Loe raamatut: «Chłopi, Część czwarta – Lato», lehekülg 7

Głęboka cichość szła górą nad ziemiami, rozpalone powietrze jaże⁹²⁸ ślepiło⁹²⁹ migotem, ziejąc takim skwarem, że skroś tych białawych, roztrzęsionych płomi⁹³⁰ jeno⁹³¹ niekiej⁹³² przeleciał bociek ważąc się ciężko na omdlałych skrzydłach i zaziajane⁹³³ wrony przefrunęły.

Skowronki śpiewały kajś⁹³⁴ niedojrzane, niebo wisiało wysokie, rozpalone i czyste, że tylko gdzieniegdzie warowała na tych niebieskich polach jakaś biała chmurka, kieby⁹³⁵ ta owca zbłąkana.

Zaś po ziemiach baraszkował suchy i gorący wiater⁹³⁶, przewalając się jak pijany, czasem podrywał się z prześwistem, jaże⁹³⁷ płoszyły się ptaki, albo gdziesik⁹³⁸ przyczajony buchał z nagła we zboża i skłębiał je, mącił, wzburzał do dna i przepadał znowu nie wiada⁹³⁹ kaj⁹⁴⁰, a rozkolebane zagony długo jeszcze gędziły⁹⁴¹ i cichuśko, jakby się skarżąc na wisusa⁹⁴².

Antek przystanął pod lasem na ugorze i znowu się ozgniewał⁹⁴³.

– Jeszczek⁹⁴⁴ nie podorany! Konie stoją przez⁹⁴⁵ roboty, gnój spala się na kupie, a ten ani się zatroszczy! A żeby cię! – zaklął ruszając pod borem ku krzyżowi na topolowej drodze.

Zmęczony się czuł, w głowie mu szumiało i kurz zapierał gardziel, przysiadł pod krzyżem w cieniu brzózek, ułożył na kapocie śpiącego Pietrusia i obcierając rzęsisty pot zapatrzył się we świat i zamedytował⁹⁴⁶.

Słońce skłoniło się nad bory i pierwsze lękliwe cienie wyłoniły spod drzew, czołgając się ku zbożom. Bór cosik⁹⁴⁷ gwarzył⁹⁴⁸ z cicha czubami płonącymi w słońcu, a gęste podszycia leszczyn i osik trzęsły się jakby w zimnicy. Dzięcioły kuły zawzięcie i kajś⁹⁴⁹ daleko skrzeczały sroki. Czasem między omszałymi dębami zamigotała żołna, jakby kto cisnął kłębkiem zwiniętej tęczy.

Chłód zawiewał z omroczonych, cichych głębin, tylko kajś niekaj⁹⁵⁰ podartych słonecznymi pazurami.

Zalatywało grzybami, żywicą i rozprażonym bajorem⁹⁵¹.

Naraz jastrząb wyprysnął nad las, zatoczył krzyżem nad polami, ważył się chwilę i spadł kiej⁹⁵² piorun we zboża…

Antek porwał się bronić, ale już było za późno, posypała się kurzawa piór, zbój uciekł, jękliwie zakrzyczały kuropatki, a jakiś zajączek zestrachany gnał na oślep, jeno mu bielało podogonie.

– Jak se to wypatrzył! Rabuś jucha! – szepnął siadając z powrotem – cóż, kiej⁹⁵³ i jastrząb musi się pożywić i choćby ta glista najmarniejsza. Takie już urządzenie na świecie! – medytował okrywając Pietrusiową gębusię, gdyż pszczoły brzęczały nad nią zawzięcie, a jakiś kosmaty trzmiel buczał nieustannie.

Spomniał⁹⁵⁴ sobie, jak to jeszczek⁹⁵⁵ niedawno wydzierał się na wolę⁹⁵⁶, do tych pól, jak mu to dusza dziw nie uschła z tęsknicy!

– Wymęczyły me⁹⁵⁷, ścierwy! – zaklął nie ruchając się już z miejsca, bo tuż przed nim z żyta wyściubiały lękliwe głowy przepiórki nawołując się po swojemu, ale w mig się pokryły, gdyż cała banda wróblego narodu spadła na brzozy, stoczyła się w piach jazgocząc zapamiętale, tłukąc się a bijąc i swarząc, aż ścichły nagle przywierając do miejsc, jastrząb znowuj⁹⁵⁸ zakołował i tak nisko, jaże⁹⁵⁹ cień leciał po zagonach.

– Dał wam radę, pyskacze! Akuratnie bywa takusieńko z ludźmi! Więcej zrobi z niejednym pogrozą⁹⁶⁰ niźli skamłaniem – rozważał.

Pliszki się pokazały pobok⁹⁶¹ na drodze, trzęsły ogonami szwendając⁹⁶² się tak z bliska, iż skoro poruszył ręką, odleciały za rów.

– Głupie! Mało co, a byłbym którą chycił⁹⁶³ la⁹⁶⁴ Pietrusia!

Wrony wylazły z lasu, maszerowały koleinami wydziobując, co się dało, ale poczuwszy człowieka, jęły ostrożnie, z przekrzywionymi łbami zazierać⁹⁶⁵ w niego i obchodzić, podskakując coraz bliżej, a stopercząc⁹⁶⁶ obmierzłe, zbójeckie dzioby.

– Nie pożywita⁹⁶⁷ się mną – rzucił grudkę, uciekły cicho jak złodzieje.

