис этган ва пухта ўрганган мавзу, воқеа ва одамлар тўғрисида қалам тебратишидир. Ёзувчининг «Қорхат» номли қиссасида журналист ёш ёзувчи билан қилган суҳбатида унга қараб: «Назаримда бир камчилигингиз бор: ўзингиз билмаган, ҳис қилмаган нарсаларни ёзар экансиз… Кўрмаган, билмаган нарсани ёзсангиз, ёзган асарингиз, қўполроқ қилиб айтганда, ёлғон бўлиб қолади. Тўғри, кўрмай туриб ёзилган асарлар адабиётимизда жуда кўп. Бунинг учун аввало билим, маҳорат, ўткир тасаввур керак», дейди. Бу сўзларни ҳеч муболағасиз Носир Фозиловнинг ўзига, унинг ижодий принципига ҳам мансуб деб бемалол айтиш мумкин. Агар Носир Фозиловнинг биринчи ҳикояси 1953 йилда «Пионер» журналида, ҳали у талаба вақтида босилган бўлса, ўшандан буён ҳикоя ёзадими, қисса ёзадими, ҳаммасида шу принципга содиқ қолади.

Шуни айтиш керакки, Носир Фозиловнинг деярли кўпчилик асарлари, жумладан, «Қуш қаноти билан», «Қорхат» қиссалари қаҳрамон тилидан ҳикоя қилинади. Бу усул саргузашт асарда, айниқса, қўл келади: ҳаётий воқеалар, одамларнинг хатти-ҳаракатлари қаҳрамон нуқтаи назаридан баҳоланади. Натижада қаҳрамон руҳиятидаги тебранишлар китобхон руҳиятига ҳам кўчади.

«Қорхат» қиссасининг сюжети реал асосга эга. Болалар ўз жамоасига таниқли меҳнат қаҳрамонини фахрий аъзо қилиб олмоқчи бўлишади. Соғиндиқ Қорақалпоғистондаги машҳур балиқчининг розилигини олиш учун йўлга чиқади ва қорақалпоқ болалари билан қорхат ўйнаб ютқазади. Биргаликда балиқ овлайдилар. Улар балиқ овлаётган муз синиб, дарёда оқиб кетиб, анча саргузаштларни бошдан кечирадилар. Ёзувчи шу хилдаги воқеалар орқали ўзбек-қорақалпоқ болаларининг самимий дўстлигини кўрсатиб беради. Қиссанинг маърифий аҳамияти болаларни чидамли, топқир, билимли ва иродали бўлишга даъват этилиши билан белгиланади.

«Ташвиш» қиссасида ёзувчи Сафаралининг уруш даври билан боғлиқ аламли ҳаётига назар ташлайди. Шунда ҳам адабиётимизнинг нисбатан камроқ қаламга олинаётган, аммо ниҳоятда муҳим бўлган ўсмирларнинг катта дунё сари қадам қўйиши, ўз ўрнини топиши, қалбларида биринчи бор чечак отган мусаффо муҳаббат романтикасини илҳом билан тасвирлайди.

«Қаҳр ва меҳр» қиссасида даҳшатли уруш йилларида қишлоқ болаларининг аянчли ҳаёти тасвирланса, «Шум боланинг набиралари»да Анвар ва Фурқатнинг шумликка йўғрилган саргузаштлари ҳикоя қилинади.

Ёзувчи ижодини қуйидаги учта йўналиш бўйича баҳолаш мумкин:

Биринчиси – бевосита болаларга аталган асарлари, иккинчиси – таржималари, учинчиси – воқеий ҳикоялари ва эсселари. Ҳар учала йўналишдаги асарлар бир-бирини тўлдиради, ёзувчи ижоди хусусида яхлит тасаввур беради.

Устозлар даврасида камол топган Носир Фозиловнинг шу жанрга қўл уриб унинг юксак намуналарини яратганлиги таҳсинга сазовордир.

