Dunyoning ishlari

– Voy o‘lmasam! – Sepkilli xolaning qo‘lidan tayog‘i tushib ketdi. – Bu qanaqa tuhmat! – dedi yig‘i aralash. Keyin oyimga yuzlandi.

– Uyalmaysizmi, ovsin poshsha! Mana, ne niyatda o‘tiribman. Agar ninangizga tekkan bo‘lsam, niyatimga yetmay! – Keyingi so‘zlar uning bo‘g‘izidan yig‘i aralash otilib chiqdi. – To‘rtta bolamning o‘ligini ustida o‘tiray, xo‘pmi!

– Voy, ovsinjon, voy gapingiz qursin! – dedi oyim ovozi titrab. – Qaytib oling gapingizni! Olgan bo‘lsangiz ham mingdan ming roziman!

– E, yana, gapiradi-ya! Boyvuchcha bo‘lmay tusingni yel yesin! – Ammam shaxt bilan burildi-da, nari ketdi. Darvoza oldiga borganida orqasiga qayrilib qaradi. – Yaxshisi bo‘yningizga oling, bo‘lmasa, qiyomatda azobini tortasiz!

Zum o‘tmay ammam bilan otin xola chiqib ketishdi. Sepkilli xola hamon piqillab yig‘lar, oyim supa oldida boshini xam qilgancha mung‘ayib turar edi.

– Iloyo tuhmat qilgan tuhmat balosiga uchrasin! – dedi Sepkilli xola yig‘lab. – Iloyo niyatiga yetmasin!

– Qo‘ying, ovsinjon. – Oyimning o‘zi ham yig‘lab yuboray deb turardi. – Xudoyo o‘sha bir poy zirak o‘lsin! Ko‘nglingizga olmang, jon ovsinjon!

– Tuhmat balosiga uchramasa, rozimasman! – Sepkilli xola shunday dedi-yu yig‘lagancha uyiga kirib ketdi.

Oyim bir zum supa oldida turdi-turdi-da, birdan menga o‘shqirdi:

– Nimaga serrayib turibsan? Yo‘qol ko‘zimdan, juvonmarg!

Yomon bo‘ldi. O‘sha kundan boshlab Sepkilli xola oyim bilan yuzko‘rmas bo‘lib ketdi. Ammo eng yomoni yana ikki oycha o‘tgach, salqin tushgan kunlardan birida bo‘ldi.

O‘sha kuni maktabdan qaytsam, oyim sandiq ustiga muk tushib o‘tiribdi. Issiq kiyimlarni sandiqdan olgan shekilli, uy ichini kuya dorining hidi tutib ketgan, bumazi ko‘ylaklar, choponlar, quloqchinining ipi uzilgan telpaklar yer bilan bitta bo‘lib yotibdi. Yig‘layverib, oyimning ko‘zlari shishib ketgan. Dadam urgan bo‘lsa kerak, deb qo‘rqib ketdim. Sekin oldiga keldim. U bo‘lsa qayrilib qaramadi. Qo‘lidan ushlagan edim, oyim ilon chaqqandek qo‘lini tortib oldi.

– Sen bolani yer yutsa bo‘lmasmidi! – dedi g‘azabdan ko‘zi yonib. – Shu kuningdan ko‘ra o‘lib qo‘ya qolsang bo‘lmasmidi, yer yutkur!

Oyim hech qachon bunaqa qarg‘amagani uchunmi, yig‘lab yuboray dedim.

Ammo shuncha yomon gapni to‘satdan eshitganimga karaxt bo‘lib qolgan edim.

– O‘shanda nega unaqa deding, bo‘yginang lahatda chirigur! – dedi u yana dag‘dag‘a bilan.

– Qachon? Nima dedim?

– Folbinnikida, go‘rso‘xta, folbinnikida! – Oyim ovozi boricha chinqirdi. – Nega Sepkilli xolamni ko‘rdim, deding?

– Nima qilay? – dedim alamdan chiyillab. – Ko‘zimga ko‘ringanini aytdim-da!

– Mana-ku, ko‘zginang teshilgur, mana-ku! – Oyim kaftidagi allanimani yerga uloqtirdi. Oltin baldoq yerga tushib jiringlab sakrab ketdi.

– To‘rko‘ylagimga ilinib qolgan ekan-ku! Yo‘qot, ko‘zimdan yo‘qot! Bir begunohga tuhmat qilgandan ko‘ra o‘lganim yaxshimasmi! – U birdan meni quchoqlab, yuzimni yuziga bosgancha hiqillab qoldi. – Endi nima qilamiz, jon bolam!

Oyimning ko‘z yoshi birpasda yuzimni jiqqa suv qilib yubordi.

– Nima qilamiz, o‘g‘lim! Bu sharmandalikka qandoq chidayman, o‘g‘iljonim! – Oyim madori qurigandek, sandiq ustiga muk tushib qoldi.

Oradan ko‘p o‘tmay to‘y bo‘ldi. Sepkilli xola oyimni to‘yga aytmadi. Biroq oyim bir tog‘ora qushtili pishirdi. Hech nima bo‘lmagandek, to‘yxonaga chiqdi-yu yelib-yugurib xizmat qilib ketaverdi.

Kechqurun hovlining o‘rtasida to‘nka qo‘yib gulxan yoqishdi. Sepkilli xolaning o‘ziga o‘xshab ketadigan sarg‘ish yuzli Hakim akaga to‘n kiygizib, salla o‘ratishdi, gulxan atrofini uch marta aylantirishdi, karnay-surnay chalindi… Uy ichida ayollar, Zebi xola dutor chertgan, xotinlar tortishmachoq qilgan… Xo‘ja, Toy, Vali, men – to‘rtovlashib tortishmachoq bilan ovora bo‘lib turgan xotinlar orasiga sho‘ng‘iymiz-u cho‘ntakni shirinlikka to‘ldirib chiqamiz… Keyin to‘yxonaning qorong‘i burchaklarida rosa bekinmachoq o‘ynadik.

