Loe raamatut: «Yaşıl mürəkkəb»
OSMAN BALCIGİL
YAŞIL MÜRƏKKƏB
Səbahəddin Əli haqqında roman
Səbahəddin Əli başına gələcəklərdən agah olsaydı, qətiyyən həmin səfərə çıxmazdı.
Ötən günlərdəki kimi zəngli saatın təpəsinə vurar, yorğanı başına çəkər, səhər yuxusundan ləzzət alardı.
Bu dəfə əksini etdi: yataqdan sıçradı, gecə köynəyini qatlayıb əvvəldən hazırladığı çantaya qoydu. Əynini geyindi.
Hamama yüyürüb əl-üzünü yudu, dişlərini fırçaladı, ağ saçlarını səliqə ilə daradı, qızılı çərçivəli eynəyini taxdı.
Otağına qayıtdı, axşamdan hazırladığı iki zərfi və çantasını götürüb salona qalxdı.
Rasix qəlyanaltı süfrəsi hazırlayıb, onu gözləyirdi. Pürrəngi çay süzüb qardaşıtək sevdiyi Səbahəddinlə üzbəüz oturdu.
Oturan kimi parçaya bükülü əmanəti ona uzatdı.
– Yoxladım, qaydasındadır. Arxayın ol.
Səbahəddin Əlinin çöhrəsində qəribə təbəssüm oyandı.
Rasix bu təbəssümdən, “Silah nəyimə lazımdır?” – sualını oxumuşdu.
Məşhur yazıçı tapançanı özünə tərəf çəkdi, əyləşdiyi stula söykədiyi çantanı qucağına aldı.
Zərfləri stolun üstünə qoyub tapançanı götürdü.
* * *
Keçmişin gözəl xatirələrinə qarışdı.
Mavi səyahət vaxtlarında əlindəki tapançanın hekayəsi ilə birgə yaddaşına həkk olunmuş anlar zehnində canlandı.
Hərçənd ötən günləri bir o qədər yaxşı keçməmişdi, amma belə çətinliklərlə də üzləşməmişdi.
Əlqərəz, Səbahəddin hər şeyi puç etmişdi.
* * *
Nəhayət, xatirələrdən sivişdi, sağ əlinin şəhadət barmağını zərflərə uzadıb öləziyən səs tonu ilə:
– Dediyim kimi, gecə birini Aliyəyə çatdır, o birini də Məhməd Əlinin qapısının altından at. Hər ikisinin adı zərflərin üstündə yazılıb, – dedi.
Rasix başını yellədi. Üzünə Səbahəddinin xoşladığı, xüsusilə, çətin anlarda peyda olan etibarlı ifadənin işığı yayıldı.
Yazıçı düşündü ki, gənc oğlanın bu halını daha çox sevir. Onun bu görkəmini yaddaşının dərin qatlarına – əbədi xatirələrinin arasına həkk etdi.
Müşkül, hamının ondan hürkdüyü çətin günlərdə gənc Rasix hansısa təhlükədən çəkinmədən evinin qapısını ona açmış, bu müddət ərzində onun dostuna, qardaşına çevrilmişdi.
* * *
Gecə hər şeyi danışdıqları üçün səhər yeməyini hansısa ayini həyata keçirircəsinə səssizcə yedilər.
Bir neçə zeytun, bir tikə pendir, Rasixin qabığını soyub dilimlədiyi, üstünə zeytun yağı tökdüyü pomidor, armudu stəkanda pürrəngi çay. Qızardılmış çörək də öz yerində.
… Beləcə davam etsə, nə gözəl olardı.
Amma söhbət Səbahəddindən gedirsə, işlərin belə gözəl davam etməyinə nə imkan, nə də ehtimal vardı.
* * *
– Yolçu yolunda gərək! – yazıçı ayağa qalxdı.
Çantasını götürüb qarderoba tərəf addımladı, qararəngli dəri gödəkcəsini geyindi. Rasixi bərk-bərk qucaqladı.
– Başqa vaxt, başqa yerdə, Rasix… – dedi, – İki damcı göz yaşı yanaqlarına süzüldü.
Ağlamamaq üçün özünü güclə saxlayan, doluxmuş Rasix də, “Özünə yaxşı bax, qardaşım” – deyib təzədən ona sarıldı.
Rasix Səbahəddinə ilk və son dəfə, “Qardaşım” – demişdi.
Səbahəddin uzatmaq istəmədi. Yoxsa əlavə edərdi: “Vətən sənə əmanətdir, gənc dostum”.
Qəhərdən boğuldu, səsi çıxmadı. O danışmasa da, Rasix yazıçı dostunun nə demək istədiyini başa düşdü.
Məsələ ağır vəziyyətdə qıvrılan ölkəsi, bir tikə çörəyə möhtac insanlardırsa, zülmün, qəddarlığın kimdən necə gələcəyinin Rasix üçün qorxusu yox idi.
* * *
Pilləkəndə hiss etdi ki, gənc dostu onun ardınca qapını bağladı: beləcə, keçmişlə əlaqəsi qopmuş, gənc dostu ilə birgə tanıdığı dünya da geridə qalmışdı.
… Binanın ağır dəmir qapısını bağlayandan sonra necəliyi, nəticəsi haqda zərrəcə gümanı olmayan səfəri başlayacaqdı.
Tərəddüdsüz, sürətlə küçəyə çıxdı, yolun o tayına keçdi.