Zaś potem, że siedział jakby w odrętwieniu, zapatrzony we świat i całą duszą zasłuchany w jego głosy, to wszelaki stwór jął zuchwale ciągnąć na niego; mrówki łaziły mu po plecach, motyle raz po raz przysiadały we włosach, boże krówki szukały czegoś po twarzy, a zielone, spasłe liszki pięły się skwapnie na buty, to leśne ptaszki cosik⁹⁶⁸ mu zaświergoliły nad głową i wiewiórka przewijając się od boru zadarła rudy ogon, ważąc się przez mgnienie, czyby nie chycnąć na niego, ale on ani już o czym wiedział, grążył⁹⁶⁹ się bowiem w czymściś⁹⁷⁰, co buchało z tych ziem nieobjętych, sycąc mu duszę upojną i zgoła niewypowiedzianą słodkością.

Zdało mu się, jakoby z tym wiatrem przewalał się po zbożach; jakby polśniewał mięciuśką, wilgotną runią traw; jakby toczył się strumieniem po wygrzanych piachach skroś łąk przejętych zapachem sianokosów; to jakby z ptakami leciał kajś⁹⁷¹ wysoko, górnie⁹⁷² nad światem i krzykał⁹⁷³ z mocą niepojętą do słońca; to znowu jakby się stawał szumem pól, kolebaniem się borów, siłą i pędem wszelakiego rostu⁹⁷⁴ i wszystką potęgą tej ziemi świętej, rodzącej w śpiewaniach i weselu. I sobą się wiedział, wszyćkim⁹⁷⁵ się wiedząc zarazem, bo i tym, co się obaczy i poczuje, czego się dotknie i co się wyrozumie, ale i tym, czego nie sposób nawet pomiarkować⁹⁷⁶, a co jeno⁹⁷⁷ poniektóra dusza w godzinę śmierci przejrzy i co się w człowiekowym⁹⁷⁸ sercu tylko kłębi, wzbiera i ponosi ją w jakąś niewiadomą stronę, i łzy słodkie wyciska, i nieukojną tęsknicą kieby⁹⁷⁹ kamieniem przywala.

Szło to przez niego niby chmury, że nim co pojął, już inne następowały, już nowe i barzej jeszcze niepojęte.

Był na jawie, a śpik⁹⁸⁰ sypał mu w oczy makiem i wodził kajś⁹⁸¹ ponad dole i stronami zachwyceń prowadził, że już w końcu poczuł się niby w czas Podniesienia, kiej⁹⁸² dusza gdziesik⁹⁸³ się wzniesie i płynie klęczący na jakieś janielskie⁹⁸⁴ ogrody, na jakieś nieba i raje pełne szczęśliwości.

Kwardy⁹⁸⁵ był przeciek⁹⁸⁶ i do tkliwości nieskory, ale w tych dziwnych minutach gotów był paść na ziem⁹⁸⁷, przywrzeć do niej gorącymi ustami i obejmować cały ten świat kochany.

– Nic, jeno⁹⁸⁸ me⁹⁸⁹ tak powietrze rozbiera⁹⁹⁰! – bronił się trąc oczy kułakiem⁹⁹¹ i srożąc brwie⁹⁹², ale bo to poredził⁹⁹³ się przemóc, bo to mógł zdusić w sobie kuntentność⁹⁹⁴, która go przepalała?

Na ziemi się bowiem znowu poczuł, na ojcowej i praojcowej grudzi, między swoimi, to i nie dziwota, co⁹⁹⁵ radowała mu się dusza i każde bicie serca zdało się wołać na świat cały mocno i radośnie:

– Dyć⁹⁹⁶ znowu jestem! Jestem i ostanę!

Prężył się w sobie, gotów dźwignąć się na to nowe życie, którym już szedł ociec, jakim przeszły dziady i pradziady, i tak samo jak oni pochylał bary, by wziąć ciężki trud i ponieść go nieulękle i niestrudzenie, aż póki Pietruś nie zastąpi go z kolei…

– Tak już być musi! Młody po starym, syn po ojcu, a posobnie⁹⁹⁷, a cięgiem⁹⁹⁸, dopóki Twoja wola, Jezu miłosierny – dumał surowo.

Wsparł głowę na rękach i pochylał nisko ociężałą głowę, gdyż nawiedziły go całą ciżbą przeróżne myśle⁹⁹⁹ i spominania¹⁰⁰⁰, zaś jakiś głos kwardy¹⁰⁰¹ i karcący, jak gdyby głos sumienia, jął mu prawić swoje gorzkie i bolesne prawdy, przygiął się przed nim i ukorzył wyznając się ze wszystkich przewin i grzechów…

Ciężką mu była ta spowiedź i zgoła niełacnym¹⁰⁰² pokajanie¹⁰⁰³, ale przemógł hardość, zdusił w sobie ambit i pychę patrząc w całe swoje życie nieubłaganymi oczami opamiętania; każdą sprawę swoją przezierał¹⁰⁰⁴ tera¹⁰⁰⁵ do dna, bierąc¹⁰⁰⁶ ją na rozum i na srogi sąd.

– Głupi byłem i tyla! Na świecie musi iść swoim porządkiem! Juści, mądrze powiedzieli ociec: jak wszystkie jadą w jedną stronę, źle takiemu, któren z woza spadnie, pod koła zleci! Koni na piechotę się nie zgoni! Że to kużden¹⁰⁰⁷ człowiek musi wszyćko¹⁰⁰⁸ dochodzić swoim rozumem! Drogo niejednemu wychodzi! – myślał smutnie i cierpki prześmiech okolił mu wargi.

Z boru zaczęły klekotać kołatki a porykiwania ciągnących stad.

Podniósł Pietrusia i ruszył bokiem topolowej przepuszczając stada, idące z leśnych pastwisk.

