Dunyoning ishlari

OPAMNI TOPIB OLDIM

Bayram qanaqa bo‘lishini bilasizmi? Bilmasangiz bilib qo‘ying! Bayram degani shuki, hammamiz yasanamiz. Bu – birinchidan. To‘g‘ri, dadam hammamizga baravar bosh-oyoq kiyim qilib berolmaydi. Lekin hech bo‘lmasa, bittadan ohorlik kiyamiz. Undan keyin oyim albatta palov, juda bo‘lmasa, shavla pishiradi. Bu – ikkinchisi. Nihoyat, bayram degani shuki, men onamga ergashib albatta tog‘amnikiga boraman. Tog‘amning men tengi o‘g‘li bor. Maza qilib obaki yeymiz. Iloji bo‘lsa, «Tarzan» kinosiga tushamiz. Tarzanni bilasizmi? Xuddi maymundek daraxtdan daraxtga sakraydi. Yo‘lbarsdan ham, arslondan ham qo‘rqmaydi.

Jo‘raboshimiz aytgan, o‘zi ko‘rgan.

Mana, bugun oyim non yopyapti. Arpa non unchalik oppoqmas. Ammo juda mazali. Ana, non isi kelyapti. Oyim menga atab ataylabdan kulcha yasagan. Kulcha nondan oldin pishadi: kichkina-da! Ana, oyim rapidani qo‘liga kiyib, to‘nkarilgan zambil ustiga chiqdi. Bo‘lmasa tandirning tepasiga bo‘yi yetmaydi. O‘sha yerdan turib buyurdi.

– Do‘ppingni och!

Do‘ppimni boshimdan yulib oldim-u tutib turdim. Shu ondayoq cho‘g‘dek issiq, qip-qizil non do‘ppiga tushdi. Jiyaklari titilib ketgan do‘ppimni changallagancha ko‘chaga yugurdim.

– Hoy, sekinroq, yiqilasan! – deb qoldi oyim chirqillab.

Nega yiqilar ekanman! Orqamdan kuchugim ham yugurgilab qoldi. Biladi-da, o‘ziniyam ulushi borligini. Ikkalamiz oldinma-ketin chopishib, Shirin arig‘ining bo‘yiga keldik. Issiq nonni suvga tashladim-da, o‘zim pastga qarab chopib ketdim. Gurji kuchugim ham oyog‘imga o‘ralashib yugurdi. Ellik qadamcha yurgandan keyin qoqigullar ochilib yotgan qirg‘oqda kutib o‘tirdim. Ana, bizning non oqib kelyapti! Tandirdan yangi chiqqan nonni oqizoq qilib yemagan bo‘lsangiz, yeb ko‘ring. Meni aytdi dersiz, maza qilasiz!

Bir oyoqlab suvga tushib, nonimni tutib oldim-u ushatib yedim. Ana rohat-u mana rohat! Usti muzday, ichi issiq. Bir burdasini o‘zim yeyman, bir burdasini kuchugimga beraman. Kuchugim nonini mendan oldin yeb bo‘ladi. Yeb bo‘ladi-da, boshini goh u tomonga, goh bu tomonga tashlab mo‘ltirab qo‘limga qaraydi. Dumini likillatib-likillatib qo‘yadi. Ikkalamiz maza qilib ovqatlandik. Keyin shundoq sohilga yotib, tip-tiniq suv ichdim. Kuchugim ham oldingi oyoqlari bilan cho‘kka tushib qip-qizil tili bilan shapillatib rosa ichdi.

Uyga qaytsak, dadam bodom tagida turib, endi xaltasini ochayotgan ekan. Urre!

– Manavi senga! – dedi dadam oyimga qarab. Xaltadan poshnasi past yaltiroq amirkon kavush chiqdi. Oyim eski kalishini yechib, kiyib ko‘rgan edi, kavush lop-loyiq keldi. U yoq-bu yoqqa yurib ko‘ruvdi, kavushi g‘archillab ketdi.

– Iya, g‘archiyam bor ekan, – dedi oyim yosh boladek quvonib. – Baraka toping, anchadan buyon shunaqasini orzu qilib yuruvdim.