Son dəfə binaya – onu ən çətin zamanlarda qorxmadan qonaq edən Rasixin mənzilinə boylandı.
Gənc dostu da pəncərədən ona baxırdı.
– Əziz Rasix… – Səbahəddin öz-özünə pıçıldadı.
Dostu Rasixi və bir neçə əzizini arxada qoyub məchul yola üz tutdu.
* * *
“Bir dəfə də yola bu cür çıxmışdım”, – addımlayarkən düşündü.
İyirmi il əvvəlki səfərə bugünkündən fərqli yola salınmışdı…
BİR
1928-ci ilin dekabrında – qışın ilk günləri İstanbulun zərif tikilisi Sirkəçi vağzalında1 yenə izdiham vardı.
Pəltək Səbahəddin onu yola salmağa gələnlərin arasında həmişəkitək işıq saçırdı. Səliqə ilə daranmış saçı, eynəyi, kostyumu, paltosu, qalstuku və fedora papaqla əsl alicənaba oxşayırdı. Digərlərinə nisbətən bəstəboy olsa da, bütün nəzərlər onda idi. Həmişəki kimi hamını özünə valeh edirdi.
Keçmişdən, indidən, gələcəkdən… – nələr danışmırdı! Otuz iki hissə hamısı birdən.2
* * *
Həyəcanlı idi. Həyəcan nədir? Şövqlü idi! Möhtəşəm hədəfləri, izahımüşkül xəyalları vardı.
Gözəl xəbəri alanda, “Budur! Nəhayət, bəxtim açıldı” – demişdi.
Sirkəçi vağzalında sevincdən atılıb-düşməyinin, üz-gözündə güllər açmağının, zarafatlarının səbəbi başına qonan tale quşu idi.
* * *
Gözü bir qıza sataşdı. Deyəsən, qız da ona baxırdı, ya da Səbahəddin elə zənn etmişdi.
Göz-gözə gəlmək ümidi ilə təzədən boylandı.
Bu, Səbahəddinin adəti idi: qadınlarla ünsiyyət qurmağı xoşlayırdı. Yaşamı qadınlarsız təsəvvür etmirdi. Həmcinsləri olmasa, bəlkə, birtəhər dözərdi, amma qadınsız əsla.
Zarafatlar, söz-söhbətlər… Amma onun fikri həmin qızda idi.
İmtahanı bir yerdə vermişdilər. Deməli, o qız da qalib olub və səyahətə birgə çıxacaqlar.
Səbahəddinin ürəyi fərəhlə aşıb-daşdı.
* * *
Qatarın tərpənməyini gözləyənlər diqqətlə divardakı iri saata baxırdılar. Nəhəng əqrəb sürətlə axır, hər dövrədə kiçik əqrəbi Almaniya qatarının hərəkət saatına bir az da yaxınlaşdırırdı.
Nəhayət, qatarın dispetçeri amiranə tərzdə fit çaldı, əlindəki rəngli fənərləri qaldırıb sürətlə qatarın başına – lokomotivə sarı yüyürdü.
Vaxt idi.
Səbahəddin bir əlini Pertevin3, digərini Nihalın4 çiyninə qoydu:
– Minməsəm, mənsiz gedəcək, – başı ilə qatara işarə etdi.
Dostları bayaq qatara minən gənc qızın onun ağlını başından almasından xəbərsiz idilər.
Gənc Səbahəddin əziz dostlarına, “Salamat qalın” – dedi, filmlərdəki səhnələri təqlid edib özünü son anda qatara atdı.
Bu təlxəkliyi ilə dostlarını güldürdü.
* * *
Gözü qatar dispetçerində olan maşinist fit ipini bu dəfə gec buraxdı və yorğun lokomotiv hərəkətə başladı.
Səbahəddin digər sərnişinlər kimi pəncərədən boylandı, Sirkəçi vağzalında hay-küy salan dostlarına əl etdi.
Pertev son anda irəli atılıb əlindəki qəzeti – bu, 28 noyabr 1928-ci il tarixli “Cümhuriyyət” qəzeti idi – Səbahəddinə uzadıb:
– Bunu saxla, – ucadan dedi, – latın hərfləri ilə çap olunan ilk qəzetlərdəndir. Yüz ildən sonra çox dəyərli olacaq. İçindəkiləri də diqqətlə oxu.
– Əlbəttə, əlifba inqilabı uğurla başa çatsa! – Səbahəddin gülə-gülə qəzeti yellədi.
* * *
Taraq-turuqla şütüyən köhnə qatarda bir əlində taxta çamadan, digərində “Cümhuriyyət” qəzeti tutan gənc ətrafa göz gəzdirdi. Axtardığı qız bu vaqonda deyildi. Vaqonlararası qapılardan keçə-keçə qatar boyu irəlilədi. İki vaqon sonra hədəfinə çatdı.
Platformada rastlaşdığı qızı tanımadığı üç başqa tələbə ilə tapdı. Gənclər qızın qarşısında oturmağa çəkinmişdilər. Səbahəddin fürsəti fövtə verə bilməzdi. Ona görə də cəld tərpəndi.
Deyəsən, birlikdə Almaniyaya dil öyrənməyə gedəcəkdilər.
Beş gəncin hər biri Müəllim Məktəbinin məzunu idi və Qazinin5 istəyi ilə həyata keçirilən proqrama əsasən İstanbuldan yola çıxırdılar.
Dəsmalıyla göz yaşını silən gənc qızın qarşısında oturub əlini uzatdı:
– Adım Səbahəddindir. Sizin kimi Almaniyaya gedirəm.