Kurz się wznosił spod kopyt i bił ponad topole kiej¹⁰⁰⁹ chmura, w zaczerwienionych od zachodu tumanach chwiały się rogate, ciężkie łby i raz po raz skłębiały się owce, obganiane przez pieski, gdyż cięgiem¹⁰¹⁰ się rwały w przydrożne zboża, pokwikiwały świnie prażone batami, cielaki z bekiem szukały pogubionych matek; paru pastuchów jechało na koniach, a reszta szła ze stadami trzaskając z batów; gwarząc a pokrzykując, któryś zawodził, jaże¹⁰¹¹ się rozlegało.

Antek ostawał już za wszystkimi, kiej go dojrzał Witek i przyleciał całować w rękę na powitanie.

– Niezgorzej, widzę, podrosłeś! – ozwał się łaskawie do chłopca.

– Prawda, bo już te portki, com dostał jesienią, są mi po kolana.

– Nie bój się, da ci nowe gospodyni, da! Mają to krowy co jeść?

– Bogać ta mają, do cna już trawę wypaliło, żeby im gospodyni nie podtykała w oborze, to by całkiem zgubiły mleko. Dajcie mi Pietrusia przewieźć go ździebko na koniu – prosił.

– Hale, jeszcze się nie utrzyma i zleci!

– A mało go to już woziłem na źróbce! Przeciek trzymał go będę, chłopak jaże piszczy do konia. – Zabrał go i usadził na jakiejś starej szkapie, wlekącej się ze łbem opuszczonym, Pietruś chycił się rączynami grzywy, zabił gołymi piętami końskie boki a krzykał radośnie.

– Jaki to chwat! parobek mój kochany! – szepnął Antek, skręcił zaraz w pole i miedzami dobierał się drogi biegnącej za stodołami.

Słońce tylko co zaszło i całe niebo stanęło we złocie i bledziuśkich zieleniach, wiater ustał, zboża zwiesiły ociężałe kłosy, a po rosach leciały wsiowe¹⁰¹² wrzawy i jakieś dalekie przyśpiewki.

Szedł z wolna, jakby ociężony spominkami, gdyż Jagusia przychodziła mu na pamięć, raz po raz widział przed sobą jej modre oczy i lśniące zęby, i te czerwone nabrane¹⁰¹³ wargi, tchnące tak jakoś z bliska, jaże¹⁰¹⁴ się wzdrygał i przystawał. Jak żywa mu stawała, przecierał oczy odganiając ją z pamięci, ale kieby¹⁰¹⁵ na przekór szła pobok¹⁰¹⁶, biedro w biedro jak niegdyś i jak niegdyś zdało się od niej buchać lubym żarem, aże¹⁰¹⁷ krew uderzała mu do głowy.

– A może i dobrze, co¹⁰¹⁸ ją wypędziła z chałupy! Kiej¹⁰¹⁹ ta zadra mi uwięzła, kiej ta boląca zadra. Ale co było, to i nie wróci – westchnął z dziwnie ściśniętym sercem. – Nie sposób. – I prostując się rzucił ostro sam sobie:

– Skończyło się psie wesele! – wszedł już w obejście.

W podwórzu gwarno było i ludnie, krzątali się kole¹⁰²⁰ wieczornych obrządków, Józka krowy doiła pod oborą wydzierając się piskliwą nutą, zaś Hanka kluski zagniatała na ganku.

Antek przerzekł¹⁰²¹ cosik¹⁰²² do Pietrka, pojącego konie, i wszedł oglądać ojcową stronę, przyleciała za nim Hanka.

– Trza¹⁰²³ będzie wyporządzić i przeniesiemy się tutaj. Jest to wapno?

– Kupiłam jeszcze w jarmarek, zaraz jutro zawołam Stacha, to wybieli. Juści, co na tej stronie będzie nam sposobniej.

Medytował cosik obchodząc wszystkie kąty.

– Byłeś w polu? – spytała nieśmiało.

– Byłem, wszyćko dobrze, Hanuś, że i sam bym lepiej nie zarządził.

Pokraśniała strasznie, rada pochwale.

– Jeno Pietrkowi świnie pasać, a nie robić w groncie¹⁰²⁴! Paparuch!

– Abo to nie wiem! Jużem się nawet przewiadywała o nowego parobka.

– Wezmę ja go w garście, a nie posłucha, to wygonię na cztery wiatry!

Chciała jeszcze coś pedzieć¹⁰²⁵, ale dzieci zakrzyczały i poleciała do nich, zaś Antek ruszył w podwórze przepatrując wszystko bacznie, a tak surowo, że choć tylko niekiedy rzucił jakie słowo, a Pietrkowi jaże skóra cierpła i Witek bojąc mu się nawijać na oczy przemykał się jeno¹⁰²⁶ z dala, stronami.

Józka doiła już trzecią krowę śpiewając coraz rozgłośniej:

 
Stój, siwulo, stój!
Skopkę¹⁰²⁷ mleka dój!
 

– A to się drzesz, jakby cię kto ze skóry obłupiał! – krzyknął na nią.

Urwała z nagła, ale że była harda i nieustępliwa, to zaśpiewała dalej, jeno co¹⁰²⁸ już ciszej i jakby lękliwiej:

 
Kazała cię matka prosić,
Żebyś mleka dała dosyć,
Stój, siwulo, stój!
 

– Zawarłabyś¹⁰²⁹ ano gębę, gospodarz w chałupie! – skarciła ją Hanka dźwigając picie la¹⁰³⁰ ostatniej krowy – zaraz tu będzie posłuch – dodała.