O‘sha kuni kech yotgan bo‘lsam ham juda erta uyg‘ondim. Endi tong otgan ekan. Qarasam, uyda hech kim yo‘q. Demak, to‘yxonaga chiqishgan.

Men ham yuzimni «mushuk yuvish» qildim-u o‘sha yoqqa chopdim. Bo‘lmasa-chi, hozir «Kelinsalom» bo‘ladi-da.

Xayriyat, «Kelinsalom»ga kech qolmabman. Hovli betkayida Sepkilli xolaning qarindosh-urug‘lari, to‘yda xizmat qilganlar to‘planib turishibdi. Erkaklar kam, xotinlar ko‘p. Faqat oyim ko‘rinmaydi. Hovli etagidagi to‘nkarib qo‘yilgan qozon orqasida g‘o‘laga minib o‘tirgan Valini ko‘rib, imlab chaqirdim.

Bir mahal otin xola (Sepkilli xolaning qo‘li egriligidan shikoyat qilgan, biz bilan folbinnikiga borgan xuddi o‘sha semiz otin xola) oq sholro‘mol yopingan, atlas ko‘ylagi ustidan oldiga uqa tutilgan nimcha kiygan kelinchakni yetaklab ostonaga olib chiqdi. Parda orqasidan kelinning yuzi yaxshi ko‘rinmas edi. Biroq yaqinroqda turgan notanish xotinning ko‘zi o‘tkir ekan.

– Vuy, muncha chiroyli! – dedi qattiq shivirlab. – Bir qoshiq suv bilan yutgudek-a!

– Baxti bor ekan sariq mashakni! – dedi boshqasi unga javoban.

Otin xola bir tomoq qirib oldi-da, ovozi boricha baqirdi:

– Assalomu alaykum, kelinsalo-o-om!

Kelinchak ohista bosh egdi. Hovlidagilar chekka-chekkadan ma’qullab javob qilishdi:

– Baraka topsin!

– Rahmat.

– Qo‘shgani bilan qo‘sha qarisin.

Otin xola yana bir marta tomoq qirib, ovozini sozlab oldi-da, boyagidan ham balandroq hayqirdi:

– Assalomu alaykum, kelinsalo-o-o-m!

 
Karmonni katta ochgan
Ayamay pulni sochgan,
Qorinlari qopday,
Mo‘ylovlari shopday
Qaynotasiga salo-o-m!
 

Odamlar chekka-chekkadan kulib yuborishdi. Isroil mo‘ylov hovli etagidagi xonadan karnayga o‘xshatib o‘ralgan kattakon namatni qo‘ltiqlab chiqdi. Hovli o‘rtasidan pishillab o‘tdi-da, namatni oborib kelinning oyog‘i tagiga qo‘ydi. Mo‘ylovini g‘olibona qiyofada bir buragan edi, xotinlar qiy-chuv solib kulib yuborishdi. Isroil mo‘ylov uvali-juvali bo‘linglar, deb fotiha o‘qidi. Otin xola yana bir tomoq qirib oldi:

– Assalomu alaykum, kelinsalo-o-o-om!

 
Tili bilan teng aylanadigan,
Xizmatiga shaylanadigan,
To‘ydan quruq qaytmaydigan
So‘zlari moyday, yuzlari oyday,
Qaynonasiga salo-o-m!
 

Yana qahqaha ko‘tarildi. Sepkilli xola qizarib-bo‘zarib, odamlar orasidan o‘tdi-da, kelin tomonga talpindi. Qo‘lidagi bir dasta chinni kosani kelinning boshiga qo‘ydi.

Otin xola tag‘in davom etdi.

– Assalomu alaykum, kelinsalo-o-o-m!

 
Dutorini sayratgan,
Dilimizni yayratgan,
Zebi opaga salo-o-m!
 

Zebi xola erkakcha yurish qilib yaqin borgan edi, ichkaridan tugun olib chiqishdi. Zebi xola tugunni olarkan, kelinning yelkasiga qoqdi.

– Baxtli bo‘lgin, qizim!

Otin xola u yoq-bu yoqqa qarab oldi-da, davom etdi.

– Assalomu alaykum, kelinsalo-o-om! Biri-biridan shirin, biri-biridan asal qaynsingillariga salo-o-om!

Hakim akaning ukasi yo‘q, uchta singlisi bor edi. Uchovlari ikkita-ikkitadan piyola ko‘tarib qatorlashib borishdi. Biriga atir, biriga sochiq, eng kichkina Saidaga ro‘molcha tegdi…

Otin xola kelinning ro‘molini o‘nglab qo‘ydi-da, tag‘in yangi kuch bilan hayqirdi:

– Assalomu alaykum kelinsalo-o-om! Oyog‘i olti, qo‘li yetti bo‘lib xizmat qilgan, kelinning qo‘lidan ishini oladigan, og‘ziga oshini soladigan yon qo‘shni – jon qo‘shnilarga salo-o-o-om!

Oyim shu yerda ekanini endi payqadim. U odamlar orasidan rangi o‘chibroq o‘tdi-da, qandaydir, ishonchsiz qadamlar bilan kelin tomonga yura boshladi. Hatto ostona oldiga borganda bir qalqib ketgandek bo‘ldi. Qo‘lida hech nima yo‘q edi. Biroq sekin-sekin zinadan ko‘tarildi-yu, kelinning yuzidagi pardani qiya ochdi. Hovlidagi xotinlar pichir-pichirga tushib qolishdi.