Qız təəccüblənmədi. Birlikdə gedəcəklərini əvvəldən – platformadakı baxışlarından başa düşmüşdü.
O da əlini uzadıb:
– “Məlahət”6, – dedi və əlavə etdi, – Tanışlığa şadam.
Nədənsə Səbahəddin səfər yoldaşını adəti üzrə söhbət atəşinə tutmadı. Qarşıda uzun yol, danışmaqçün xeyli vaxt vardı.
Hələ vaqonun pilləkənində, “Ağır otur, batman gəl” – deyib özünü tənbeh etmişdi.
* * *
İçində “Rəsmli Ay”ın7 son sayı olan “Cümhuriyyət” qəzetini açdı.
Jurnalı yanına, latın əlifbası ilə çap olunmuş qəzeti dizləri üstünə qoydu. İlk sətirləri oxuyanda “Milliyyət” qəzetinin altı ay əvvəl başlatdığı təcrübə yadına düşdü. O vaxt “Milliyyət” öz manşetində “Bax vəqil İsmət Paxa cənablarının İstambula gəlixini” xəbər vermişdi.
Türk dilinə uyğun olmayan şriftlərlə yazılan xəbər xeyli gülüş doğurmuşdu. Yazının başlığına əlavə qeyd də qoyulmuş, latın hərflərinin necə oxunacağı izah edilmişdi.
“Milliyyət”in ardınca “Cümhuriyyət”, “İqdam”, “Son Saat”, “Hakimiyyəti-milliyyə” bu təcrübəni sınamışdı. Qəzetlərdə bir müddət ərəb hərfləri ilə yanaşı latın əlifbası ilə yazılan türk dilinin də istifadəsinə başlanmış və nəticədə, islahat tamamlanmışdı.
Səbahəddinin yola düşdüyü gündən etibarən bütün qəzetlər yeni türk dilində çap olunacaqdı.
Pertevin verdiyi qəzeti oxuyarkən bir tərəfdən də islahat üçün görülən hazırlıqların işə yaradığını düşünürdü. Yeni əlifba ilə yazılan türk dilini istifadə edən qəzetlər bu yolda xeyli əhəmiyyətli iş görmüşdü. Ölkənin hər tərəfində açılan kurslar da yeni yazının mənimsənilməsində çox faydalı olmuşdu. Bununla belə dəyişiklik üçün bir çox insanın qəzet oxumaqdan vaz keçəcəyi güman edilirdi. Avamından ziyalısına qədər – hər kəs qəzet satışının iyirmi beş-otuz faiz azalacağından bəhs edirdi.
Gənc düşünürdü: “Görək… Deyilənlər, həqiqətən də, baş verəcəkmi?”
Səbahəddin yaxşı bilirdi, gənc Türkiyə dövlətinin məqsədi müasirləşməkdir. Onun Almaniyaya göndərilməsi də elə bu məqsədin bir hissəsi deyildimi?
Şübhəsiz!
Türkiyə Respublikası Almaniya, İngiltərə və Fransaya onlarla gənc göndərirdi. Qazinin də vurğuladığı kimi, məqsəd ölkəni çağdaş mədəniyyət səviyyəsinə qaldırmaq idi.
* * *
Səbahəddin yeni əlifba ilə yazılmış bir məqaləyə də göz gəzdirib qəzeti qatladı:
– Oxumaq istəyirsiniz? – deyib yol yoldaşına uzatdı. Gənc qız gülümsündü və təşəkkür edib qəzeti götürdü.
Gənc tələm-tələsik taxta çamadanını açdı, içindən bir kitab və balaca lüğət çıxarıb dizlərinin üstünə qoydu.
Yeniqapı və Lanqa bostanları artıq geridə qalmış, solda güclə görünən dəniz tədricən gözdən itirdi. Qatar Halqalıdan8 şimal-qərbə – Frakiyanın9 mərkəzinə hərəkət edirdi.
* * *
Vaxt keçdikcə Frakiyanın soyuğu əməllicə hiss edildi.
Səbahəddin zəif lampa işığında Məlahətin əl çantasından bir cüt əlcək çıxardığını gördü. Maraqla gənc qıza yaxınlaşıb:
– Üşüyürsünüz? – soruşdu.
Gənc qız başıyla təsdiqlədi:
– Çox soyuqdur.
Səbahəddin səfərə hazırlaşdığı vaxt yol şəraiti və Almaniya haqqında məlumat toplamışdı:
– Ədirnəni keçənə qədər bu köhnə lokomotivlə gedəcəyik. İstiliyi yoxdur. Sonra bolqarların qatarına minəcəyik. Eşitdiyimə görə, o qatarlar qızdırıcılıdır; lokomotivdən vaqonlara istilik yayılır. Almaniyaya üşümədən gedə biləcəyik.
Ətraflı izaha qulaq asan Məlahət, “Olduqca bilikli adamdır” – düşündü. Gəncin yüksək diqqətini görən qız bir-iki kəlmə danışmağı lazım bildi.
– Deyəsən, bir qədər almanca bilirsiniz, eləmi? – Səbahəddinin dizi üstündəki almandilli kitaba və lüğətə işarə etdi. Beləcə, Səbahəddinin ünsiyyətqurma səyinə qarşı tamamilə səssiz qalıb kobudluq etmədi.