Адиб ижодининг ютуғини таъминлаган омиллардан яна бири ҳар бир сўз ва иборага қаҳҳорона ҳассослик билан ёндашганлигидир. Унинг қисса ва ҳикояларини ўқиган зийрак китобхон болалар адабиётидаги қуруқ панд-насиҳатдан иборат «хавфли вирус»дан холи эканлигини пайқаши қийин эмас.

Носир Фозилов биринчи ҳикояси матбуотда босилганида талаба бўлган. Шундан буён у неча ўнлаб ҳикоялар, қатор қиссалар, эсселар ижод этди, кўплаб асарларни ўзбек тилига таржима қилди ва кўпсонли ўз китобхонларига эга бўлди. Ёзувчининг оригинал асарлари ва етук таржималари неча авлод фарзандларини эзгулик руҳида тарбиялаб, халқимизга яшаш, қуриш ва курашда ёрдам бермоқда. У бир ҳикоясини: «Ёзган асари билан кимнидир қувонтириб, кимларнидир ташвишга сололмаган ёзувчи – ёзувчи бўлибдими?» – деган жумла билан тугатади. Мазкур фикрга амал қилган адиб ўз асарлари билан кўпсонли китобхонларини қувонтиради. Бизнингча, адибнинг ёзувчилик бахти ҳам шундадир…

САФО МАТЖОН

Педагогика фанлари доктори, профессор

ҲУРМАТЛИ ЎҚУВЧИЛАРИМГА

Камина Туркистон вилоятининг Кориз деб аталмиш дўппидеккина қишлоғида туғилиб, у ерда кўрганларим, билганларим, ҳаётдан туйганларим ҳанузгача эсимдан чиқмайди; бир хаёлга чўмсам, ўша давр воқеалари худди кино тасмасидек кўз олдимдан бир-бир ўтаверади.

Гўдаклигим ўттизинчи йилларнинг коллективлаштириш даврида, ўттиз учинчи йилларнинг очарчилик ва юпунчилик даврларида, болалигим эса ўттиз еттинчи йилларнинг алғов-далғов даврида, қирқинчи, қирқ бешинчи йилларнинг даҳшатли уруш йилларида кечди.

Уруш даври менинг бир ҳовучгина ҳаёт йўлимда ўчмас из қолдирди. Бу даврда: «Ҳамма нарса фронт учун!» деган шиор ҳукмрон эди. Ҳамма эркаклар фронтга отланиб, қишлоқда кампир-чоллар билан хотин-халаж, ёш болалар қолган, колхознинг ҳамма оғир ишлари ўшаларнинг зиммаларида эди. Мен ҳам, табиийки, бу юмушлардан мустасно эмас эдим. Ўша давр болалари каби ҳам мактабга қатнардим, ҳам қўш ҳайдаб, далада кетмон чопардим, ҳам хирмон янчиб, фронт учун эшакларда ғалла таширдим. Хуллас, уруш асоратининг барча жабру жафоларини ҳамқишлоқларим билан тотиб кўрганман…

Биз уруш даври фарзандлари болаликнинг барча имтиёзларидан фойдаланмай ўсдик; ўқишларимиз ҳам ўлда-жўлда, узуқ-юлуқ бўлди. Мен бу гапларни нолиб айтаётганим йўқ. Болалигимиз турмуш риёзатлари билан омухта кечди. Бу мурғак қалбларимизда муҳрланиб қолди. Озми-кўпми ҳаётнинг қадрига етадиган, уни эъзозлайдиган одамлар бўлиб улғайганимиз учун ўша давр машаққатлари сабоқларидан миннатдорлик туйғуси билан яшамоқдамиз. Халқимиз: «Ёмонлик кўрмай яхшилик йўқ», дейди. Балки, ҳозирги тўкин ҳаётимиз, бахтли онларимиз, ўша кўрган-кечирган ташвиш ва риёзатларимиз туфайли эмасмикан, деб ўйлаб кетаман баъзан.