– Nima qilyaptilar?

– Voy, o‘lmasam!

Otin xolaning ham g‘ashi keldi shekilli, dashnom berdi:

– Nomahramlar bor-a, poshsha!

– To‘xtang, – dedi oyim negadir ovozi titrab. Shosha-pisha kelinning qulog‘idagi ziraklarni yecha boshladi.

– Ushlang buni! – dedi sirg‘alarni kelinning qo‘liga tutqazib. Keyin o‘zining nimchasiga qo‘l soldi-yu kattakon oltin oybaldog‘ini chiqardi. Qo‘llari titragancha ikkalasini kelinning ikki qulog‘iga taqdi.

– Niyat qilgandim, – dedi oyim otin xolaga qarab. – Shuni niyat qilib qo‘yuvdim. – Shunday dedi-yu sekin egilib, kelinning peshonasidan o‘pdi.

– Iloyo qo‘sha qaringlar!

Oybaldoq shol ro‘pol tagidan ham yaraqlab ko‘rinib turar, kelinning husniga husn qo‘shib yuborgandek edi. Chekka-chekkadagi xotinlarning hayratli xitobi eshitildi:

– Vuy-y-y-y!

– Asl tillamikan?

– Nima, qalbakisini qilib esini yebdimi?

– Mana bundoq qo‘shnilar bo‘ladi jahonda!

Bir zum gangib qolgan otin xola ovozi boricha hayqirdi:

– Qilichdek o‘g‘illarni o‘stirgan, to‘yda yelib-yugurgan, oy desa, oydek, hotamtoydek poshsha opasiga salo-o-m!

Oyim odamlar orasidan turtinib o‘tdi-da, chekkaga chiqdi. Shundagina kelin tomonga o‘girilib, mamnun jilmaydi… Uning ko‘zida yosh bor edi.

O‘RIS BOLANING OYISI

Shanba kuni mashinani darvoza oldiga olib chiqishim bilan motor o‘chib qoldi. Generator tok beryapti, benzin nasosi ishlayapti. Tavakkal qilib karbyuratorni kavlashtirishga tushdim. Ochishga ochdim-u bemorning qornini yorib qo‘yib, u yog‘iga nima qilishini bilmagan no‘noq jarrohdek dovdirab qoldim. Mushtdek apparat ichida shuncha murvat borligini bilmagan ekanman. Hammasini qandoq bo‘lsa shundoqligicha joy-joyiga qo‘yib chiqqan edim, yana allaqancha vintlar, gaykalar «ortib qoldi». Nima qilishimni bilmay tajang bo‘lib tursam, orqada yuk mashinasining voshillab tormoz bergani eshitildi. Kabina eshigi taraqlab ochildi. Qarasam, o‘zimning bolalikdan birga o‘sgan «o‘ris o‘rtog‘im» Vali tushib kelyapti. (Asli oti Valentin ekanini keyin bilganman.) Mahallada shu bolaning oldiga tushadigan shofyor yo‘q. O‘zi ham mushtdek boshidan temir-tersakka qiziqadi.

– Bormisan! – dedim quvonib. – Kasal tuzalaman desa, tabib o‘z oyog‘i bilan keladi-da.

U shoshilmasdan oldimga keldi.

– Nima bo‘ldi? – dedi motorga mo‘ralab.

– Buni ko‘rmaysanmi, – deb qo‘limdagi murvatlarni ko‘rsatdim. – Olmadek narsaga shuncha lash-lushni erinmasdan joylashganiga qara! Injenerlar ham ovsar ekan!

U «operatsiya» bo‘lgan karbyuratorga qaradi-da, hushtak chalib yubordi.

– Injenerlar ahmoqmas, sen ahmoqsan! – dedi jingalak sochlarini silkitib. – Ertadan boshlab men ham kitob yozib tashlasam nima bo‘ladi? Aqling yetmagan ishga aralashib nima qilasan?

G‘aribona qiyofada iljayib turgan bo‘lsam kerak, u kulib yubordi. Paralon kurtkasini yechib, mashina tomiga tashladi-da, buyurdi:

– Otvyortkangni ol!

Biroq ishga kirishmadi.

– Aytmoqchi, mamashkani olib keluvdim, – dedi ZIL tomonga imo qilib. – Sizlar gaplashib turgunlaringcha buyog‘ini amallab ko‘raman.

Boyadan beri e’tibor bermagan ekanman. Yuk mashinasining kabinasida o‘tirgan Zebi xolani endi ko‘rdim. Ikkovlashib mashina oldiga bordik. Vali zinaga sakrab chiqib kabina eshigini ochdi. Boshiga qalin ro‘mol o‘ragan, qora baxmal nimcha kiygan oyisini ko‘targudek bo‘lib zinadan tushirdi. Qarasam, Zebi xola mushtdekkina bo‘lib qolibdi. Oyimning ma’rakalarida kelganida o‘z tashvishim bilan bo‘lib, razm solmagan ekanman, endi payqadim. Avvalgi alp qomatli, yurganida yer gursullaydigan Zebi xolaning yarmi ham qolmabdi. Ro‘moli ostidan chiqib turgan sochlari qordek oqarib ketibdi. Qop-qora yuzi yanayam qorayib, ko‘kimtir tusga kirgandek.