Odebrał jej cebratkę¹⁰³¹ i stawiając ją krowie powiedział ze śmiechem:

– Drzyj się, Józia, drzyj, a to szczury prędzej uciekną z chałupy…

– A zrobię, co mi się spodoba! – warknęła harno i zaczepnie, ale skoro odeszli, przycichła zaraz, bocząc się¹⁰³² jeno¹⁰³³ na brata i pyrchając nosem.

Hanka zwijała się teraz kole¹⁰³⁴ świń, tak skwapnie¹⁰³⁵ dygując¹⁰³⁶ ciężkie cebrzyki z żarciem, jaże¹⁰³⁷ jej pożałował, bo rzekł:

– Niech chłopaki zaniesą¹⁰³⁸, za ciężko, widzę, na ciebie! Poczekaj, zgodzę¹⁰³⁹ ci dziewkę, bo Jagustynka tyla ci pomaga, co ten pies napłacze. Kajże¹⁰⁴⁰ to ona dzisia¹⁰⁴¹?

– Do dzieci poleciała, na zgodę idzie z niemi¹⁰⁴²! Dziewka juści, coby się zdała¹⁰⁴³, jeno co¹⁰⁴⁴ tylachny¹⁰⁴⁵ koszt. Poradziłabym sama, ale jak każesz… twoja wola… – dziw go w rękę nie pocałowała z wdzięczności, ale jeno dorzuciła radośnie: – I gąsków można by więcej przychować, a i drugiego karmika mieć na przedanie¹⁰⁴⁶!

– Na gospodarce siedlim, to i po gospodarsku trza nam poczynać, jak to przódzi bywało, za ojców! – powiedział po długim deliberowaniu.

A po kolacji wyniósł się pod chałupę, gdyż zaczęli się schodzić znajomkowie a przyjacioły, witając i ciesząc się jego powrotem.

Przyszedł Mateusz z Grzelą, wójtowym bratem, przyszedł Stacho Płoszka, Kłąb ze synem, stryjeczny Adam i drugie¹⁰⁴⁷.

– Wyglądalim¹⁰⁴⁸ cię jak kania deszczu! – rzekł Grzela.

– A cóż, trzymały me¹⁰⁴⁹ i trzymały kiej¹⁰⁵⁰ wilki! Ani sposób było się wydrzeć!

Zasiedli na przyźbie w cieniu, jeden Rocho siedział pod oknem we świetle, lejącym się szeroką smugą aż w sad.

Wieczór był cichy, nagrzany i sielnie¹⁰⁵¹ rozgwiaździony¹⁰⁵², skroś drzew błyskały światełka chałup, staw mruczał niekiedy jakby wzdychając, a wszędy¹⁰⁵³ pod ścianami przechładzali się ludzie.

Antek rozpytywał się o różnoście¹⁰⁵⁴, gdy Rocho mu przerwał:

– Wiecie, naczelnik zapowiedział, że za dwa tygodnie mają się zebrać Lipce i uchwalić na szkołę!

– Co nam do tego, niech se ojcowie radzą! – wyrwał się Płoszka, ale Grzela wsiadł na niego:

– Łacno zwalać na ojców, a samemu wylegiwać się do góry pępem! Bez to, co żadnemu z młodych nie chce się głowy niczym poturbować, to się tak dobrze we wsi dzieje.

– Odpiszą mi gront, to się kłopotał będę.

Zaczęli się o to mocno sprzeczać, aż wtrącił się Antek:

– Nie ma co, szkoła w Lipcach potrzebna, jeno na taką naczelnikową nie powinno się uchwalać ani grosika.

Poparł go Rocho, strasząc ich a podmawiając do oporu.

– Uchwalicie po złotówce, a potem każą wam dodać po rublu… A jak to było z uchwałą na dom la¹⁰⁵⁵ sądu, co? Dobrze się podpaśli za wasze pieniądze. Niezgorsze kałduny¹⁰⁵⁶ im porosły!

– Już ja w tym, aby gromada nie uchwaliła – szepnął Grzela przysiadając się do Rocha, któren¹⁰⁵⁷ go wzion¹⁰⁵⁸ na stronę¹⁰⁵⁹ i dając jakoweś pisma i książeczki cosik¹⁰⁶⁰ z cicha i ważnie¹⁰⁶¹ nauczał.

Tamci zaś pogadywali jeszcze o tym i owym, jeno co¹⁰⁶² jakoś ospale i bez wielkiej chęci, nawet Mateusz był dzisia¹⁰⁶³ smutny, mało się odzywał, a tylko bacznie chodził oczami za Antkiem.

Mieli się już rozchodzić, boć trza¹⁰⁶⁴ było wraz ze dniem dźwignąć się do roboty, kiej¹⁰⁶⁵ przyleciał kowal skarżąc, że dopiero przyjechał ze dwora, i klął na wieś i na wszystkich.

– Co to was znowu ukąsiło? – spytała Hanka wyzierając oknem.

– A co? wstyd powiedzieć, ale trąby są nasze chłopy, i tyla¹⁰⁶⁶! Dziedzic z nimi jak z ludźmi, jak z gospodarzami, a te kiej¹⁰⁶⁷ pastuchy od gęsi! Już się ugodzili z dziedzicem, już wszyscy byli za jednym, a kiej¹⁰⁶⁸ przyszło się podpisywać, to jeden drapie się po łbie i mruczy: „a ja wiem!”, drugi powieda¹⁰⁶⁹: „baby się jeszcze poredzę¹⁰⁷⁰”; zaś trzeci zaczyna skamłać¹⁰⁷¹, abych mu jeszcze dołożyć tę przyległą łączkę. I zrób co z takimi. Dziedzic tak się zagniewał, że ani już chce słuchać o zgodzie, a nawet przykazał nie dopuszczać lipeckiego bydła na leśne paśniki, a kto wpędzi, fantować¹⁰⁷².