– Qizing qani? – dadam g‘olibona qiyofada yana xaltaga qo‘l suqdi.

Tutundan bo‘g‘ilgan opam oshxonadan ko‘zini ishqalab chiqdi.

– Manavini o‘rab ko‘r-chi! – Dadam guldor shoyi ro‘molni opamga uzatdi. Opamning ko‘zlari quvonchdan porlab ketdi.

– Rahmat, – dedi uyalinqirab.

Katta akamga yo‘l-yo‘l ko‘ylak, kichik akamga chiyduxoba shim tegdi. Endi bizning navbat! Yo‘q, dadam xaltasiga qo‘l suqqan edi, bu safar ukamning sovg‘asi chiqdi. Dengizchilar kiyadigan ko‘ylak! Chetida tasmasiyam bor.

– Menga-chi? – dedim hovliqib.

– Sengayam bor, o‘g‘lim! – deb dadam xaltasidan qizil duxoba do‘ppi chiqardi. Ko‘zim yonib ketdi. – Qani,– dedi u do‘ppini boshimga kiygizib. – E-e, boshdan ham bergan-da, senga, o‘g‘lim!

Rostdan ham do‘ppi boshimni bir chekkasida qolib ketdi.

– Ziyoni yo‘q! – dadam do‘ppini tizzasining ko‘ziga kiygizib, bir chetidan tortdi. Allanima «tirr» yetdi. Qo‘rquv ichida do‘ppiga qaradim. Yo‘q, yirtilmabdi. Dadam qaytadan kiygizgan edi, boshimni xiyol qissayam, loyiq kelgandek bo‘ldi. – Boshdan ham bor-da, o‘zi, o‘g‘lim. – Dadam yana kuldi.

Kichik akam hozirjavoblik bilan gap suqdi.

– Boshi katta bo‘lgani bilan aqli yo‘q.

Opam uning yelkasiga bir tushirdi.

– Yoshi senga yetsa, sendan aqlliroq bo‘ladi.

– O‘zingiz-chi? – Oyim dadamning ko‘ziga termildi. – O‘zingizga hech nima olmadingizmi?

Dadam qo‘l siltadi:

– Keyin… Keyin olinar. Nima, men yosh bolamidim…

Aka-ukalar bir zumda ko‘chaga otildik. Bo‘lmasa-chi, qanaqa yasanib olganimizni hamma ko‘rib qo‘ysin-da.

…Ertalab kimdir sekin yelkamga turtayotganini payqab uyg‘onib ketdim. Hali ko‘zimni ochmasimdanoq dimog‘imga o‘sma hidi urildi. Qarasam, tepamda oyim jilmayib turibdi. Qoshi qalin, qop-qora (oyim pardoz qilmas, ammo «qosh suv ichadi» deb o‘sma qo‘yardi).

– Jim, – dedi u barmog‘ini labiga bosib. – Ukang uyg‘onib qolmasin. Tez yuvin.

Tushundim. Demak, tog‘amnikiga boramiz. Ukamni tashlab ketamiz. Bo‘lmasa, oyimni qiynab yuboradi. Besh qadam yuradi-da, opiching, deb xarxasha qiladi. Yo‘l uzoq.

Ukam, boshi devor tomonda, bir oyog‘i mening qornim ustida maza qilib uxlab yotibdi. Hali turgandan keyin «lo‘lilik» qilib opamning dodini beradi.

Yuvinib kelib, apil-tapil choy ichdim.

– Bolani ehtiyot qil, – oyim ayvon burchagida o‘tirib, to‘nkarilgan piyoladan o‘sma botirib qoshiga tortayotgan opamga tayinladi.

– Xavotir olmang. – Opam boshini u yoq-bu yoqqa egib, bir cheti siniq ko‘zguga qiyo-qiyo qararkan, jilmaydi.– O‘zim qarab turaman.

Opam juda mehribon. Oyim yo‘g‘ida hammamiz opamning pinjiga tiqilamiz…

Guzarga chiqqanimizdan keyin, eng katta niyatimni sekin aytdim:

– Oyi, kinoga tushsam maylimi? Tarzanga?