– Poshsha singlimdan qolgan yodgorim! – dedi u meni bag‘riga bosarkan, bo‘g‘iq ovozda. Ozg‘in qo‘li bilan yelkamga qoqib, og‘ir-og‘ir harsillab nafas oldi. – O‘zimning shirin o‘g‘limdan o‘rgilay, yaxshi o‘tiribsanmi?

Bolalikdan qulog‘iga rayhon taqib yurishiga ko‘nikib qolganim uchunmi, hozir ham undan rayhon isi anqib ketgandek bo‘ldi.

– Yuring, – dedim uyga boshlab. – Birpas dam oling.

– Yo‘q, u yoqdamas, singlimning uyida o‘tiraman. – Zebi xola og‘ir-og‘ir qadam bosgancha, oyimning xonasiga qarab yurdi. – Singlimning joyida birpas o‘tiray, – dedi-yu doim oyim o‘tiradigan joyga, deraza tagiga cho‘kdi. Bo‘g‘iq ovozi titrab uzoq tilovat qildi.

– Dunyo shunaqa ekan, jon bolam, – dedi o‘ychan ovozda. – Hamma bir-bir ketaverarkan…

– O‘zingiz bardammisiz, xola? – dedim so‘lg‘in yuziga, titrab turgan qop-qora qo‘llariga qarab. – Nevaralar katta bo‘lib qoldimi!

– Xudoga shukur, bolaginam o‘zidan ko‘paydi. Olti nevaraning duosini qilib o‘tiribman. Valijonim bitta bo‘lsa ham o‘ntaga tatiydigan chiqdi. – Zebi xola shoshilmasdan choy ho‘plarkan, devordagi mixga ilig‘lik duxoba g‘ilofli dutorga qarab-qarab qo‘ydi. Oyim dutorni juda avaylar, «adangdan qolgan yodgorlik», deb doim ko‘z o‘ngida saqlardi. Shu ondayoq bolalikdagi xotiralar, Zebi xolaning dutor chalganlari esimga tushdi-yu sekin so‘radim:

– Hali ham chalib turasizmi?

Zebi xola ma’yus jilmaydi.

– Dutor chalish qatta, bolam. Qo‘l o‘lgur titraydi. – U bir zum jimib qoldi-da, o‘ychan davom yetdi. – Qaysi kuni tush ko‘rsam, poshsha singlim bilan bir joyda o‘tiribmiz. Nuqul dutor chalayotgan emishman. – U shikasta kuldi. – Odamzod shunaqa ekan, – dedi xo‘rsinib. – Bola-chaqam derkan, yelarkan-yugurarkan, endi og‘zi oshga yetganda yiqilarkan. – U titroq qo‘llari bilan tizzasining ko‘zini siladi. – Sal sovuq tursa, oyog‘im shishib ketadi. Valijon mahsi oberaman, o‘zingiz kiyib ko‘rib tanlaysiz, deb qo‘ymadi. Ketayotgan joyimda birrov singlimnikiga kirib chiqay, dedim.

Yana choy quyib uzatgan edim, Zebi xola bosh chayqadi.

– Mayli, bolam, men bora qolay endi.

Ikkovlashib tashqariga chiqqanimizda Vali mening mashinamda o‘tirar, motorni gurullatib sinab ko‘rar edi.

– Bo‘ldi, – dedi o‘tirgan joyida derazadan boshini chiqarib. – Ikkinchi bunaqa ustachilik qilsang, o‘zingdan ko‘r.

Ikkovlashib Zebi xolani kabinaga chiqardik. Vali narigi eshikdan kirdi-yu, mashinasini gurullatgancha haydab ketdi. ZIL muyulishda ko‘zdan g‘oyib bo‘lishi bilan g‘ira-shira tong pallasida ko‘rgan tushdek xotiralar yopirilib keldi.

* * *

Zebi xoladan hayiqmaydigan bola yo‘q edi. Erkaklardek barvasta gavdali, qop-qora bu xotinning yo‘g‘on ovozi ham, uzun qirra burni, ketmonni yelkasiga tashlagancha etik kiyib g‘oz yurishi ham boshqa ayollarga o‘xshamas, hatto qoramtir siyrak mo‘ylovigacha bor edi. U qachon qarasa qulog‘iga rayhon taqib yurar, Darhon arig‘i bo‘yidagi hovlisida yoz bo‘yi rayhonlar barq urib yotardi. Uni birinchi marta ko‘rganimdayoq qo‘rqib qolganman. O‘shanda juda kichkina bo‘lsam kerak. Oyimga ergashib Zebi xolanikiga bordim. Nimagaligi esimda yo‘g‘-u xarxasha qilaverdim. Oyim u deb ko‘rdi, bu deb ko‘rdi, bo‘lmadi. Shunda Zebi xolaning jahli chiqib ketdi.

– Jim bo‘lasanmi yo hozir ishtonimga qamab qo‘yaymi!– dedi do‘rillab. Uning vajohati shu qadar qo‘rqgulik ediki, ovozim o‘chdi-qoldi.

…Zebi xola sap-sariq jingalak sochli, ko‘k ko‘z «o‘ris bola»sini – Valini jonidan yaxshi ko‘rardi. Qaysi to‘yga borsa, ko‘ylagining yengiga popukqand, monpasi, jiyda solib kelardi. Uning yengi shunchalik barakali ediki, Valining do‘ppisi birpasda shirinlikka to‘lib chiqardi. Vali qizg‘anchiq emas, oyisi olib kelganlarni hamma bilan baham ko‘radi… Biroq bironta bola Valini chertsa bormi, oyisidan baloga qoladi. Zebi xola o‘sha zahoti aybdor bolaning onasini yumma talaydi. «Sen echkiga o‘xshab har yili bolalaysan, meniki atigi bitta! – deydi shang‘illab. – Qani, yana bir marta qo‘l tegizib ko‘rsin-chi, qo‘lini sindirib o‘choqqa tiqaman!»