Қишлоғимизда турли миллат халқлари яшаб, меҳнат қилардилар. Биз бир-биримизни ўзбек, қозоқ, рус деб ажратмай ўсдик. Бунга асос ҳам йўқ эди. Бизни ҳаёт жипслаштириб қўйган эди. Мен ҳукмингизга ҳавола қилаётганим қиссаларни ёзаётганимда халқлар дўстлиги мавзусини ўйлаб ҳам ўтирмаганман. Ҳаётда қандай бўлса шундайлигича, бежамасдан, ёнимдан қўшмасдан, кучаниқсиз, чираниқсиз қоғозга туширишга ҳаракат қилганман. Бинобарин, кўрган-кечирган нарсанг, агар уни қалбдан ҳис қилсанг, туйғуларинг чинакам рост бўлса, ёзганларинг табиий чиқиши турган гап.

Қўлимга қалам тутиб, ёзиш имконияти яратиб бергани учун яратгандан миннатдорман. Мана, оқ билан қорани ажрата оладиган ёшга етиб, босиб ўтган йўлимга шукроналик билан разм соламан. Шу пайтгача ёзганларимни олдимга қўйиб, бундай қарасам, ўша давр воқеаларини эсласам, болалигим бир пошшоликка менгзаб кетди.

Бу китоб Сизни мен кечган ҳаёт сўқмоқларидан жиндай хабардор қилса, ўша давр машаққатларини кўз олдингизга келтира олса, ҳозирги бахтли ҳаётингиздан миннатдорлик туйғуларингизни уйғота олса, мен ниҳоятда хурсанд бўлардим.

Муаллиф

* * *

ҚИССАЛАР

* * *

ҚОРХАТ

Ўзим ҳақимда

Гапни чўзиб ўтиришни ёқтирмайман. Қисқа қилиб айтиб қўя қолай: ёзувчи бўлмоқчиман! Тўғриси, илгари ёзувчиликдан сал кўнглим қолган эди. Ахир ўзингиз ўйлаб кўринг: кечаю кундуз хаёлингизда ёзувчи бўлишдек юксак орзу бўлса, тинмай машқ қилсангиз, ёзган шеърларингиз, ҳикояларингиз сиз ўқиётган мактабда овоза бўлиб кетса, деворий газетада ишлайдиган болалар, ғуж-ғуж бўлиб югуриб юрса, «фалон иккичи бола ҳақида шеър ёзиб бер, колхозимиз пахта планини бажарибди, мажлисда мактабимиз номидан шеър ўқиб бер», деб ялинса-ю, синфимиз раҳбари бирдан идорага чақириб олиб: «Дарслардан мазанг йўқ, аввал дарс, кейин шоирлик!» деб қийнов-қистовга олса! Шу ҳам гап бўлди-ю! Нима, Тўрткўлдан ҳам бир ёзувчи чиқса арзимайдиган районми? Менимча, арзийди. Кўп китобларда ўқиганман. Ёзувчиларнинг ҳаёти ёзилган китобларда ҳам бор: ёзувчи ё катта шаҳардан, ё серманзара, чиройли қишлоқдан чиқади. Бизнинг Тўрткўлимиз унча катта шаҳар бўлмаса ҳам чиройли қиш… йў-йўқ, район. Шаҳар деса ҳам бўлади. Ундан кейин, манзараси бой. Шундоқ ёнгинамиздан Амударё ёйилиб оқади. Дарё бўйи кўм-кўк тўқай. Ундан берида пахта далалари… Кичкина бўлса ҳам аэродромимиз бор. «ИЛ-14», «ЯК», «Кукурузник» дейдиган самолётлар бирин-кетин учиб-қўниб туришади. Районимиз марказида чиройли-чиройли уйлар, сердарахт кенг кўчалар…

Бизнинг уйимиз ҳам ана шу марказий кўчалардан бирида.

Келинг, уйимизга яқинлашиб қолдингиз, танишиб қўя қолайлик: мени мактабимиздаги болалар Соғиндиқ шоир дейишади. Гапнинг рости, болаларнинг «шоир» деб чақириши менга ёқади. Индамайман. Районимиз марказидаги ўзбек мактабининг 7-«А» синфида ўқийман. Қанақа ўқишимни гапириб ўтирмайман. Ҳозир ёмон эмас. Ўтган йили бироз… Хайр, майли, ўтган ишга саловат, дейишади-ку катталар.