– Xeyr, – gənc dedi. Qızın diqqəti könlünü oxşadı. Onunla danışandan bəri büründüyü roldan çıxıb özü oldu, yenidən kəkələyə-kəkələyə gəvəzələdi, – Bu kitab keçən il əvvəl ingiliscə çap olunub və çox maraq çəkdiyindən dərhal alman dilinə tərcümə edilib. Dostum verdi. Lüğətdən istifadə edərək sözləri tapmağa çalışıram. Adı “Neft”, müəllifi Epton Sinklerdir10. Elə indiyəcən çətinlik çəkmədən tapdığım kəlmələr sadəcə kitabın və müəllifin adıdır.
Gənclər bir-birinə baxıb gülüşdülər.
* * *
Qatar Frakiyanın mərkəzinə yaxınlaşdıqca soyuq daha kəskin hiss olunurdu. Sərnişinlər gecə soyuqdan titrəyəcəkdilər.
Hamı jaket geyindi. Hətta bəziləri əyninə üst-üstə iki jaket keçirdi, adyalı olanlar yanındakılarla bölüşdü.
Sirkəçi vağzalından yola çıxmış qatar dan söküləndə Bolqarıstan sərhədini keçdi. Sərnişinləri digər qatara ötürdülər. Son model lokomotivdən vaqonlara yayılan istilik sayəsində hamı rahat nəfəs aldı.
Səbahəddin qeyd dəftərçəsinə Bolqarıstanla Türkiyə arasındakı fərqi yazmışdı. Osmanlıdan yadigar ölkənin Birinci Dünya müharibəsindən sonrakı sürətli dirçəlişinə həm heyrətlənmiş, həm də əsəbiləşmişdi.
Plovdivi11 keçəndən sonra Səbahəddini yuxu basdı. Yuxusuzluğa tab gətirə bilməyəcəyini başa düşən gənc bağa12 çərçivəli eynəyini çıxardı, yaşıl mürəkkəbli qələminin qapağını bağlayıb qeyd dəftərçəsi ilə birlikdə qalın paltosunun cibinə qoydu.
* * *
– Haradayıq? – bir neçə saatlıq fasiləsiz yuxudan sonra Səbahəddin soruşdu.
– Bazarcığı13 keçdik, Sofiyaya14 irəliləyirik, – Məlahət cavab verdi.
Səbahəddin karıxaraq həyəcanla:
– Yuxuda sayıqlayıb xoruldamadım ki? – soruşdu.
Qız ona heyrətlə baxıb:
– Xeyr, – dedi.
Səbahəddin qəfil güləndə Məlahət onun zarafat etdiyini başa düşdü. Gülüşməyə başladılar.
Səbahəddin eynəyini taxdı, cibindən qələmini, dəftərçəsini çıxarıb Məlahətin bayaq adlarını çəkdiyi qəsəbələri qeyd etdi. Sonra Məlahətdən:
– Sizə yazılarımı oxuyum? – soruşdu.
Məlahət gülərüzlü gəncin səmimiyyətlə verdiyi suala:
– Əgər şəxsi deyilsə, buyurun, – cavabını verdi.
Səbahəddin boğazını arıtlayıb oxumağa başladı.
“Müfəssəl Cərmənistan Səyahatnaməsi.15 Bismilləhir-rəhmanir-rəhim. Bu səyahətə başlamağımın, təfsilatlı yazıb nəql etməyimin səbəbi…”
İKİ
Almaniyada alman dili, ədəbiyyatı və mədəniyyətini öyrənmək Səbahəddindən ötrü qurtuluş çırağıydı.
Osmanlı İmperiyasında 1907-ci ildə doğulanlar arasında həyatı boyu əziyyət çəkməyən bir nəfər də yoxdur. Səbahəddin isə başıbəlalı Ədirnədə doğulub, ibtidai təhsilini düşmənlə burun-buruna, döyüşlərin getdiyi Ədrəmit, Çanaqqala kimi mərkəzlərdə bitirib.
Ölkənin ən çətin dövründə pulsuz internatda – Balıkəsir Müəllim Məktəbində oxuyub. 1927-ci ildə İstanbul Müəllim Məktəbindən məzun olub, dayısının köməyi ilə Yozqatda bir il müəllim işləyib. Dayısı Rüfət bəy Yozqat Dövlət Xəstəxanasında baş həkim olsa da, Səbahəddin bu şəhəri heç vaxt sevə bilməyib. Qəti qərarla Yozqatdan Ankaraya qayıdıb. Hamıya, Ankaradakı dostlarına da elə hey, “Öldürsələr də, Yozqata ayaq basmaram” – deyirmiş. Təhsil Nazirliyində işləyən dostlarından biri, “İndi nə edəcəksən? – soruşanda, “Moskvaya gedib bəxtimi orada axtaracağam” – deyib. Əslində, bu cavab Səbahəddinin fəryadı idi.
Dostu onun fəryadını sezərək həmin imtahandan bəhs edib iştirakını israrla tövsiyə etmişdi.
Beləcə, Səbahəddinin Almaniya sərgüzəşti başlamışdı.
* * *
– Çox təsirli yazırsan. Yerində olsam, həmişə yazaram, – Məlahət dedi.
Şeirlərini müxtəlif yerlərdə dərc etdirsə də, Səbahəddin özünü nə şair, nə də yazıçı sayırdı.
– Məqsədim elə budur, – dedi, – hələlik yığıram.
Həqiqətən də, yazılarını yığmaqla məşğul idi.