Zebi xola bolasini bunchalik avaylagancha bor edi. Dadamning aytishiga qaraganda, urush bo‘layotgan joydan keltirilgan bolalardan bittasini berasanlar, deb Zebi xola ham boribdi. Ammo o‘sha idoradagilar ko‘nishmabdi. «Siz so‘qqaboshsiz, topish-tutishingizning mazasi yo‘q», deyishibdi. Shunda Zebi xola kursini mushtlab chunonam to‘polon ko‘taribdiki, noiloj mana shu Valini xatlab berishibdi.

Zebi xola so‘qqabosh bo‘lsayam, Valini kamsitmagan. Qo‘y so‘yib, yurtga osh berib, to‘yini ham qilib bergan.

Vali ham birinchi sinfda men bilan o‘qir, hisobdan yaxshi edi-yu, ona tilidan qiynalardi. «Q» bilan «G‘»ni aytishga hech tili kelishmasdi. Risolat opa degan chiroyli o‘qituvchi opamiz buni bilgani uchun Valini ko‘p ham qiynamasdi. U doim deraza oldidagi partada o‘tirardi.

Bir kuni maktabga komissiya kelib qoldi. Bir emas, to‘rt kishi orqa partaga borib o‘tirishdi. O‘qituvchi opamiz dars o‘tyapti-yu, hayajondan ovozi titraydi. Sinf jimjit. Shu payt deraza sharaqlab ochildi-da, Zebi xolaning yo‘g‘on ovozi eshitildi.

– Vali, ma, non!

Hammamiz o‘sha tomonga qaradik, Valining sariq yuzi olovdek yonib ketdi. Nima deyishini bilmay nuqul «keting», deb imlaydi. Zebi xola bo‘lsa derazadan ikkita arpa non uzatib turibdi.

– Olsang-chi, qo‘lim kuyib ketdi! – dedi u zarda bilan.

Sinfxonani birpasda issiq non hidi tutib ketdi.

Risolat opamiz bir zum esankirab turdi-da, tashqariga yugurdi.

– Nima qilyapsiz, xola? – dedi yig‘lagudek bo‘lib. – Maktab-ku bu!

– Maktabligini o‘zim ham bilaman! Machitga kelganim yo‘q! – Zebi xola ovozini baralla qo‘yib do‘rilladi. – Bolam ertalab choy ichmasdan chiqib ketuvdi. Och o‘tirsinmi endi?

Risolat opamiz yalinishga tushdi:

– Jon xola, komissiya bor.

– Nima, kamissiyang non yemaydimi! Bolam bir kun kech olim bo‘lsa bo‘lar. «Kamissiya keldi», deb tishining kirini so‘rib o‘tirsinmi?

Boyadan beri suv quygandek jimjit bo‘lib turgan sinfxo-nada to‘satdan qahqaha portladi.

– Ana, kamissiyangning o‘ziyam kulyapti-ku! – Zebi xola derazadan boshini suqdi. – Ma, bolam, yeb ol, uyalma!

…Bir kuni jo‘raboshimiz sigirini qaytarmagani uchun Valini urib burnini qonatdi. Ertasiga qiziq bo‘ldi. Tol soyasida dam olib o‘tirsak, maydoncha chetida Zebi xola ko‘rindi.

Toy jo‘raboshining yelkasiga turtdi.

– O‘lding! Zebi xola kelyapti, qoch!

Jo‘raboshining ko‘zi olayib ketdi. Qaddini rostladi-yu, keyin qo‘l siltab shineliga yonboshladi.

– Qatta uradi! O‘zi zo‘rg‘a kelyapti-ku.

Qarasak, Zebi xola chindan ham zo‘rg‘a-zo‘rg‘a kelyapti. Qo‘lidagi tayoqqa suyanib ikki qadam yuradi-da, to‘xtaydi. Oqsoqlanib qadam bosadi.

– Yiqilib oyog‘i singanga o‘xshaydi, – dedi jo‘raboshimiz.

Zebi xola inqillab-sinqillab yaqin keldi. Ammo besh qadamcha qolganda birdan cho‘loqligi tuzalib qoldi. Tayoqni baland ko‘targanicha ikki hatlab jo‘raboshining tepasiga keldi. Tayoqning qarsillashi bilan jo‘raboshining dodlashi baravar eshitildi.

– Mana urish! – dedi Zebi xola do‘rillab. – Urish mana bunaqa bo‘ladi. – U jo‘raboshining gardaniga tag‘in tushirdi. – O‘zidan kichkinaning burnini qonatish mana bunaqa bo‘ladi!

Jo‘raboshi jonholatda dumalar, ammo qocholmasdi.

– Oyi! Urmang, oyi! – Vali oyisining qo‘lidagi tayoqqa yopishdi.

– Tavba qildim! – jo‘raboshi tipirchilab, kafti bilan boshini pana qildi. – Jon xola, o‘lay agar, ikkinchi qilmayman!

– Oyi! – Vali Zebi xolani quchoqlab oldi. – Kerakmas!

Zebi xola tayoqni uloqtirdi.

– Nima, meni bolam malaymi senga?! – dedi dag‘dag‘a bilan. – Sening molingni boqsin, deb katta qilib qo‘yibmanmi bolani?!