U g‘archli kavushiga chang qo‘ndirmaslik uchun tuproq ko‘chadan avaylab borarkan, orqasiga qaramasdan so‘radi:

– Kim bilan tushasan?

– Sobir bilan.

– Tog‘angnikiga bormaymiz.

Hafsalam pir bo‘lib to‘xtab qoldim. Bundan chiqdi, ammamnikiga borarkanmiz-da. Ammamnikida men tengi o‘rtog‘im yo‘q.

– Ammamnikiga ketyapmizmi? – dedim qovoq-tumshug‘im osilib.

Oyim burilib qaradi:

– Yo‘q, opangnikiga.

–Opam uyda-ku? – dedim hayron bo‘lib. – Yana qanaqa opamnikiga boramiz?

– O‘qchiga. Katta opangnikiga.

Qiziq, qanaqa katta opam? O‘zi bitta opam bor-ku.

– Yur, – dedi oyim shoshirib. – Kun isib ketmasidan Beshyog‘ochga yetib olaylik.

Oyimga ergashib borarkanman, allanimani g‘ira-shira tushungandek bo‘ldim. Besh-olti kun oldin ammam kelgan edi. U oyim bilan pichir-pichir gaplashgan, «o‘gay… yig‘ladi… O‘qchi…» degan so‘zlar qulog‘imga chalingan edi. Demak, O‘qchi degan joyga ketyapmiz.

O‘qchi degani ikki tomoni boloxonali uylar bilan o‘ralgan tor ko‘cha ekan. Bizning tomonlarda allaqachon hammayoq ko‘karib ketgan, bu yerda bo‘lsa ko‘cha zax, ikki chetda qop-qora suv jilg‘a bo‘lib oqib yotibdi. Ancha yurdik. Tez-tez temirchilik do‘konlari uchraydi. Bayram bo‘lsayam, ba’zilari ochiq. Devordagi mixlarga ketmon, tesha, xaskash ilib qo‘yilgan. Sandonda olov gurullaydi. Taraq-turuq avjida: yaqiniga borib bo‘lmaydi. Oxiri tagidan qoramoydek loyqa suv oqib yotgan, chetidagi panjaralari liqillab turgan yog‘och ko‘prikdan o‘tdik. Oyim dam-badam to‘xtaydi. Hali u eshikni taqillatadi, hali bunisini.

– Hoy, o‘rgilay, Bashoratxonning uyi shumi? Eri peravodniy…

Birov yo‘q, deydi, birovi yelka qisib eshikni berkitadi, bir xili eshikni umuman ochmaydi.

Shu qadar charchadimki, oyog‘imni qimirlatishga madorim qolmadi. Xuddi, hov birda, uydagi opamga sovchi kelganida Qa’niga borganimizdek. Kelmasam bo‘larkan. Qaytaga uyda Xo‘ja bilanmi, Vali bilanmi maza qilib chillak o‘ynab yurgan bo‘lardim. Kun isib ketgan, suv ichgim kelardi. Oyimning o‘zi ham ko‘cha chetidagi vodoprovoddan ikki marta suv ichdi. Suv ichish oson bo‘lsayam mayli ekan. Odamlar paqirini ko‘tarib, qatorlashib navbat kutib turadi… Bayram bo‘lgani uchunmi, yasangan-tusangan o‘tkinchilar tuzuk-quruq gaplashmaydi. Hamma qayoqqadir shoshadi.

Bir mahal paranji-chachvonli xotinga duch keldik. Oyim yana o‘sha yalinchoq ohangda so‘radi:

– Hoy, baraka topgur, Bashoratxonni tanimaysizmi?

Paranjili xotin to‘xtadi. Chachvonini yuzidan olgan edi, qo‘rqib ketdim. Bunaqangi cho‘tir xotinni birinchi ko‘rishim edi. Negadir xayolimga cho‘tirini berkitish uchun paranji yopinib yursa kerak, degan o‘y keldi.

