Loe raamatut: «Onu kim unudar», lehekülg 3

 
Məşədi İbrahim əmi çəkdi mişar, gəldi havar
Ərsəmi² dedi: kişi, ot yerində, sənlik nə var?
Quş ki pərvaz eləsə, pər vurar, ovlağa gedər,
Sındırıb kasasını dolması çardağa gedər.
 

1912-ci ildə Təzəpir küçəsindəki evimizi satıb, indi yaşadığımız Böyük Salyan küçəsinə köçdük. Cəfər məktəbi bitirəndən sonra, müəllimlərin səyinə baxmayaraq, təhsilini davam etdirə bilmədi, çünki ailəmizin onu oxutmağa imkanı yox idi. Cəfər də bikar gəzir, məhəllə uşaqları ilə gündə bir oyun çıxarırdı.

Bu zaman Hacı Şahbikə dövlətli evindən çıxmışdı və öz evimizdə çörəkçiliklə məşğul olurdu. O, evdə çörək yapır, Cəfərin və məhəlləmizdə yaşayan qohumumuz Ağarzanın vasitəsi ilə Qəssabbazardakı dükanlara göndərirdi. Yaxşı yadıma gəlir: Cəfərlə Ağarza Şahbikədən çörək alanda biri onu söhbətə tutur, o birisi ayağı ilə tərəzinin bir gözünü basırdı. Beləliklə, gündə Şahbikədən 3–4 çörək çırpışdırırdılar. Cəfər bunun puluna kitab alırdı. Biz Cəfərin qorxusundan bu sirri Şahbikəyə açmırdıq.

Çörəkçilik Şahbikəyə əl vermədiyindən, çox keçmədi ki, o, bu sənəti atdı. Həm də indi onun qazancına ailəmizin o qədər də ehtiyacı yox idi. Cəfərin böyük qardaşı Hüseynqulu Bayılda balaca bir dükan açmışdı və gündəlik qazancı ilə ailəmizi bir təhər dolandırırdı. Şahbikənin çörək bişirməkdən əl çəkməsi, Cəfəri də çörək satmaqdan xilas elədi. Bikarçılıqdan o, başqa uşaqlara qoşularaq, səhərdən-axşama kimi qonşu məhəllənin uşaqları ilə vuruşurdu. Adətləri üzrə bir gün yenə də “daşbadaş” gəlirmişlər. “Düşmən” dəstənin başında Həsən adlı bir mollanın oğlu dururmuş. Meydan qızışdıqda Cəfər Molla Həsənin oğlunu acıqlandırmaq üçün belə bir şeir qoşmuşdu:

 
Molla Həsən əzan verir,
Saqqalına nizam verir.
Ölü görəndə yan verir,
Halva görəndə can verir.
 

Cəfərin bu cür hərəkətlərini görən Şahbikə Hüseynquluya şikayət etdi. Hüseynqulu da Cəfəri Bayıla, öz dükanına işləməyə apardı. Cəfər dükanda haqq-hesab işlərinə baxır, borc mal alanların siyahısını tuturdu. Dükanın yerləşdiyi binanın üstündə bir rus dili müəlliməsi yaşayırdı. O, öz evində uşaqlara dərs verirdi. Cəfər də gündüzlər dükanda işləyir, axşamlar həmin müəllimənin yanında dərs keçirdi.

Burada Cəfər İsabəy Aşurbəyovun oğlu ilə dost olmuşdu. Cəfər ona dərslərində kömək eləyirdi. Bir gün, Aşurbəyovun oğlu Cəfəri öz evlərinə qonaq aparıb atası ilə tanış edir. İsabəy Cəfərlə bir qədər söhbətdən sonra onun ağıl və fərasətinə heyran qalır və öz hesabına Cəfəri də oğlu ilə birlikdə politexnikuma qəbul etdirir. Həmin məktəbdə oxuyanlara məxsus formanı da Cəfər üçün Aşurbəyov tikdirmişdi.

O vaxtlar mən də Hüseynqulunun qızı Törə ilə birlikdə Hənifə xanımın məktəbində oxuyurduq. Dağlı qızlarından ilk dəfə məktəbə gedən biz idik. Onu da deyim ki, bizim məktəbə getməyimiz ailəmizdə böyük mübahisəyə səbəb olmuşdu. Xüsusən Cəfərin ortancıl qardaşı Heydər buna qəti etiraz edirdi. Lakin ailənin böyük oğlu Hüseynqulu deyilənlərə etina etməyərək bizi məktəbə göndərdi. Əslində isə bizim oxumağımızın səbəbkarı Cəfər olmuşdu, böyük qardaşını buna razı salan da o idi.