Qatarın keçdiyi hər kəndi, qəsəbəni, bir növ canına çəkir, insanların geyim-keçimlərini, hərəkətlərini incələyir, binaları, yolları yaddaşına yazır, suallar verir, cavabları dəftərçəsinə qeyd edirdi.
Qatarla səyahət qeyri-adi səfər yoldaşı sayəsində Məlahət üçün də əyləncəli idi.
Bir gecə də keçdi, sübh şəfəqi yayıldı.
Səbahəddin Belqrada böyük maraq, heyrət və həsədlə tamaşa edirdi.
Macar düzənliyi barədə dəftərçəsinə “Təsvirinə qələmin gücü çatmır” yazıb, belə davam etdi: “Qatar düz yolla, sağa-sola dönmədən, istiqamətini dəyişdirmədən fasiləsiz altı saat irəlilədi. Yolda zərrəcə kələ-kötürlük olmadı. Bu düzlük qatardakı hər kəsi təəccübləndirdi. Axırda sərnişinlər, “İlahi, yol ya sağa, ya sola barı barmaq boyda əyilsin” – deyə dua etdilər. Nəhayət, möhtəşəm stansiyaya – Peştə16 çatdıq”.
Beləliklə, stansiyalar stansiyaları, şəhərlər şəhərləri əvəzləyəcək, Səbahəddin Peştdən sonra Praqa və Drezdenə də vurulacaqdı.
* * *
Berlinə çatanda Səbahəddinin sanki nitqi tutuldu.
Avtomobillərin vıyıltıyla şütüyüb keçdiyi geniş küçələr, böyük meydanlar və möhtəşəm binalarıyla göz oxşayan Berlin onu özünə valeh etdi.
Səbahəddin binalardan biri haqda belə yazırdı: “Vertheym”17 adlı ticarət mərkəzi var. Bir ucundan baxsan, o biri ucu görünmür. Az qala, bir məhəllədən böyükdür. Deyilənə görə, beş min işçisi var… Maşallah!”
O dövrdə Türkiyədən Almaniyaya gəlmiş gənc müəllim üçün “Vertheym” kimi ticarət mərkəzi, həqiqətən, heyrətamiz idi. 1896-cı ildə inşa edilmiş, damı şüşə olan binada səksən üç lift vardı. Minlərlə müştəri eyni anda alver edirdi.
Şübhəsiz, 1460-cı ildə tikilmiş, minlərlə dükanı olan Qapalı çarşı da əhəmiyyətli ticarət mərkəziydi, amma “Vertheym” gənc Səbahəddinin ağlını başından aldı.
* * *
Səbahəddin dostlarıyla söhbətləşəndə Almaniyanın inkişaf səviyyəsindən dəm vurur, təkrar-təkrar məşhur ticarət mərkəzindən danışırdı.
Doğrudur, müqayisədə türk gənclərin geyim-keçimi, davranış tərzləri almanlarınkından elə də fərqlənmirdi.
İki ölkənin insanlarını qarşılaşdıranda aradakı fərqi görür, inkişaf səviyyəsini müqayisə edib kədərlənirdilər. Halbuki onlar Türkiyənin ən yaxşı yetişdirilmiş, seçilmiş gəncləriydi.
Türk müəllimlərdən ibarət kiçik qrup hər dəfə iki ölkə arasındakı fərqləri müzakirə edəndə söhbət, təbii ki, həmişə eyni nöqtəyə – Osmanlının əhəmiyyət vermədiyi, gənc Türkiyə Respublikasının isə ümdə məqsədi olan sənaye inqilabına gəlib çıxırdı.
Osmanlı imperiyasının müxtəlif bəhanələrlə ölkəyə avtomobil buraxmadığı illərdə Almaniya maşın istehsal edərək başqa ölkələrə satmağa başlamışdı. Beləliklə, “ox yaydan çıxmışdı”.
* * *
Türk hökuməti tərəfindən Almaniyaya dil öyrənməyə göndərilən beş gənc beş gün ərzində şəhəri o baş-bu baş gəzdi və Berlinin sehrinə qapılıb pullarını xərcləyib qurtardılar.
Tütün almağa belə pulu qalmayan Səbahəddin məşhur “Vertheym”dən aldığı qəlyanını doyunca işlədə bilmədi.
Səbahəddin, Məlahət və digər gənclər birlikdə səfirliyə yollandılar.
Elə o gün Səbahəddin, “Səfirliyin bizə rəhmi gəldi, dərhal Potsdama göndərdilər” – üstəlik səfirlik əməkdaşının qısa xəbərdarlığı, “Alman dilini lap tutuquşu kimi tez öyrənəsiniz!” – dəftərçəsinə qeyd etdi.
Gənc Səbahəddin və üç dostu Potsdamda18 “Deutsches Institut für Ausländer”də19 yatılı təhsil almağa başladı. Orada Türkiyədən göndərilən başqa tələbələr də vardı. Məlahət isə onlardan on dəqiqəlik məsafədə yerləşən başqa məktəbə qəbul edilmişdi.
ÜÇ
Günlər ötdü, həftələr sovuşdu, aylar dolandı…
Səbahəddin, az qala, alman dili ilə nəfəs alırdı. Əlbəttə, bunu türk səfirlik əməkdaşı, “Alman dilini lap tutuquşu kimi tez öyrənəsiniz”, – dediyi üçün etmirdi. O, təkcə çox maraq bəslədiyi alman dilini öyrənmək üçün yox, habelə ədəbi biliyini və mədəni zövqünü inkişaf etdirməkdən ötrü Almaniyaya üz tutmuşdu.