– Qanaqa Bashor? – dedi u ro‘molcha bilan ter bosgan yuzini artib.

– Bashoratxon-da! – Oyim kuyib-pishib tushuntirdi.– Eri peravodniy. Ashxobodda yer qimirlaganda kasallarni poyezdda olib kelgan.

– Uyini bilmaysizmi? – cho‘tir xotin achinib bosh chayqadi. – Dunyoda nima ko‘p, Bashor ko‘p.

– Yo‘q. Egachim aytuvdilar, – deb oyim yana tushuntirdi. – Shundoq ko‘prikdan o‘tgandan keyin topasiz, devdilar.

– Bu ko‘chada nima ko‘p, ko‘prik ko‘p, aylanay, – cho‘tir xotin yelkasini nochor qisdi.

– Hayronman, – dedi oyim umidsizlik bilan. – Nechta eshikni taqillatdim, hech yerda yo‘q.

Bo‘lmadi, cho‘tir xotindan ham ish chiqmadi. Tag‘in ikkita katta-kichik ko‘prikdan o‘tdik. Yurib-yurib, choyxona oldidan chiqib qoldik. Bayram sharofati bilan choyxona ayniqsa gavjum bo‘lib ketgan, so‘rilarda erkaklar chordana qurib, sabzi to‘g‘rab o‘tirishar, to‘rqovoqlardagi bedanalar avjiga chiqib sayrar, havoda jizza hidi kezar edi.

– Bor, bolam, – dedi oyim yalinib, – erkaklarning oldiga men bormay qo‘ya qolay. So‘ragin, peravodniyni uyi qaysi, degin, Bashor degan xotini bor, degin, xo‘pmi?

So‘ri oldiga bordim-u, to‘xtab qoldim. Har kim o‘zi bilan o‘zi ovora, qayrilib ham qaramaydi. Askiya.... Qiyqiriq… Sho‘ppayib turib-turib qaytib keldim. Oyim urishmadi. Yana ketaverdik.

Kattakon tilla zirak taqqan, yalpoq gulli ko‘rpabop matodan ko‘ylak kiygan, qalin qoshli juvon duch kelganida oyim tag‘in so‘radi:

– Hoy, opovsi, Bashoratxonni…

– Man namedonam! – dedi ayol yelka qisib.

Oxiri oyim ham holdan toydi. Ko‘cha chetidagi yapasqi xarsang ustiga o‘tirib, tugunini yechdi. Kecha yopgan arpa nonidan olib olgan ekan. Shundan bittasini ushatib, ona-bola yedik. Tag‘in chanqay boshladim.

– Oyi, suv, – dedim hiqillab.

– Shoshma, bolam, sabr qil. – Oyim yupatdi. – Topamiz. Hozir topib olamiz.

Non quvvat berdimi, yana avvalgidek yo‘lga tushdik.

Bir mahal onam to‘xtab qoldi.

– Voy, o‘lsin, tag‘in Beshyog‘ochga chiqib qolibmiz-ku.

Qarasam, rostdan ham Beshyog‘och! Bundan chiqdi, aylanib-aylanib yana shu yerga kelib qolibmiz-da. Bozor oldidagi maydonda odam ko‘p edi. Yasangan qizlar, papiros tutatgan yigitlar… Daraxt soyasida bir oyoqli kishi qo‘ltiqtayoqqa suyanib turibdi. Oldida eski kursi, kursidagi savatda obaki. U ingichka bo‘ynining tomirini o‘ynatib, ovozi boricha baqirardi:

 
– Obaki dandon
Lablari xandon
Chaynama, shimi,
Chaynama-a-a!
 

Birpasda chanqoq ham esimdan chiqib ketdi.

– Obaki obering, – dedim yalinib.

Oyim bir zum ikkilanib turdi-da, qo‘limdan yetakladi:

– Yur.

Parvardaga o‘xshatib kesilgan obakini og‘zimga soldim-u maza qilib so‘ra boshladim. Saqichga o‘xshagan yumshoq, ammo juda shirin.

– Siz shu yerlikmisiz, amaki? – dedi oyim qandolatchiga termilib.