Дадам район касалхонасида бош врач бўлиб ишлайди. Исми Мурод, фамилияси Қурбонназаров. Ишхонасидаги одамлар уни Мурод Ғоипович деб чақиришади. Ойим ҳам дадам билан бирга… Ойжамол Қувондиқова! Болалар врачи. У, айниқса мени яхши кўради, «Олтиним» деб эркалагани-эркалаган. Билмайман, сал сариқлигим учунми ё… Дадам бўлса ундоқ эмас, тергагани тергаган. Битта синглим ҳам бор, Феруза! Учинчи синфда ўқийди. Жуда қақилдоқ. Унинг олдида бир иш қилолмайсан. Дарров дадамга чақади. Ёмон кўраман.

Синфимизда ҳам бунақа қақилдоқлар анча-мунча. Айниқса, Маҳфуза деган бир синфбошимиз бор. Айтганини қилдирмай қўймайди… Келинг, бу қақилдоқ ҳақида кейинроқ айтиб берарман.

Хўш, нимани гапираётган эдим? Кечирасиз, адабиёт муаллимимизнинг тили билан айтганда «ўтлаб» кетибман. У киши ўзи сўраган нарсадан сал ташқари чиқсанг, «Қурбонназаров, ўтлама», дейдилар. Ҳа, айтгандай, гап ёзувчилик ҳақида эди-я?

Мен мактабимизда анчагина обрўга эга эдим. Кунлардан бир кун синфдошларим ёзган шеърларингни Тошкентга, газетага юбор, деб маслаҳат беришди. (Қайси газетага юборганимни айтмайман.) Анчагина шеърларимни оппоқ қоғозга чиройли қилиб кўчириб, тагига «Шоир Соғиндиқ Қурбоний» деб ёзиб юбордим. Юбордим-у, ўзимни қаерга қўйишимни билмайман. Юриш-туришларим ҳам бошқача бўлиб қолди. Қандайдир бир ширин хаёл вужудимни қамраб олди: газетанинг навбатдаги сонларидан бирида шеърларим босилиб чиқади! Ҳамма ўқийди. Ана, ундан кейин синф раҳбари уришиб бўпти. Маҳфуза қақилдоқ атрофимда парвона бўлади. Адабиёт ўқитувчимиз ҳам «ўтлама» деёлмайди. Кимсан, шоир Қурбоний! Соғиндиқ Қурбоний!..

Газетани бир ҳафта кутдим, газета келди, аммо унда шеърим йўқ эди. Тағин кутдим. Қўйинг-чи, учинчи ҳафтанинг бошида газета яна келди. Бунда ҳам босилмабди. Бунинг устига ўша кунлари редакциядан бир хат олиб, бутунлай ҳафсалам пир бўлди…

Агар уйимизга дадамнинг бир ёзувчи ўртоғи келиб қолмаганида, ёзувчиликдан бутунлай кўнглим қолган бўлармиди…

Дадам кўпдан бери бир шоир ўртоғи бор эканлигини, у Тошкентдаги журналда ишлашини айтиб юрар эди. Бир куни уйга эртароқ қайтдим. Меҳмон келибди. Эшикдан одоб билан салом бериб кирдим. Ҳалиги меҳмон алик олди. Ўзи дадам тенги. Оқ-сариқдан келган, ўрта бўйли. Чакка сочларига сал оқ тушибди. Қарашларида қандайдир бир илиқлик бор. Менга қараб жилмайиб турибди.

Дадам кулиб:

– Келинг, шоир, – деди.

Ҳалиги кишининг олдида уялиб кетдим. Дадам ҳеч бундай демас эди. Папкамни аста қўйиб, оёқ учида ҳовлига чиқиб кетаётгандим, дадам чақириб қолди:

– Соғиндиқ, бери кел.

Олдига бордим.

– Бу амакингни танийсанми?

Елкамни қисдим.

– Нега танимайсан? – деди дадам жиддий тус олиб. – Айтмабмидим сенга, Тошкентда шоир ўртоғим бор деб?