Strwożyli się tą niespodzianą nowiną, klnąc winnych a swarząc¹⁰⁷³ się między sobą coraz zawzięciej, gdy Mateusz ozwał się smutnie:

– Wszyćko¹⁰⁷⁴ bez to, co naród¹⁰⁷⁵ pobłąkany i zgłupiały kiej¹⁰⁷⁶ barany, a nie ma go komu przywieść do rozumu!

– Mało to jeszcze Michał się natłumaczy każdemu?

– Co tam Michał! Za swoim profitem¹⁰⁷⁷ gania i z dworem trzyma, to juści¹⁰⁷⁸, co¹⁰⁷⁹ mu naród nie zawierza. Słuchają, ale za nim nie pódą¹⁰⁸⁰…

Porwał się kowal, gorąco przedstawiając, jako tylko chodzi mu o dobro wsi, jako jeszcze dokłada swojego, bych jeno¹⁰⁸¹ tę zgodę przeprowadzić.

– Żebyś w kościele przysięgał, a też ci nie uwierzą – mruknął Mateusz.

– No, to niech kto drugi spróbuje, obaczymy, czy poredzi¹⁰⁸²! – wołał.

– Pewnie, że kto drugi musi się zabrać do tego.

– Ale kto? Może ksiądz albo młynarz? – rozlegały się szydliwe¹⁰⁸³ głosy.

– Kto? Antek Boryna! A jakby i on nie przywiódł wsi do rozumu, to już trza wypiąć plecy na cały jenteres¹⁰⁸⁴…

– Cóż ja? Któż to me¹⁰⁸⁵ posłucha, co? – jąkał zmieszany.

– Masz rozum, pierwszyś teraz we wsi, to cię wszystkie¹⁰⁸⁶ posłuchają.

– Prawda! Juści! Ty jeden! My pójdziem za tobą! – mówili skwapliwie, ale kowalowi było to cosik¹⁰⁸⁷ nie na rękę, bo zakręcił się niespokojnie, skubał wąsy i zaśmiał się zjadliwie, skoro Antek powiedział:

– Przeciek¹⁰⁸⁸ nie święci garnki lepią, mogę i ja poprobować, poredzimy se¹⁰⁸⁹ o tym którego dnia.

Zaczęli się rozchodzić, ale jeszcze każden z osobna brał go na stronę namawiać, przyobiecując pójść za nim, zaś Kłąb mu rzekł:

– Nad narodem¹⁰⁹⁰ zawdy¹⁰⁹¹ musi ktoś górować, co ma rozum i moc, i poczciwe baczenie.

– A poredzi, jak potrza, i kijem ziobra zmacać! – zaśmiał się Mateusz.

Rozeszli się, ostał jeno pod oknem Antek z kowalem, bo Rocho klęczał na ganku zatopiony w pacierzach.

Długo deliberowali w głębokiej cichości. Że słychać było jeno¹⁰⁹² Hankę krzątającą się po izbie; strzepywała pościele, obłócząc¹⁰⁹³ w czyste poszewki, to myła się długo jakby na jakie wielkie święto, a potem rozczesując włosy pod oknem wyzierała¹⁰⁹⁴ na nich coraz niecierpliwiej, pilnie nadstawiając uszów, gdy kowal zaczął mu cicho odradzać, aby sprawy poniechał¹⁰⁹⁵, gdyż z chłopami nie trafi do ładu, a dziedzic jest mu przeciwny.

– Nieprawda! poręczył za nim w sądzie! – rzuciła przez okno.

– Kiej lepiej wiecie, to mówmy o czym drugim… – zły był jak pies.

Antek powstał przeciągając się sennie.

– To ci jeno rzeknę na ostatku: puścili cię jeno¹⁰⁹⁶ do sprawy, prawda? zwiążesz się w cudze jenteresa¹⁰⁹⁷, a wiesz to¹⁰⁹⁸, jak cię zasądzą?…

Antek przysiadł z powrotem i tak się srodze¹⁰⁹⁹ zamedytował, że kowal nie doczekawszy się odpowiedzi poszedł do domu.

Hanka kręciła się kole¹¹⁰⁰ okna, raz po raz wyglądając na niego, nie dosłyszał, że ozwała się w końcu lękliwie a prosząco:

– Pódzi¹¹⁰¹, Jantoś¹¹⁰², pora spać… Utrudziłeś się dzisia niemało…

– Idę, Hanuś, idę… – podnosił się ociężale.

Jęła się prędko rozdziewać¹¹⁰³ szepcąc pacierz roztrzęsionymi wargami.

– A jak me¹¹⁰⁴ zasądzą na Syberię, to co? – myślał frasobliwie, wchodząc do izby.

V

– Pietrek, przynieś no drewek – krzyknęła sprzed domu Hanka, rozmamłana była całkiem i omączona przy wyrabianiu chleba.

W szabaśniku¹¹⁰⁵ huczał już tęgi ogień, przegarniała go raz po raz i leciała obtaczać bochny i wynosić je w ganek, na deskę ździebko¹¹⁰⁶ wystawioną w słońcu, bych¹¹⁰⁷ prędzej rosły. Zwijała się siarczyście, gdyż ciasto prawie już kipiało z wielkiej dzieży¹¹⁰⁸, przyokrytej¹¹⁰⁹ pierzyną.

– Józka, dorzuć do pieca, bo trzon jeszczek¹¹¹⁰ czarniawy!