Qandolatchi qo‘ltiqtayog‘iga suyanib, cho‘ntagidan papiros olarkan, shubhalanib oyimga qaradi:

– Nima edi?

– Bashoratxonni qidirib keluvdik. Eri peravodniy, Ashxobodda yer qimirlaganda kasallarni olib kelgan. O‘qchida ko‘prikning oldida turadi, deyishuvdi.

– Nomeri nechchi? – dedi qandolatchi papiros tutatib.

– O‘shanisini so‘ramabman. – Oyim aybdor qiyofada yerga qaradi.

– Iya, qiziq ekansiz-ku, singil! – cho‘loq qandolatchi ovozi boricha shang‘illadi. – Afandi eshagi yo‘qolganida bir qo‘lida yantoq, bir qo‘lida tezak ko‘tarib, bozor aylangan ekan, buni yeb, buni anaqa qilganni ko‘rgan bormi, deb. Siznikiyam shundan bo‘ldi-ku.

Atrofdagi hangomatalab tomoshabinlar xaxolab kulishdi. Oyim mulzam bo‘lib sekin burildi.

– So‘rab-so‘rab Makkani topgan ekan, amallab topib olarmiz.

Ikkovlashib yana o‘sha zaxkash, ikki chetida qop-qora suv jilg‘a bo‘lib oqayotgan ko‘chaga kirdik. Oyoqda zo‘rg‘a tursam ham, dam olaylik deb oyimga xarxasha qilishga qo‘rqar edim. Boyagi odamning gapi oyimni xafa qilganini bilib turardim. Yurib-yurib yana o‘sha omonat panjarali yog‘och ko‘prikdan o‘tdik.

Oyim ro‘paradan kelayotgan, sumka ko‘targan xotinni to‘xtatdi.

– Jon singlim, bir narsa so‘rasam maylimi? Shu yerlikka o‘xshaysiz. – Oyim uning qo‘lidagi sumkasiga, bayram bo‘lsayam yasanmasdan eskiroq qarg‘ashoyi ko‘ylak kiyganiga qarab, shu yerlik deb gumon qilgan bo‘lsa ehtimol.

Xotin shoshilib turgan ekan shekilli, «gapingizni ayting» degandek qoshini chimirdi.

– Bashoratxonni tanimaysizmi? – dedi oyim shosha-pisha. – Eri peravodniy. Ashxobodda…

– Nimaga edi? – dedi ayol oyimning gapini bo‘lib.

Oyim uning ko‘ziga tikilib qaradi-da, ko‘nglida umid uyg‘ondi shekilli, ovozi dadillashdi:

– Kerak edi-da. Ertalabdan beri qidiramiz, aylanay. Bilmagan joyning ko‘chasi ko‘p, deb shuni aytar ekan-da.

Ayol oyimga tikilib turib negadir ovozi titrab ketdi.

– Siz… Siz kimi bo‘lasiz? – dedi sekin.

– Onasiman, aylanay, onasiman!

Ayolning qo‘lidan sumkasi tushib ketdi.

– Oyijon! – dedi iltijoli ohangda. – Oyijon! O‘zingizmisiz? – Shunday dedi-yu oyimni quchoqlab oldi. O‘sha zahoti ko‘zidan tirqirab yosh chiqib ketdi. – O‘sha men… Menman… Qizingizman… Oyijon… Biluvdim, topib kelishingizni biluvdim. Biluvdim-u ishonmovdim. Ammam aytsalar, ishonmagandim!

U hadeb oyimni o‘par, nuqul bitta gapni qaytarardi.

– Ishonmovdim…

Keyingi daqiqada meni yerdan dast ko‘tarib oldi-da, ko‘zimdan, yuzimdan o‘pa boshladi.

– O‘zimning ukamdan o‘rgilay, ukajonimdan aylanay.

Dimog‘imga binafsha hidi urildi. U baquvvat qo‘llari bilan meni mahkam quchoqlab olgan, yoshli ko‘zlari bilan qayta-qayta ko‘zimga termilib qarar, nuqul o‘par edi. Shundagina uning katta xotin emas, yoshgina ekanligini, allaqayeri uydagi opamga o‘xshab ketishini payqadim. Bashor opa bir qo‘lida meni ko‘targancha egilib, ikkinchi qo‘li bilan sumkasini yerdan oldi.