Ўзим ҳам қизариб кетган бўлсам керак. Меҳмон амаким бўлса:

– Нима қиласиз болани уялтириб? – деди дадамга. Кейин менга қаради: – Келинг, танишамиз.

– Ҳа, айтгандай, бир танишиб олинглар, – деди дадам.

– Мен дадангиз айтгандай шоир эмасман, – деди у киши кулиб. – Фақат оддий бир журналистман. Дадангиз шўрлик касаллар билан овора бўлиб кетиб журналист билан шоирнинг фарқига ҳам етолмай қолибди.

Меҳмон амаким шундай деб кулди. Дадам бўлса томоғини бир қириб, меҳмон амакимга ўқрайиб қаради-да, ташқарига чиқиб кетди.

– Исмим Жўра, фамилиям Парпиев. Қани, бундоқ ўтиринг-чи. Ҳа, яшанг. Хўш, ўқишлар қалай?

– Яхши, – дедим уялиброқ.

– Тузук, – у бармоқлари билан столни чертиб ўтириб аста гапида давом қилди. – Соғиндиқвой, сиздан бесўроқ бўлса ҳам шеърларингизни, ҳикояларингизни кўриб чиқдим. Дадангиз кўрсатди.

Мен шу вақтгача биронта шеър биладиган одамга кўрсатмаган эдим. Ҳаяжон билан Жўра амакимнинг оғзига тикилдим.

– Тузук, ёмон эмас. Бироқ… Ҳа, айтгандай, уларни биронта одамга кўрсатганмисиз?

– Йўқ.

– Адабиёт ўқитувчингизга ҳам кўрсатмаганмисиз?

– Йўқ.

– Э, бу ишингиз чакки, – деди у. – Мен кўрган шеърлар, агар қўйган числонгиз тўғри бўлса, анча илгари ёзилибди. Янги шеърларингиздан бордир-а?

– Ёзмай қўйганман.

– Нега?

– Шу…

– Сабаби борми?

Аста ўрнимдан туриб, редакциядан олган хатни яшириб қўйган жойимдан олиб келиб бердим. Жўра амаким уларни қўлига олиб ўқий бошлади. Ўқиётиб негадир пиқ этиб кулиб юборди. Бир нима демоқчи бўлди-ю, индамади. Бироз бошини чайқаб ўтирди-да:

– Майли, – деди. – Энди ҳеч ёзмайсизми?

– Босилмагандан кейин… – деб минғилладим. Синф раҳбаримизнинг гапини ҳам айтай дедим-у, чақмачақарлик бўлмасин, деб айтмадим. Жўра амаким ҳам бирпас индамай ўтирди-да:

– Шеърни тузук ёзар экансиз, – деб қолди. Ялт этиб у кишига қарадим. – Ҳа, тузук ёзар экансиз. Прозангизни ҳам кўриб чиқдим. Тўғрисини айтсам, поэзиянгиздан ҳам прозангиз маъқулроқ кўринди менга. Назаримда, бир камчилигингиз бор: ўзингиз билмаган, ҳис қилмаган нарсаларни ёзар экансиз. Мана: космодром ҳақида шеърлар ёзибсиз. Қани, айтинг-чи, сиз уни кўрганмисиз?

– Йўқ…

– Мана кўрдингизми? Кўрмаган, билмаган нарсани ёзсангиз, ёзган асарингиз қўполроқ қилиб айтганда, ёлғон бўлиб қолади. Тўғри, кўрмай туриб ёзилган асарлар адабиётимизда кўп. Бунинг учун аввал билим, маҳорат, ўткир тасаввур керак. Сизда ҳозир булар йўқ, Албатта, кейинчалик ўсасиз, билимингиз ҳам, маҳоратингиз ҳам, тасаввурингиз ҳам ўсади. Унда ёзсангиз бўлади. Тушунарлими?

Бошимни қимирлатдим.

– Энди, Соғиндиқвой, бундан кейин ёзмайман, деган гапингизга қўшилмайман. Ёзганимни газета чиқармас экан, деб ёзмай қўйсангиз, бу – қўрқоқлик бўлади. Ёзувчи ботир бўлиши керак. Шундай эмасми?