Alman ədəbiyyatının bənzərsiz əsərlərini orijinaldan oxumağa can atırdı.
Hər dəfə dostlarına, “Təsəvvür edin, bu dili öyrənəndə, nəinki Almaniyada yazılmış ədəbi əsərləri, həmçinin Avstriya, İsveçrə, Elzas20, Bohemiya21 və Sileziyadan22 çıxmış yazıçıları da oxuya biləcəyik” – deyib həyəcanını dilə gətirirdi.
Dostları Göteylə, Şillerlə təzə tanış olanda o, IX əsrdə yaşamış rahib Otfrid fon Veysenburqun adını zikr etməyə başlamışdı.
Çox keçmədən XI əsrdə qələmə alınmış Volfram fon Eşenbaxın romansı “Partsifal”dan23 və Gotifrid fon Strasburqun “Tristan və İzolda”24 əsərindən də bəhs edəcəkdi ki, Səbahəddin bu iki əhəmiyyətli əsərlə zəngin alman musiqisinə də baş vurdu.
İstirahət günlərində bəzən dostları, bəzən də Məlahətlə görüşür, əksərənsə vaxtını ütülü şalvarda, fedora papaqda, səliqəli bağlanmış qalstukla konsert zallarında təkbaşına keçirirdi. Yaşadığı yer Berlinə yaxın idi deyə tez-tez bəstəkar Vaqnerin əsərlərindən ibarət konsertlərə gedirdi.
Alman ədəbiyyatı kimi, alman musiqisini də dərindən öyrənirdi.
* * *
Qürbətdə yaşayanların nisgili səngimək bilmir. Fikirləri həmişə geridə – vətəndə qalır, xüsusən, sevgi xatirələri…
Gecə gözünü yummadı. Səhərə yaxın mürgüləsə də, yata bilmədi, çarpayıdan qalxdı. Sviterləri üst-üstə geyinib iş stolunun lampasını yandırdı.
Götür-qoy edib qərara gəlmişdi: xüsusi etinayla ərəb əlifbasında yaşıl mürəkkəbli qələmiylə yazdığı şeirlərini qarşılıqsız sevdiyi qadına hədiyyə edəcəkdi.
– İlahi, nə böyük sevgidir! – sanki inlədi.
Dəftərinin ilk səhifəsinə “Nahidə”25 yazdı.
Nahar fasiləsində məktəbdən çıxıb dəftərini o vaxtlar Ankarada müəllim işləyən böyük sevgisinə göndərəcəkdi.
Səbahəddin günəşin ilk şölələri pəncərədən süzülənədək masa lampasının işığında işlədi.
“Qurbağanın serenadası”, “Körpünün uşaqları”, “Qırışlar”, “Oyuncaqlar” başlıqları ilə dörd hissəyə böldüyü şeir dəftərini çantasına qoydu.
Nə böyük eşqdir! Qarşılıqsız, amma böyük!
Onda Nahid xanım hələ on doqquz yaşında idi. Gözəlliyi və zəkasıyla işıq saçırdı. Kişilər onun ətrafında pərvanətək dolanırdılar. Səbahəddin isə Yozqata getməzdən qabaq – İstanbulda ona vurulmuşdu. Sevgisini etiraf etmiş, amma müsbət cavab ala bilməmişdi.
Yozqatdan qalaq-qalaq məktub göndərsə də, nəticə dəyişməmişdi.
Məğlubiyyətini “Sərvəti-fünun” jurnalında “Bir macəra” adıyla dərc etdirdiyi şeirdə ifadə etmişdi.
Üzünü qırxarkən bu şeirin ilk bəndini ucadan oxudu:
Nəticəsiz məhəbbətə bağışladım gəncliyimi,
Gördüm onun nə meylini, nə mərhəmət sığalını.
Diz çökərək hüzuruna deyəndə mən sevdiyimi
Gözləri bir sillə ilə devirdi saf xəyalımı…
Bu sillənin təsiri hələ davam edirdi. Gənc qarşılıqsız məhəbbətin cənginə keçmişdi. Başına gələni lap yaxşı bilirdi, amma eşqdən kim qaça bilər ki?
Səbahəddin qəti qərar vermişdi. Səhər yeməyini bitirdi, günortadan əvvəlki dərslərinə girdi, ardınca poçta yollandı. Cidd-cəhdlə hazırladığı şeir dəftərini Nahidə göndərdi.
* * *
Zaman sürətlə axıb keçirdi.
Gənc “əldəki quşun budaqdakı quşdan faydalı olduğunu” düşünərək Məlahətlə münasibətini heç kəsmədi. Gözəllikdə, cazibədə və başqa keyfiyyətlərdə Nahidə çata bilməsə də, Məlahət daha yaxında, əlçatan idi. Hərdən xüsusi icazə alaraq qızı məktəbdən götürür, birlikdə ətrafı gəzir, Potsdam kafelərində vaxt keçirirdilər. Haçan rastlaşsalar, bir-birinə təzə öyrəndikləri şeylərdən danışırdılar. Əlbəttə, ən çox Səbahəddin danışır, Məlahət qulaq asırdı.
* * *
Səbahəddin bir gün həmişəki kimi əlində kitabla məktəbin qarşısında Məlahəti qarşıladı. Dərhal, “Dostların yaraşıqlı türklə görüşdüyünü yenə də soruşdularmı?” – deyərək marağını gizlətmədi.