– Qo‘ying, – dedi oyim uning bilagidan tutib. – Yosh bolamas, o‘zi yuradi. Shu kuzda maktabga boradi-ku.

– Nega qo‘yarkanman?! – Bashorat opam gunafsha hidi anqib turgan boshini yana yuzimga bosdi. – Ukajonimni nega qo‘yarkanman?! O‘zim zo‘rg‘a topib oldim-ku!

Kap-katta bola opamning qo‘lida ketayotganimdan, botinkam ko‘ylagini loy qilib yuborganidan uyalib tipirchiladim.

– Tushaman!

Yo‘q, opam qattiqroq bag‘riga bosdi.

– Tushmaysan. Charchab qopsan, ukam. Ko‘rib turibman.

Bashorat opam shaxdam-shaxdam qadam tashlar, oyim unga arang yetib borar, ikkovlari hayajondan entikib, gaplashib borishardi.

– Tanimay qolganimni qarang, qizim. O‘ziyam sizni bir marta ko‘ruvdim-da… Ancha bo‘p ketdi. O‘shanda jamalaksoch qizcha edingiz.

– Men ham avvaliga tanimadim… Qarang, oyijon, sira ishonmovdim.

Opamning uyi chindan ham ko‘prik yaqinida ekan. Biroq, yana bitta tor ko‘chaga kirish esimizdan chiqibdi. O‘sha tor ko‘chadan o‘tib, kaftdekkina hovliga kirib qoldik. Hovli o‘rtasida bir tup tut bor edi. Tut hali pishmagan, ammo ancha oqarib qolgan, shoxiga belanchak ilib qo‘yilibdi. Tut tagiga kelgandan keyingina opam meni yerga qo‘ydi.

– Mana singling, – dedi belanchakka imo qilib. – Singlim desang ham bo‘ladi, jiyanim desang ham. Singlim deyaver.

Mo‘ralab qarasam, belanchakda atlas ko‘ylakcha kiygan qizaloq yotibdi. Sekin tebratib ko‘rdim.

Opam yoshli ko‘zlariga tabassum qalqib, yana bir marta boshimni silab qo‘ydi-da, uy tomonga qarab qichqirdi:

– Dadasi! Oyim keldilar!

Zum o‘tmay oynaband ayvonning eshigi sharaqlab ochildi-da, yelkasiga beqasam to‘n tashlagan kishi chiqib keldi.

– Oyim keldilar! – dedi Bashorat opam tantana bilan.

Beqasam to‘nli kishi oyim bilan quyuq so‘rashdi. Onam uning peshonasidan o‘pib ko‘risharkan, menga o‘girildi:

– Pochchangga salom bermaysanmi?

Pochcham xuddi katta kishi bilan so‘rashgandek, qo‘l berib ko‘rishdi.

– Otingiz nima, polvon yigit? – dedi kulib.

Pastak shiftli xonaga kirdik. To‘rda Stalinning harbiy kiyimdagi surati ilig‘liq turar, deraza tepasidagi mixga ilingan laganchaga o‘xshash qora karnaydan muzika yangrar edi. Yonbosh tomonda esa zanjirli osma soat. Soatning tepasi mushukning boshiga o‘xshatib ishlangan. Kapgir u yoq-bu yoqqa borib kelgan sayin mushukning ko‘zi ham u yoq-bu yoqqa mo‘ralaydi. Bunaqa soatni dadamning hujrasida ham ko‘rmaganman.

Opam eski sholcha to‘shalgan yerga darrov ko‘rpacha yozdi. Xontaxta qo‘yib, dasturxon bezadi. Piyolamga mushtdek novvot solib choy quyib berdi.

Kunbo‘yi piyoda yuraverib, charchadimmi, karnaydan hadeb yangrayotgan muzika elitdimi, uxlab qolibman. Bir mahal opam peshonamni silab uyg‘otdi:

– Tur, jonim, qorning ochib ketdi-ku.