…O‘sha voqeadan keyin jo‘raboshimiz ancha yuvosh tortib qoldi. Uchinchimi, to‘rtinchi kuni mog‘or bosgan kattakon qovoq ko‘tarib keldi. Tol soyasida o‘tirib qovoqni ikki pallaga ayirdi-da, qirg‘ich bilan tozalashga tushdi. Keyin pallalarning qirrasini arraning tishiga o‘xshatib jimjimador qilib qirqib chiqdi. Ikki pallani bir-biriga yopgan edi, orasi kavak koptokka aylandi qoldi.

– Nima qilmoqchisan? – dedi Toy burnini tortib.

– Burningga osib qo‘yaman! – dedi to‘ng‘illab jo‘raboshi. – Artib ovora bo‘lib yurmaysan. – Keyin qovoqni bir chekkaga qo‘ydi-da, Toyga buyurdi. – Qorong‘i tushganda shu yerga kelasan. Sen ham, – dedi menga imo qilib. – Xo‘ja baribir kelolmaydi. Dadasi chiqarmaydi.

– Nimaga o‘zi? – dedim tushunmay.

– Sirk ko‘rsataman.

– Vali-chi, Vali ham keladimi? – dedim nariroqda tol yog‘ochidan hushtak yasayotgan Valiga imo qilib.

– Yo‘q, – jo‘raboshi keskin bosh chayqadi. – U ham oyisidan qo‘rqadi. Es-es, kim kelmasa pes!

Kechki ovqatdan keyin bekinmachoq o‘ynayotgan akalarimning ko‘zini shamg‘alat qilib maydonchaga chiqdim. Qorong‘ida, tol tagida Toy bilan jo‘raboshi turibdi. Jo‘raboshining qo‘lida boyagi qovoq. Faqat odamning boshiga o‘xshatib «og‘iz-burun» teshib qo‘yibdi. Negadir hammayoqni lampamoy hidi tutib ketgan…

– Laychang nimaga keldi? – deb to‘ng‘illadi jo‘raboshi.

Qarasam, gurji kuchugim oyog‘im tagida dumini likillatib turibdi.

– O‘zidan so‘ra! – dedim men ham to‘ng‘illab.

Jo‘raboshi yerdan kesak olib otgan edi, it angillab qochdi.

– Nega urasan?

– Xalaqit beradi! – dedi jo‘raboshi zarda bilan. – Yur, bo‘lmasa kech qolamiz.

Toy ikkalamiz beixtiyor unga ergashdik. Qatorlashib Darhon arig‘ining bo‘yiga bordik. Ariq shu yerdan burilib oqar, nariroqda shox-shabbalar ustiga tuproq tashlab yasalgan ko‘prik bor edi. Jo‘raboshi Toy ikkalamizni majnuntollar quyuq o‘sgan qorong‘i sohilga olib tushdi. Negadir yuragimni qo‘rquv bosdi.

– Nima qilamiz o‘zi? – dedim ovozimni balandlatib.

– O‘chir! – jo‘raboshi kerosin hidi anqib turgan mushtini burnimga tiradi. – G‘ing desang, suvga otvoraman.

Shu payt uzoqdan allakimning qadam tovushi eshitildi.

– Kelyapti! – dedi jo‘raboshi pichirlab. Shosha-pisha qovoq pallasini ochdi. Kerosin hidi qayerdan kelayotganini endi bildim: qovoqning ichi to‘la lampamoyga botirilgan latta ekan. Jo‘raboshi yonidan gugurt olib chaqqan edi, lop etib olov ko‘tarildi. U chaqqonlik bilan ikkinchi pallani yopdi-da, qovoqni suvga qo‘yib yubordi. Suv yuzasida «og‘iz-burni»dan olov chiqarayotgan «kalla» qalqib-qalqib suzib ketdi. Jo‘raboshining niyatini endi tushundim. Boyagi qadam tovushlari Zebi xolaniki ekanini ham endi bildim. Qorong‘i bo‘lsa-da, katta-katta qadam tashlashidan, yelkasidagi ketmonidan tanidim. Hushimni yig‘ib olgunimcha u tuproq ko‘prik ustiga kelib qoldi. Suv yuzida qalqib kelayotgan olovli «kalla»ni ko‘rdi-yu taqqa to‘xtadi.

– Voy, voy o‘lmasam! – dedi-da, ko‘prik ustiga tappa o‘tirib qoldi. – Bis-bis-bismillo… – dedi duduqlanib. Hatto tovushi ham ingichkalashib ketgandek bo‘ldi. Keyin gandiraklab o‘rnidan turdi-da, ovozi boricha qichqirdi. – Dod, voy-dod!

O‘rnimdan otilib turdim.

– Qo‘rqmang, xola! – dedim baqirib. Ammo jo‘raboshi bilagimdan mahkam tutib, kerosin hidi anqib turgan kafti bilan og‘zimni to‘sdi. Ko‘nglim aynib ketdi.

– Qo‘yvor, eshak! – dedim bo‘g‘ilib. – Baribir aytib beraman!

– Aytib ko‘r-chi! – jo‘raboshi yana mushtini do‘laytirdi. – Jig‘ingni ezib qo‘yaman!

Boyadan beri angrayib turgan Toy jahl bilan qo‘l siltadi-da, indamay nari ketdi.

Ertasiga choy ustida oyim vahimali xabarni dadamga aytib berdi:

– Zebi opa sho‘rlik bir holatda yotibdi. Ajina ko‘rdim, deydi. Og‘zidan olov sochib bechoraga daf qilganmish. Yo ko‘ziga ko‘ringanmi…

Dadam jerkib berdi:

– Ajinaga balo bormi? Bitta-yarimta xudobexabar qo‘rqitgandir-da.

– Bechoraga shu ko‘rgilik ham bor ekan, – dedi oyim iztirob bilan. – O‘zining g‘ami yetmasmidi…

Hammasiga men aybdordek sekin boshimni ichimga tortdim-u mum tishlab o‘tiraverdim.