Ale Józki nie było, a Pietrek też się nie kwapił¹¹¹¹ z posłuchem, nakładał w podwórzu gnój, oklepując czubaty wóz, bych¹¹¹² się nie roztrzęsał¹¹¹³ po drodze, i spokojnie poredzał¹¹¹⁴ ze ślepym dziadem, któren¹¹¹⁵ pod stodołą wykręcał¹¹¹⁶ powrósła¹¹¹⁷.

Popołudniowe słońce tak jeszcze przypiekało, że ściany popuszczały żywicą, parzyła ziemia i powietrze prażyło kiej¹¹¹⁸ żywym ogniem, że już ruchać się¹¹¹⁹ było ciężko. Muchy jeno¹¹²⁰ kręciły się z brzękiem nad wozem i konie dziw nie porwały postronków i nóg nie połamały szarpiąc się i oganiając od ukąszeń.

Nad podwórzem wisiała senna, przygniatająca spieka¹¹²¹, przejęta ostrym zapachem gnoju, że nawet ptaki w sadzie pocichły, kury leżały pod płotami kieby¹¹²² nieżywe, a prosiaki z pojękiwaniem rozwalały się w błocie pod studnią, gdy naraz dziad zaczął srogo kichać, bowiem z obory zawiało jeszcze barzej¹¹²³.

– Na zdrowie wama¹¹²⁴, dziadku!

– Nie z trybularza wieje, nie, a chociem¹¹²⁵ i tego zwyczajny¹¹²⁶, ale zawierciło w nosie gorzej tabaki.

– Kto czego zwyczajny, to mu smakuje!

– Głupiś, cóż to, łajno jeno¹¹²⁷ wywąchuję po świecie!…

– Rzekłem, bo mi się przybaczyło¹¹²⁸, co tak mi pedział¹¹²⁹ mój dziadźka we wojsku, kiej¹¹³⁰ me¹¹³¹ przy uczeniu pierwszy raz sprał po pysku…

– I wzwyczaiłeś się do tego, co? Hi! hi! hi!…

– Hale, bogać ta, kiej¹¹³² rychło¹¹³³ sprzykrzyła mi się taka nauka, że przycapiłem ścierwę w jakimś kącie i tak mu pysk wyrychtowałem, jaże¹¹³⁴ spuchnął niby bania. Już me¹¹³⁵ potem nie bijał¹¹³⁶…

– Długoś to służył?

– A całe pięć roków! Nie było się czym wykupić, to i musiałem rużie dźwigać. Jeno¹¹³⁷ zrazu, pókim był głupi, to potyrał¹¹³⁸ mną, kto chciał, i biedym się najadł, ale kamraty me¹¹³⁹ nauczyły, że jak czego brakowało, tośwa¹¹⁴⁰ zworowali abo dała jedna dzieucha¹¹⁴¹, służanka, bom obiecał się z nią ożenić! A jak me¹¹⁴² przezywały od kartoszków¹¹⁴³, jak się śmiały z mojej mowy i naszego pacierza…

– A poganiny zapowietrzone, śmiały się z pacierza.

– Tom każdemu z osobna pomacał żebra i poniechały¹¹⁴⁴!

– Cie, takiś to mocarz!

– Mocarz, nie mocarz, ale trzem radę dam! – przechwalał się z uśmiechem.

– Byłeś to na wojnie, co?

– Jakże, przeciem z Turkami wojował. Pokorzylim¹¹⁴⁵ ich do cna!

– Pietrek¹¹⁴⁶, kajże¹¹⁴⁷ to drzewo? – zawołała znowu Hanka.

– A tam, kaj było przódzi¹¹⁴⁸! – odburknął pod nosem.

– Dyć¹¹⁴⁹ gospodyni cię woła – upominał nasłuchujący dziad.

– Niech woła, a juści¹¹⁵⁰, może jeszczek¹¹⁵¹ statki¹¹⁵² mył będę!

– Głuchyś czy co? – wrzasnęła wybiegając przed dom.

– W piecu palił nie będę, nie do tegom się godził! – odkrzyknął.

Wywarła na niego gębę po swojemu.

Ale parob bardzo hardo odszczekiwał, ani myśląc posłuchać, a kiej¹¹⁵³ go jakimś słowem barzej dojena¹¹⁵⁴, wraził¹¹⁵⁵ widły w gnój i zawołał ze złością:

– Nie z Jagusią macie sprawę, nie wygonicie me¹¹⁵⁶ krzykiem.

– Obaczysz, co ci zrobię! Popamiętasz! – groziła dotknięta do żywego i już rozeźlona tak zwijała się kole chleba, jaże¹¹⁵⁷ tuman mąki zapełnił izbę i buchał przez okna. Mamrotała jeno na zuchwalca wynosząc chleby w ganek, to dorzucając drewek do pieca albo i wyzierając¹¹⁵⁸ za dziećmi. Strudzona już była z pracy i spieki¹¹⁵⁹, bo w izbie gorąc¹¹⁶⁰ jaże dusił, a w sieniach, kaj¹¹⁶¹ się buzowało w szabaśniku, też ledwie odzipnął¹¹⁶², że przy tym i muchy, od których roiły się ściany, brzęczały nieustannie i cięły wielce dokuczliwie, to prawie z płaczem oganiała się gałęzią i tak już była spocona i rozdrażniona, że robiła coraz wolniej i niecierpliwiej.

Właśnie ostatni nabier¹¹⁶³ ciasta wygniatała, gdy Pietrek wyjechał z podwórza.

– Poczekaj, dam ci podwieczorek!

– Prrr! A zjem, niezgorzej już mi kruczy¹¹⁶⁴ w brzuchu po obiedzie.

– Mało to ci było?