Ko‘zimni ochsam dasturxonda ustiga ko‘k piyoz sepilgan bir lagan moshkichiri turibdi. Oyim, opam, pochcham gangir-gungur suhbatlashib o‘tirishibdi. Opamning qistovi bilan uch-to‘rt qoshiq moshkichiri yedim-u tag‘in uxlab qoldim.

Keyin yana uyg‘onib ketdim. Anchagacha qayerdaligimni bilolmay, shiftga tikilib yotdim. Xira lampochka yonib turar, allaqayerda soat chiqillardi. Devordagi «mushuk soat»ni ko‘rgandan keyingina Bashor opamnikida yotganimni angladim. Yonboshimga o‘girilgan edim, karavot g‘ichirladi. Qarasam, yonimda boyagi atlas ko‘ylakli singilcham yumshoqqina bo‘lib pishillab uxlab yotibdi. Uyg‘otib yubormay deb, tag‘in ko‘zimni yumib oldim. Avval xo‘rsiniq, ketidan ayol kishining hiqillagan yig‘isi eshitildi.

– Yuzimni yorug‘ qildingiz, oyijon… – Bu Bashor opamning ovozi edi. – Kuyovingizning oldida yerdan sug‘urib oldingiz. Turmush qurganimizga uch yil bo‘lyapti. Kuyovingizga nima deyishimni bilmayman. Otam bor deyman-u borolmayman, onam bor deyman-u ko‘rsatolmayman. – Opam yana chuqur xo‘rsindi. – Oyim tirikligida, otangning ko‘ziga ko‘rinma, deb tergab turardi. Onam o‘lgandan keyin nima deb borishni o‘zim ham bilmadim. Bir zamonlar dadam bilan oyimning turmushi buzilgan bo‘lsa, mening aybim nima, oyijon… Oyim adamning dilini og‘ritgan bo‘lsa bordir, ammo menda nima gunoh?

– Qo‘ying, jon bolam, – oyim ohista yupatdi. – Turmush o‘lgur shunaqa ekan. Odam bu dunyodan nima obketadi? Boradigan joyi bo‘yradek yer… Adangizning jahli tez bo‘lgani bilan ko‘ngli bo‘sh. Uch-to‘rt kundan keyin o‘zingiz boring. Kuyovniyam oboring. Siz bolasiz, u kishi ota. Mening kelganimni aytmay qo‘ya qoling. Eski ginalarni unutinglar.

– Bormoqchiyam bo‘luvdim… – Opam taraddudlanib jimib qoldi. – Tag‘in sizning ko‘nglingizga kelmasin, deb…

– Gapingiz qurmasin, – oyim opamning so‘zini kesdi. – Etni tirnoqdan ajratib esimni yebmanmi? Ming qatla shukr, adangiz borlar, singlingiz, qo‘sha-qo‘sha ukalaringiz bor, qaddingizni ko‘tarib yuring, jon bolam.

Oyim bilan opam hamon dardlashar, «mushuk soat» bir me’yorda chiqillar, yonimda yumshoqqina bo‘lib singilcham pishillab uxlab yotar edi. Yana ko‘zim ilindi-yu qotib uxlab qopman.

…Ertasiga hovlimizga mahallaning tabibi – Hoji buvi, Xayri ona, Mo‘min akaning xotini Kelinoyi, Valining oyisi Zebi xola, Sepkilli xola, Xolposh xola to‘planishdi. Oyim aytib kelganmi, bayram bahona bo‘lganmi, unisini bilmayman. Oyim garmdori gulli piyolada qo‘shnilarga choy quyib uzatar ekan, og‘zini to‘ldirib maqtanar edi:

– Qizim berdi! Qarang, piyolasining chiroyliligini qarang! Voy, o‘rgilay sizlardan, shundoq qizim bor ekan-u men ahmoq bilmay yurganimni qarang! U bog‘-rog‘lar, u oq uy-olabargaklar desangiz! Qo‘sha-qo‘sha gilamlar! Bir radiosi bor, sandiqdek keladi. Qizimning chaqqonligini ko‘rsangiz. Birpasda bir guruch, bir go‘sht qilib, chigit bosgandek osh damlab keldi. Kuyovimni aytmaysizmi, peravodniylarning boshlig‘i ekan. Uyog‘i Ashxobod, buyog‘i Leninobod – yetti iqlimda ko‘rmagan joyi qolmabdi. Biram odobli, biram aqlli…

Oyim opamning hovlisidagi tutdan boshqa qaysi bog‘ni, eski sholchadan boshqa qaysi gilamni, moshkichiridan boshqa qaysi palovni aytayotganini bilmasdim-u, lekin hamma gapiga ishongim kelardi.

– Siz ko‘pam ixtimat qo‘yavermang! – Kelinoyi oyimning gapini og‘zidan oldi. – O‘gay baribir o‘gayligini qiladi. Undan sizga nima foyda!

– Unaqa demang, ovsinjon. – Oyim unga ta’nali qarash qildi. – Bu dunyodan hech kim hech narsa orqalab ketmaydi, o‘rgilay. Bolalarim buyoqda otasining bag‘rida yayrab yursin-da qizim uyoqda tirik yetim bo‘lib yursin… Shuyam diyonatdanmi? Bunaqa gapingizni bir aytdingiz, ikkinchi qaytarmang, ovsinjon.

Boshqa xotinlar oyimning so‘zini ma’qullab chuvullashdi:

– To‘g‘ri aytasiz!

– Oxiratni o‘ylagan odam shundoq qiladi.

– Ammo-lekin… – Oyim ovozini pasaytirdi. – Adasi men borganimni bilmay qo‘ya qolsinlar. Qiz bo‘lib u kelmaydi-yu, ona bo‘lib sen borasanmi, deb dillari og‘riydi… Erta-indin qizimning o‘zi keladi.

Bashor opam ertasiga emas, uch kundan keyin keldi. Dadam bodom soyasida cho‘kkalab o‘tirgancha, arraning tishini egov bilan qayrar, oyim oshxonada, men esa supada ukam bilan kurash tushayotgan edim. Gurji kuchugim darvoza tomonga yugurdi. Ko‘kshoyi ko‘ylak kiygan Bashor opamni darrov tanidim. Opam kuchukni ko‘rib, darvozadan kiriboq to‘xtab qoldi. Dadam bir zum tikilib qaradi-da, garangsibroq o‘rnidan turdi. Kuchukni haydash bahonasida opam tomon chopdim. Opam uch-to‘rt qadam bosdi-yu, ko‘zida yosh bilan hayqirib yubordi:

– Adajon!

Dadam bir qalqib ketgandek bo‘ldi.

– Iye, iye, – dedi ovozi titrab. Keyin oshxonaga qarab qichqirdi. – Hoy, bu yoqqa chiq, qizing keldi!

Bashor opam dadamning quchog‘iga o‘zini otdi.

– Yig‘lama, ona qizim, yig‘lama. – Dadam Bashor opamning sochini silar ekan, ko‘zlari namlandi. (Uning ko‘zida hech qachon yosh ko‘rmagan edim.) – Bormisan, oppoq qizim.

Opam dadamning bag‘ridan chiqishi bilanoq oyim quchoqlab oldi.

– Voy o‘zimning qochqoq qizimdan aylanay! – dedi Bashor opamning yuzidan o‘pib. – Voy, o‘zimning to‘ng‘ich qizimdan o‘rgilay!

Boyadan beri nariroqda bola ko‘tarib iljayib turgan pochchamni endi ko‘rishdi. Dadam pochcham bilan ham quchoqlashib ko‘rishdi. Singilcham birpasda qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketdi. Opam, aka-ukalar birinchi jiyanimizni «xomtalash» qilib yubordik.

O‘sha kuni dadam o‘z qo‘li bilan osh damladi. Hatto pochcham ikkovlari jinday-jinday vino ham ichishdi.

…O‘shandan keyin bironta bayram shunchalik esimda qolgani yo‘q.