– Ҳеч ҳам қўрқаётганим йўқ.

– Демак, ёзасиз-а?

– Ёзаман…

– Баракалла. Фақат кўрган-билган нарсаларингизни ёзинг. Борми шунақа нарсаларингиз?

– Бор.

– Қизиқми?

– Қизиқ.

– Бўлмаса, ўшалардан биттасини танлаб олиб ёзинг. Ёнингиздан ҳеч нарса қўшманг ҳам, ҳеч нарсани унутиб ҳам қолдирманг. Келишдикми?

– Майли.

– Битгандан кейин менга юборинг, ўзим кўриб бераман.

Эшикдан ойим билан дадам кириб келди. Дадамнинг қўлида битта шиша, ойимнинг қўлида тўғралган бодринг.

– Роса гаплашдиларингизми? – деди дадам кириши билан.

– Гаплашдик, – деди Жўра амаким. – Қаёққа кетдинг?

– Қиттак-қиттак қилайлик энди. Озиб-ёзиб бир келиб қолибсан.

– Э-э… – деди Жўра амаким.

Мен аста ўрнимдан туриб чиқиб кетаётган эдим, Жўра амаким кўриб қолди:

– Соғиндиқ, қаёққа? Овқатланмайсизми?

– Э,– дадам қўлини силтади. – Шу овқат ейдими!

– Жуда чимхўр-эй. Овқат беришдан безиллаб қолибман буларга, – деди ойим куйиб-пишиб. Жўра амаким аста бошини чайқаб кулди. Ҳамон эшик олдида бошимни эгиб индамай турар эдим. Ойим рухсат берди: – Бор, ўйнай қол. Сенга копток бўлса бас.

Аста уйдан чиқиб кетдим…

Ишонсангиз, шу кундан бошлаб, нуқул ёзгим келади. Аммо нимани, қайси кўрган нарсамни? Бошим қотди. Кейин ёзишни ўрганиш мақсадида беш-олтита китоб ўқиб чиқдим. Афсуски, биронтасида ҳам «Мана бундай қилиб ёзгин!» деган гапни тополмадим.

Ўша китоблар орасида менга биттаси жуда ёқди. Менга ўхшаган бир қозоқ боласи «Менинг исмим Хўжа» деган яхши китоб ёзибди. Ўша китобни ўқиб, ўтган йили ўз бошимдан ўтган бир қизиқ воқеа эсимга тушиб кетди. Ҳа, айтгандай, сизга бир ҳунаримни айтишни унутибман: мен фотографлик ҳам қиламан. Ишонмасангиз мактабимизга келинг. Мен олган суратларни ўз кўзингиз билан кўрасиз. Каттакон фотогазета қилганмиз. «Овчилар» деган мавзуда. Мактабимизда ҳалиям осиқлик турибди. Рост. Ўзимда ўша суратлардан битта-битта нусха бор. Альбом қилиб қўйган эдим. Бир чеккадан кўриб, хотираларимни янгиладим. Ниҳоят, шу воқеани ёзишга қарор қилдим. «Э, бирпасда қотириб ташлайман», деб ишга киришсам, бошимда ҳеч гап йўқ. Ҳамма билганларим ҳам тумтарақай бўлиб кетса бўладими? Ишонасизми, шундан кейин йигирма кунча ёзолмай қийналиб юрдим. Бироқ ўша воқеа хаёлимдан чиқмайди. Ухласам тушимга киради, юрсам – ўнгимда. Бора-бора ўша воқеага алоқадор одамлар билан гаплашадиган бўлиб қолдим. Хуллас, ёзмасам бўлмади, столга ўтирдим.

Бўлар иш бўлди. Энди бундай қиламан: ўша воқеани катта ёзувчилар қилгандай, кичик бўлимларга бўлиб, ҳар бирига мазмунига мослаб қисқа-қисқа сарлавҳачалар қўяман. Жўра амаким айтгандай, ёлғон гап қўшмайман. Кўрганимни, билганимни ёзаман.

Бўпти бўлмаса, бошладим…