– I… płone¹¹⁶⁵ jadło, to przelatuje przez żywot¹¹⁶⁶ kiej bez sito.

– Płone! widzisz go! Cóż to, mięso będę ci dawała? Sama po kątach też nie chlam¹¹⁶⁷ kiełbasy. Drugie¹¹⁶⁸ na przednówku i tego nie mają. Obacz no, jak to żyją komornicy.

Postawiła w ganku dzieżkę¹¹⁶⁹ zsiadłego mleka i bochen.

Przysiadł łakomie do jadła i z wolna się nadziewał¹¹⁷⁰ podrzucając niekiej¹¹⁷¹ glonki chleba boćkowi, któren¹¹⁷² przygrajdał się ze sadu i warował przy nim kiej¹¹⁷³ pies.

– Chude, sama serwatka – mruczał podjadłszy już nieco.

– A może byś chciał samej śmietany, poczekaj.

Zaś kiej¹¹⁷⁴ się nałożył do syta i brał za lejce, dorzuciła uszczypliwie:

– Zgódź się do Jagusi, ona ci tłuściej będzie dawała.

– Pewnie, bo póki tu ona była gospodynią, nikto¹¹⁷⁵ głodem nie przymierał – zaciął konie batem, wóz wsparł ramieniem i ruszył.

Utrafił ją w słabiznę¹¹⁷⁶, ale nim się zebrała odpowiedzieć, odjechał.

Jaskółki zaświegotały pod strzechą i stado gołębi opadło z gruchaniem na ganek, a kiej¹¹⁷⁷ je spędzała, doszedł ją ze sadu jakiś kwik, zlękła się, że świnie pyszczą¹¹⁷⁸ po cebuli, ale na szczęście to jeno¹¹⁷⁹ sąsiedzka maciora ryła się pod płot.

– Wsadź jeno ryj, a spyszcz, to już ja cię przyrychtuję¹¹⁸⁰.

A ledwie wzięła się znowu do roboty, kiej¹¹⁸¹ bociek hycnął na ganek, przyczaił się ździebko¹¹⁸² i popatrzywszy to jednym, to drugim okiem, jął kuć w bochny łykając ciasto wielkimi kawałami.

Wypadła na niego z wrzaskiem.

Uciekał z wyciągniętym dziobem robiąc gwałtownie gardzielem, a kiej go już doganiała, bych zdzielić drewnem, poderwał się i frunął na stodołę i długo tam stojał¹¹⁸³ klekocąc a wycierając dziób o kalenicę¹¹⁸⁴.

– Czekaj, złodzieju, jeszcze ja ci kulasy¹¹⁸⁵ poprzetrącam – groziła obtaczając na nowo podziurawione bochenki.

Przyleciała Józka, więc na niej wszystko się skrupiło.

– Kaj¹¹⁸⁶ się to nosisz¹¹⁸⁷? Cięgiem¹¹⁸⁸ ganiasz jak kot z pęcherzem! Powiem Antkowi, jakaś to robotna¹¹⁸⁹! Wygarniaj z pieca, a żywo¹¹⁹⁰!

– Byłam jeno u Płoszkowej Kasi. Wszystkie¹¹⁹¹ w polu, a chudzinie¹¹⁹² nawet wody nie ma kto podać.

– Cóż to jej, chora?

– Pewnikiem¹¹⁹³ ośpica¹¹⁹⁴, bo czerwona i rozpalona kiej¹¹⁹⁵ ogień.

– A przynieś ze sobą chorobę, to cię dam do śpitala¹¹⁹⁶.

– Juści, bom to już przy jednej chorej siadywała! Nie baczycie¹¹⁹⁷, jakem to przy was dulczyła¹¹⁹⁸, kiejście leżeli¹¹⁹⁹ w połogu¹²⁰⁰. – I już trajkotała dalej po swojemu, spędzając muchy z ciasta i bierąc¹²⁰¹ się do wygarniania węgli z pieca.

– Trza¹²⁰² będzie ludziom ponieść podwieczorek – przerwała Hanka.

– Zaraz poletę¹²⁰³. Usmażyć to jajków Antkowi?

– A usmaż, jeno słoniną nie szafuj.

– Żałujecie to?

– Zaśby¹²⁰⁴. Ale co za tłusto, to może być i Antkowi niezdrowo.

Dzieusze¹²⁰⁵ chciało się lecieć, to w mig uwinęła się z robotą i nim Hanka zalepiła piec, zabrała troje dwojaków¹²⁰⁶ z mlekiem, chleby we fartuszek i poleciała.

– Spojrzyj ta na płótno, czy wyschło, a z powrotem pomocz, jeszcze do zachodu przeschnie – zawołała oknem, ale Józka już była za przełazem, jeno piesneczka¹²⁰⁷ leciała za nią i ze żyta mignęła kiej niekiej¹²⁰⁸ konopiasta głowina.

Na podorówce pod lasem komornice rozrzucały gnój, jaki Pietrek dowoził, a przyorywał Antek.

Że zaś ziemia gliniasta, mimo niedawnego zbronowania, była spieczona i twarda, to skiby łupały się niby skały, a konie ciągnęły pług z takim wysiłkiem, jaże¹²⁰⁹ rwały się postronki.

Antek, jakby wrośnięty w imadła, orał zawzięcie zapomniawszy o całym świecie, czasem chlastał biczem po końskich portkach, a częściej jeno cmokaniem je przynaglał, gdyż do cna ustawały, robota bowiem była ciężka i znojna, ale kwardą¹²¹⁰ i czujną ręką prowadził pług i rżnął skibę za skibą, kładąc posobnie¹²¹¹ szerokie, proste zagony, boć rola szła pod pszenicę.