Məlahət bunu əvvəlki görüşlərin birində söyləmişdi. Həqiqətən də, haçan küçəyə çıxsa, “Yaraşıqlı türk gəldimi?” – soruşurdular. Qızın ağzından səhvən çıxan bu ifadə gəncin ürəyinə elə yatmışdı ki, dilindən düşmürdü.
– Eh, kaş heç deməzdim, – Məlahət deyindi, – hə, “yaraşıqlı türklə” görüşüb-görüşmədiyimi yenə soruşdular.
Halbuki qız indi çox ciddi idi: Səbahəddinin lovğalanmağına imkan verməyəcəkdi.
– Hansı kitabı oxumağa başlamısan? – deyib mövzunu tez dəyişdirdi, gəncin “yaraşıqlı türk” sözündən həzz almağına mane oldu.
– Rilkenin26 bir kitabı, – Səbahəddin bu suala məcburən cavab verdi.
* * *
Kafedə əyləşdilər. Səbahəddin papağını yandakı stula qoydu, qəlyanını səliqə ilə doldurub alışdırdı. Kəkələyə-kəkələyə danışmağa başladı:
– Rilkeni mütləq oxumalısan, Məlahət. Oxuyarkən həyatı da müşahidə etməlisən. O möhtəşəm insan mənə elə fikir aşıladı ki, o fikri həyat fəlsəfəmə çevirdim. Bu haqda danışmağımı istəyirsən?
Məlahət dostunun üzündəki ifadədən başa düşdü ki, çox ciddidir. Bəzən “etmə”, “demə”, “soruşma” söyləyərək zarafat etməsinin həmin an işə yaramayacağını düşündü.
– Qulağım səndədir, – deyib əlindəki qəhvə fincanını stolun üstünə qoydu.
– Məlahət, yalnız möhtəşəm həyat yaşayan insanlar ortaya möhtəşəm əsər qoya bilərlər. Rilke məhz belə şəxsiyyətlərdəndir. Ailəsinin, xüsusilə, anasının təsiri, Praqada keçən uşaqlıq xatirələri, sevgilisi ilə birlikdə Rusiya, Skandinaviya səyahətləri və Rodenlə27 Parisdə keçirdiyi günlər…
Səbahəddin bu məqamda susdu.
Məlahət düşündü ki, o özünü Rilkenin yerində təsəvvür edir, sanki Rilkenin həyat təcrübəsini mənimsəməyə çalışırdı.
Səbahəddin sönmüş qəlyanını yenidən alışdırdı, soyumuş qəhvəsindən bir qurtum içdi və stolun üstündəki kitabı göstərərək söhbətinə davam etdi.
– Məsələn, bu “Das Stunden-Buch” əsərini “Saatlar kitabı”, yoxsa “Dua saatları” kimi tərcümə etməliyəm? Qərar verə bilmədim. Şair kitabın ilk hissəsində tanrı obrazı yaratmağa çalışır. Deyir ki, Allahı kainatın xaricində deyil, zərrələrdə axtarmalıyıq…
Həmişəki kimi bir xeyli danışdı. Vəhdəti-vücuddan başlayıb təsəvvüfdə qurtardı. Ardınca cibindən başqa kitab çıxarıb “Das Stunden-Buch”un üstünə qoydu, qəlyanından qullab aldı. Məlahət kitabın adını oxudu:
– Tomas Mann28 “Buddenbroklar” – nə deməkdir?
Səbahəddin:
– Ailənin soyadıdır, – deyərək gülümsədi. Qəlyanından bir neçə dərin qullab alıb sözə davam etdi, – yazıçının Lübekli29 ailəsinin macərasıdır. Başdan-ayağa satiradır. Mann bu kitabda Buddenbrokların dörd nəslinin addım-addım varlanması və dağılmasını təsvir edir. Bir yandan burjuaziyanın uğur qazanma əzmi, qazanılan pula yiyə durmaq istəyi, digər yandan amansızca biliyi qorumaq həvəsi… Tomas Mann hər şeyi necə də sadə, səmimi nəql edib… Aristokratiyanın başa çatmağı ilə ortaya çıxan bu yeni sinfin sənətə verdiyi dəyəri nə qədər tərifləyibsə, onun pis vərdişlərini, cah-calalını, tərbiyəsizliyini də o dərəcədə ifşa edib. İfşa da sözdü? Ağ yuyub, qara sərib…
Söhbətin bu yerində gəncin səsi yavaşıdı, sonra maraqla:
– Mann niyə belə uğurludur, bilirsən, Məlahət? – soruşdu.
Qız aydın tərzdə:
– Xeyr, – deyəndə Səbahəddin səbəbi açıqladı.
– Hadisələrə elə nüfuz edir ki, sonradan öyrənilən, yaxud kiminsə çatdırdığı məlumatı təkrarlamış kimi görünmür.
Səbahəddin danışdıqca danışdı. Məlahət imkan versə, hələ davam edərdi. Qız cəsarətini toplayıb qol saatını göstərdi: məktəbə qayıtmaq vaxtı gəlmişdi.
Hesabı ödəyib kafedən çıxdılar.
Səbahəddin yol boyu danışdı:
– Bax, Məlahət, Almaniya və digər ölkələrin bədii əsərlərini keçmişdən gələcəyə doğru bir xətt üzərində düzsək, görərik ki, Tomas Mann alman ədəbiyyatının son dayanacağıdır. O sağdır, bizdən cəmi otuz iki yaş böyükdür. Müasirimizdir, – deyib həyəcanla əlavə etdi, – niyə mən də onlardan biri olmayım?