Zebi xolaning nima g‘ami borligini bir haftadan keyin tushundim. O‘sha kuni Hoji buvining chorbog‘ida sumalak bo‘ldi. Qiyg‘os gullagan o‘rik tagiga sholcha yozilgan, hamma topganini olib chiqqan, xotinlar bir-biriga gap bermay chuvullashar, biz bolalar ham sumalak yalashdan benasib qolmaslik uchun atrofda o‘ralashar edik. O‘shanda Vali bilan yangi o‘yin topib olgandik. Baquvvatroq simni «Ch» harfiga o‘xshatib buklaymiz-da, eski bochkadan chiqqan temir halqaga tirab g‘ildiratamiz. Qancha tez yugursak, g‘ildirak shuncha qattiq jaranglaydi. Agar ovozini pasaytirmoqchi bo‘lsak, buning ham yo‘li bor: g‘ildirakni suvga botirib olsak, ovozi chiqmaydi. Maza!

Bir mahal Zebi xolaning oldida o‘tirgan oyim imlab chaqirib qoldi.

– O‘rtog‘ing bilan borgin-da, – dedi sekin, – adangning hujrasidagi dutorni obke.

Ikkilanib qoldim. Dutorga hech kim qo‘l tegizolmas, dadam uni doim hujarasida saqlar, ba’zan kechqurunlari «Dilxiroj», «To‘rg‘ay», «Qari navo», yana allaqanday kuylarni chalib o‘tirishni yaxshi ko‘rardi. Oyimning aytishicha, dadam dutorni yoshligida eng zo‘r ustaga buyurtirib yasatgan ekan.

– Bilib qolsalar urishadilar-ku, – dedim oyog‘im tortmay.

– Bilmaydi! – Zebi xola qo‘l siltab do‘rilladi. – Nima, yeb qo‘yarmidim.

– Ketdik! – dedim Valiga.

Ikkalamiz g‘ildiraklarni jaranglatgancha yugurib ketdik.

– Ehtiyot bo‘l, sindirib qo‘yma! – deb baqirdi oyim ketimizdan.

…Zebi xola g‘ilofni ochgan zahoti dutor sadaflari yaraqlab ketdi. U dutorni cherta boshlashi bilanoq, boyadan beri chuvur-chuvur qilayotgan xotinlar jimib qolishdi. Qiziq, o‘zim ham o‘rikka suyangancha bir qo‘limda sim, bir qo‘limda g‘ildirak bilan qotib qoldim. Dutor dadamning qo‘lida qandaydir sho‘x, baland ovozda jaranglar edi. Hozir Zebi xola chertganda esa ingrab yuborgandek bo‘ldi. Go‘yo dutorni Zebi xola chalmas, torlarning o‘zi nola qilar edi. Ayollar har xil alpozda sehrlangandek qotib qolishgan, bahor chechaklari barq urgan daraxtzor orasida, oqish-pushti o‘rik gullari qanotida, Hoji buvining qizg‘aldoqlar lovullagan pastak tom ustidan nurdek mayin kuy taralardi.

Zebi xola bir-ikki tomoq qirib oldi-da, qo‘shiq boshladi. Uning erkaklarnikiga o‘xshash do‘rillagan ovozi ashula aytganida shu qadar yoqimli bo‘lib ketganiga hayron qoldim. Yo‘q, uning tovushi mayinlashgani yo‘q. Ammo u shunchalik bosiq, shunchalik o‘rtanib kuylardiki, badanim jimirlab ketdi.

 
Yor yurgan ko‘chalarni supuray sochim bilan,
Changi chiqsa suv sepay, ko‘zdagi yoshim bilan…
 

Mayin shamol esar, o‘rik gullari unsiz to‘kilar, daraxtzor ostida maysalar ohista tebranar, ammo butun tabiat bir zum unsiz bo‘lib qolgan, hamma-hammasi faqat mana shu dutor sadolari-yu mana shu qo‘shiqni tinglash uchun tinchib qolgandek edi. O‘sha manzarani o‘ylasam, xayolimga hadeb bir gap keladi.

Keyin, katta bo‘lganimdan keyin ham muhabbat haqida, vafo haqida ko‘p qo‘shiqlar eshitdim. Biroq, ayol sadoqati to‘g‘risida bundan yaxshi ashula eshitganim yo‘q…

Zebi xola endi ko‘zlarini yarim yumgancha boshqa qo‘shiq aytardi.

 
Jon bolam, jonim bolam, qaylardasan, bergil xabar,
G‘amda boshim, ko‘zda yoshim, ichganim bo‘ldi zahar.
Za’farondek sarg‘ayurman, hasratingda qon yutib,
Ko‘zlarimning nuri ketdi, yo‘llaringga ko‘z tutib.
 

Hammamiz qo‘rqadigan, ko‘rganda hammamiz qochadigan Zebi xola shumi? O‘sha qo‘pol, o‘sha jahldor Zebi xolami shu? Valining oyisida shuncha dard bormidi? Shuncha alami bor ekanmi? Nimaga biz bilmagan ekanmiz?

Zebi xolaning yumuq ko‘zlaridan ikki tomchi yosh silqib chiqdi-yu qirra burnining chetida to‘xtab qoldi. Dutorni yonboshiga qo‘ydi-da, keng yengining uchi bilan ko‘zini artdi. Hamma jimib qolgan, hech kim birinchi bo‘lib gapirishga jur’at etolmas edi.

– Hech bo‘lmasa, Kimsanim kelgandayam mayli edi,– dedi u xo‘rsinib.