Wrony łaziły bruzdami wydziobując glisty, zaś gniady źrebiec, szczypiący trawę po miedzy¹²¹², rwał się raz po raz do klaczy łakomie, sięgając matczynych wymion.

– Co mu się to przypomina, cycoń jeden – mruknął Antek śmigając go po kulasach¹²¹³, że zadarł ogona i skoczył w bok, on zaś orał dalej cierpliwie, tyle jeno przerywając skwarną cichość, co się ta niekaj¹²¹⁴ ozwał do kobiet, ale tak już był umęczony pracą i spiekotą, że skoro Pietrek nadjechał, krzyknął w złości:

– Kobiety czekają, a ty wleczesz się kieby¹²¹⁵ szmaciarz!

– A juści, droga ciężka i koń ledwie już kulasami rucha.

– A po cóżeś tyla czasu stojał¹²¹⁶ pod lasem? Widziałem.

– Możecie obaczyć, piaskiem kiej kot nie zagarniam.

– Pyskacz ścierwa. Wio, stare, wio!

Ale konie ustawały coraz barzej, całe już okryte pianą, a i jemu, chocia był rozdziany do białych portek i koszuli, pot też zalewał twarz i ręce mdlały od pracy, że dojrzawszy Józkę zawołał radośnie:

– W sam czas przyszłaś, a to ostatnią parą dygujemy¹²¹⁷.

Dociągnął skibę pod bór, konie wyłożył i rozkiełznawszy je puścił na trawiastą, podleśną drogę, a sam rzucił się w cień na kraju lasu i kiej¹²¹⁸ wilk zgłodniały wyjadał z dwojaków, a Józka jęła mu trajkotać nad uszami.

– Ostaw me¹²¹⁹, nie ciekawym twoich nowinek – warknął gniewnie, że odszczeknęła gniewnie i poleciała w las na jagody.

Bór stojał cichy, rozprażony, pachnący i kieby¹²²⁰ ździebko¹²²¹ przymglały w słonecznej ulewie, że jeno¹²²² niekiedy zaruchały się cichuśko zielone podszycia i z głębin buchał ciąg przejęty żywicą abo i jakieś pobłąkane głosy i ptasie śpiewania.

Antek rozciągnął się na trawie i kurzył¹²²³ papierosa, ale jakby przez coraz głębszą mgłę widział dziedzica skaczącego na koniu po podleskich polach i jakichś ludzi z tykami.

Wielgachne chojary¹²²⁴, kieby z miedzi wykute, wynosiły się nad nim rzucając po oczach chwiejny i morzący śpikiem¹²²⁵ cień. Już się był całkiem zapadł w cichość, gdy zaturkotał jakiś wóz.

– Organistów parobek na tartak wozi, juści – pomyślał unosząc ciężką głowę i opadł z powrotem, ale już nie zasnął, gdyż ktosik¹²²⁶ wyrzekł: Pochwalony!

Komornice wychodziły posobnie¹²²⁷ z lasu z brzemionami drzewa na plecach, zaś w końcu wlekła się Jagustynka, zgarbiona pod ciężarem prawie do ziemi.

– Odpocznijcie, a to wama¹²²⁸ już oczy na wierzch wyłażą.

Przysiadła w podle¹²²⁹, wspierając brzemię o drzewo i ledwie zipiąc.

– Nie la¹²³⁰ was taka robota – szepnął ze współczuciem.

– Juści, co już całkiem opadłam ze sił.

– Pietrek, a gęściej kupki, gęściej! – krzyknął do parobka. – Czemuż to waju¹²³¹ nie wyręczą?

Jeno się skrzywiła odwracając zaczerwienione, bólne¹²³² oczy.

– Takeście jakoś zmiękli, że ani was tera poznać.

– I krzemień puści pod młotem – jęknęła zwieszając głowę – bieda chybciej przeżre człowieka niźli rdza żelazo.

– Ciężki latoś¹²³³ przednówek nawet la¹²³⁴ gospodarzy¹²³⁵.

– Kto ma jeno lebiodę¹²³⁶ z otrębami, temu nie potrza¹²³⁷ mówić o biedzie.

– Bójcie się Boga, dyć przyjdźcież wieczorem, a znajdzie się jeszcze w chałupie jaki korczyk¹²³⁸ ziemniaków. Odrobicie we żniwa.

Zapłakała rzewliwie, nie mogąc wykrztusić tego słowa podzięki.

– A może ta i co więcej najdzie Hanka – dodał z dobrością¹²³⁹.

– Żeby nie Hanka, to byśwa¹²⁴⁰ już byli pozdychali – zaszeptała łzawo. – Juści, co odrobię, kiedy jeno będzie potrza. I nie za siebie mówię. Bóg ci zapłać! Cóż ta ja, ten śmieć jeno, co się go trepem następuje, ani wiedząc o tym, i do głodu niezgorzej wezwyczajonam, ale jak te moje robaki kochane zapiskają: babulu, jeść! a nie ma czym zatkać głodnych brzuchów, to powiedam, cobym se te kulasy odrąbała abo i z tego ołtarza zdarła i poniesła do Żyda, bych się jeno najadły.

– To znowuj siedzicie z dziećmi?

– Matkam przeciek. Ostawię to samych w takiej biedzie! A latoś¹²⁴¹ jakby wszystko złe zwaliło się na nich. Krowa im padła, ziemniaki zgniły, że trza¹²⁴² było kupować do sadzenia, wiater¹²⁴³ obalił stodołę, a do tego synowa po rodach ostatnich cięgiem¹²⁴⁴ chorzeje i wszyćko¹²⁴⁵ ostało na tej boskiej Opatrzności.