Məlahət dostunun nə demək istədiyini çox gözəl başa düşdü. Ciddiyyətlə:
– Eləysə sən yaz, Səbahəddin, – dedi.
Səbahəddin:
– Yazacağam, amma hələ tezdir, – cavab verdi və Almaniyaya gələndə qatarda dediyi sözü təkrarladı, – hələlik çox mütaliə etməli, təcrübə yığmalıyam.
* * *
Ayrılıq vaxtı çatdı. Hər iksi susurdu, amma qəfil baxışları toqquşdu.
– Nədir? – qız soruşdu. Gözləmədiyi cavab aldı:
– Deyəsən, sənə vurulmuşam, Məlahət.
Qız təəccübləndi, özünü itirdi:
– Hə-ə? Vurulmusa-an? – qırıq-qırıq kəkələdi. Sonra susdu… Səbahəddini incitmək istəmirdi, astaca, – Ailə qurmaq fikrim yoxdur, – dedi.
Əslində, Məlahət dil öyrənmək üçün Avropaya gələn başqa birini gözaltı etmişdi. Səbahəddin onun istədiyi xüsusiyyətlərə malik deyildi. Düzdür, yaxşı insan idi, amma Məlahət Səbahəddinlə birgə yaşamağı ağlına da gətirmirdi.
* * *
Məlahəti məktəbə ötürüb uzun müddət təkbaşına küçələrdə dolandı.
Nahidə bəslədiyi hislərinə qarşılıq ala bilsəydi, əlbəttə, o sözləri deməzdi.
Sanki Nahiddən sonra başqasına ehtiyac duyaraq Məlahətə sevgi etirafı etmişdi.
– Necə axmağam! – özünü dəfələrcə danladı.
Üstəlik rədd cavabı almışdı.
Ayaqları şişənəcən qaranlıq küçələrdə veyilləndi və çarəsiz məktəbə qayıtdı.
* * *
Dərindən sarsılsa da, kitablardan ibarət dünyası onu gözləyirdi.
Məktəbin ən sakit yerinə – kitabxanadakı guşəsinə çəkildi.
Qarşısında böyük lüğət, əlində özündən iyirmi dörd yaş böyük Kafkanın30 “Der Prozess” kitabı vardı.
“Təəssüf, nəşrini görə bilməyib” – kitabı vərəqləyərkən düşündü. Kafkanın bir çox əsərinin bu kitab kimi ölümündən sonra işıq üzü gördüyünü hələ bilmirdi.
Müqəddimədə əsərin 1914-1915-ci illərdə yazıldığını oxudu. “Kafka kimi yazıçının kitabının nəşri on il sürübsə, deməli, bir kitabı insanlara çatdırmaq elə də asan iş deyil…” – düşündü. Yadına düşdü ki, bu on il ərzində Almaniya müharibə və böyük xaosla üzləşmişdi.
Kafka yəhudi olduğu üçün əsərlərinin Almaniyada uzun müddət qadağan edildiyinisə növbəti günlərdə öyrənəndə lap təəccüblənəcəkdi.
“Der Prozess”i oxuyarkən dəftərçəsinə Vertheymdən aldığı yaşıl mürəkkəblə “cinayət, azadlıq, yadlaşma, məsuliyyət, hakimiyyətə qarşı çıxma” kimi məfhumları qeyd etdi. Hər birinin türkcə qarşılığını tapıb əlavə etdi.
DÖRD
Səbahəddin yanvarın on beşi sevinclə oyandı.
Nəhayət, bütün gecə düşünüb İstanbula göndərəcəyi məktubun son cümləsini tapmışdı.
Dağınıq otaqdakı qarışıq masanın arxasına keçdi, yaşıl mürəkkəbli qələmini götürüb o cümləni yazdı: “Bu hesabatı kimin oxuyacağı Pertev Naili Mollanın qərarından asılıdır…”
Məktubun başına qayıtdı və yazdıqlarını yoxladı. Bu məktubu on beş gün əvvəl qələmə almağa başlamış və o gündən bəri şirin bir sərxoşluğa qapılmışdı.
Yeni ili gözləmədiyi qonaqlıqda qeyd etmiş, təsirindən hələ çıxmamışdı.
* * *
1929-cu ilin 31 dekabrında Berlindəki səfirlikdən Potsamdakı məktəbə qayıdanda kafelərin, barların, restoranların tünlük olduğunu görmüş, hamının axşamkı bayram tədbirinə hazırlaşdığını öyrənmişdi.
Şəhərin bütün zəngləri eyni anda çalmağa başlamışdı. Sonralar bunu on üç səhifəlik “Müfəssəl Cərmən Səyahətnaməsi”ndə belə təsvir edəcəkdi: “Gurultuya bax!…
İzahı qələməgəlməzdir. ““Sahibinin səsi”31 qrammafonu lazımdır”.
Bu dəm evlərin, kafelərin, restoranların qapıları açılmış, sakinlər, az qala, yarıçılpaq və sərxoş halda yürüşə çıxmışdılar. Səbahəddin də marağına güc gələ bilməyib izdihama qoşulmuşdu.
Onun kimi macərapərəst insanın əsla qaçırmayacağı hadisə idi.
Məlumat toplamaq üçün ətrafdakılarla birlikdə sanki qiyamət yürüşünə çıxmışdı.