– Qo‘ying, opajon, – dedi oyim sekin. – Unaqa demang, Xudoga shukur, mana bor-ku. – Oyim nariroqda g‘ildirak ushlab mo‘ltirab turgan Valiga imo qildi. – Nasib etsa, to‘ylar qilasiz, qo‘sha-qo‘sha nevaralar ko‘rasiz.

Zebi xola yalt yetib Valiga qaradi. Ko‘zida yosh bilan jilmaydi.

– Sumalak yedingmi, o‘g‘lim? Qorning ochib qolgandir?

– Yedim, – dedi Vali sekin. U ham oyisining yig‘laganini ko‘rib o‘pkasi to‘lib turardi.

– Bo‘lmasa, o‘ynay qolinglar.

Birpasdan keyin Zebi xola bizni yana chaqirdi.

– Oborib qo‘ya qol joyiga, – dedi dutorni g‘ilofga solib. – Dadangdan baloga qolib yurmay tag‘in.

Bir qo‘limda dutor, bir qo‘lim bilan g‘ildirak g‘ildiratgancha yo‘lga tushdim. Vali ham g‘ildiragini aylantirib yonma-yon borar, ammo endi avvalgidek yugurmas edik. Qulog‘imda hamon Zebi xolaning qo‘shig‘i yangrab turar, go‘yo g‘ildiraklar ham g‘ildirak emas, dutorning ikki tori edi. Ana, ikkovi bir-biriga jo‘r bo‘lib jaranglayapti. Zebi xola bo‘lsa hamon qo‘shiq aytyapti:

«Jon bolam, jonim bolam, qaylardasan, bergil xabar…»

Chetini o‘t bosgan ariqchadan o‘tayotganda g‘ildiragim sakrab ketdi. Bir hatlab oldinga talpingan edim, o‘tga sirg‘anib yiqilib tushdim. Dutor yerga urildi… qars etdi. Tamom! Kuy ham, qo‘shiq ham tindi-qoldi.

– Sindi! – dedim ovozim titrab.

Vali yugurib tepamga keldi:

– Voy-y-y! Endi dadang o‘ldiradi!

Ikkalamiz qo‘limiz titragancha g‘ilof bog‘ichini yechdik. Qarasam, dutorning ip tortadigan qulog‘i sinib tushibdi.

– Endi nima qilamiz? – dedi Vali ko‘m-ko‘k ko‘zlarini javdiratib.

Yig‘lamoqdan beri bo‘lib, yelkamni qisdim.

– Yur! – Vali qo‘limdan tutib uyiga boshladi. Ikkalamiz ularning hovlisiga kirdik. Hovli etagidagi bostirmada eski quti bor ekan. Vali qutini titkilab zanglab ketgan temir topdi.

– Mana! – dedi tantana bilan. – Endi hech ham sinmaydi!

Dutorning singan qulog‘i o‘rniga temir tiqdik-da, imi-jimida g‘ilofga solib joyiga ilib qo‘ydik.

Kechqurun oyimga nima bo‘lganini aytib bergandim, rangi o‘chib ketdi. Lekin nima qilishni oyim ham bilmasdi.

O‘sha kuni emas-ku, uch kundan keyin sir ochildi. Dadam hujradan turib jahl bilan qichqirib qoldi:

– Dutorga kim tegdi?

Zum o‘tmay dutorni ko‘tarib chiqdi.

– Garangmisanlar? Qaysi biring sindirding? Bu nima qiliq? – dedi Vali «tuzatgan» dutorni ko‘rsatib.

Oyim aybdor qiyofada o‘tirar, akalarim hayron bo‘lib bir-biriga qarashar edi. Hozir katta janjal bo‘lishini sezib qo‘rqib ketdim.

– Tiling bormi?! – dadam battar tutaqib ketdi.

– Zebi opa chaluvdi, – dedi oyim sekin. – Sumalakka chiqqanimizda… bir chalib beray, devdi…

Qiziq, dadam birdan hovuridan tushdi.

– Mayli, – dedi ovozi pasayib. – Zebi chalsa mayli.– U hujraga kirib ketdi-da, anchadan keyin bir bo‘lak yog‘och ko‘tarib chiqdi. Dandon sopli pichog‘i bilan yog‘ochni kesa boshladi. – Dutorning qulog‘ini tutdan qilmasa sinaveradi, – dedi sekin. Yog‘ochning u yoq-bu yog‘ini o‘yar ekan, uh tortdi. – Qarab turib Xudoning ishlariga ham qoyil qolmayman. Ota-boladan bir oyda «qoraxat» kelsa-ya!

– Shuni ayting, – dedi oyim jonlanib. – Tag‘in ham odamzod chidarkan. Ham eridan, ham yakka-yolg‘iz o‘g‘lidan judo bo‘lib o‘tiribdi boyoqish. – U bir zum o‘ylanib turdi-da, qo‘shib qo‘ydi. – Bechora, Valisiga juda suyanib qolgan. Ishqilib, orzu-havasini shundan ko‘rsin…

* * *

Valentin tuzatib ketgan mashinani haydab borarkanman, beixtiyor Zebi xolaning ko‘chasiga burildim. Ana, Valentinning uchastkasi. Shifer tomli uy oldida ZIL turibdi. Kabina zinasida katta-kichik uch bola oyog‘ini likillatib o‘tiribdi. Biri do‘ppi kiygan, biri shapkasini bostirib olgan… Mashinani sekin haydab o‘tib borarkanman, ichkaridan dutor sadolari eshitilgandek bo‘ldi. Kim bilsin, ehtimol menga shunday tuyulgandir?