Həmin ilin yayında ailəmizlə birlikdə Bakının Saray bağlarına köçmüşdük. Cəfəri də politexnik məktəbdən yay tətilinə buraxmışdılar. O bizimlə bağda idi. Hansı əsər üzərin-dəsə işləyirdi. Burada bir otağımız vardı. Cəfər gündüzlər bizi evdən çıxarır, özü otaqda tək qalıb yazırdı. Evimizdə stol olmadığından o, yerə oturub arxasına 2–3 balış dayaq verər, dizlərinin üstünə karton qoyub işləyirdi. O zaman yazdığı 120–130 səhifəlik bir əsər hazırda Cəfər Cabbarlı adına Respublika Dövlət Teatr Muzeyindədir. İki gəncin sevgi macərasına həsr olunmuşdur. Nədənsə o, sonralar bu əsəri tamamlamaq istəməmiş (bəlkə də unutmuş), heç ona ad da qoymamışdır.

Cəfər o zamanlar daha çox məzəli şeirlər və həcvlər deyərdi. Ailə üzvlərimizin, demək olar ki, hamısının xasiy-yətinə, danışığına, hərəkətlərinə, hətta bədən quruluşuna şeirlər qoşardı. Təəssüf ki, onların çoxunu unutmuşam. Bəziləri yadımdadır. Cavahir adlı bir dayım arvadı var idi, qarabuğdayı, gözəşirin bir gəlin idi. Cəfər onun üçün gülməli bir şeir yazmışdı. Bir dəfə Cəfər hara isə getmişdi. Mən də ondan gizlin bu şeiri dayım arvadına oxudum. Şeir Cavahiri yaman hirsləndirdi. Cəfər evə gələn kimi onunla savaşdı. Cavahirin hirsi yatandan sonra Cəfər mənimlə davaya başladı ki, nə üçün şeiri ona oxumuşam.

Bağdan Bakıya köçəndən sonra Cəfər yazdığı şeirləri “Babayi-Əmir”, “Molla Nəsrəddin”, “Məktəb” və başqa jurnallarda çap etdirirdi. Çox zaman bu şeirlər “Qəyur-əyyar”, “Şəbrəng əyyar” və başqa təxəllüslərlə çıxırdı. Ancaq onda Cəfərin şeir yazdığını ailəmizdə mənimlə Törədən başqa bilən yox idi. Bilsəydilər də oxuyan, şeirdən başı çıxan adam kim idi ki!..

Səhv etmirəmsə, Cəfərin ilk mətbu şeiri “Bahar”dır. Bu şeir 1915-ci ildə “Məktəb” jurnalının elan etdiyi müsabiqədə mükafat almış və jurnalın 6-cı nömrəsində dərc edilmişdi. Cəfər jurnalın həmin nömrəsini evdə bizə göstərəndə əvvəl heç nə başa düşmədik. Elə zənn etdik ki, Cəfər həmişəki kimi bizim üçün yenə şəkilli jurnal alıb. Vərəqləyib şəkillərinə baxdıq. Bunu görən Cəfər jurnalı əlimizdən alıb dedi:

– İndi ki bilmədiz, onda dayanın, sizə bir şeir oxuyum – və “Bahar” şeirini ucadan bizə oxudu.

Cəfər o vaxtlar təzə-təzə papiros çəkməyə başlamışdı. Lakin bunu özündən böyük olan bütün ailə üzvlərindən gizlədirdi. Onun papiros çəkməsini yalnız mənimlə Törə bilirdik. Bolluca tütün, giliz almışdı. Mən Törə ilə onları gizlədir, ev xəlvət olanda Cəfər üçün papiros qayırırdıq. O da bunun müqabilində bizə müxtəlif şeylər bağışlayır, oxuduğu kitablardan danışır, gülməli şeirlər deyirdi. Dönə-dönə bizə tapşırırdı ki, onun papiros çəkməsini heç kimə bildirməyək.

Cəfər kitab oxuyanda, xüsusilə yazı yazanda çox papiros çəkirdi. Bir dəfə evdə oturub nə isə yazırdı. Həmişəki kimi yenə də papiros damağında idi. Birdən Hüseynqulu içəri girdi. Cəfər bunu hiss etmədi. Törə ilə mən təşviş içində birbirimizə baxdıq. Biz Cəfərdən çox, özümüz üçün qorxurduq ki, bu sirri gizli saxladığımıza görə döyüləcəyik.

Cəfər Hüseynqulunu görən kimi papirosu yerə atıb, ondan üzr istədi. Hüseynqulu dedi:

– Daha niyə pərt olursan? Gərək əvvəldən çəkməyəydin. İndi ki başlamısan, gizlində çəkməyin mənası yoxdur. Əvvəl-axır bilinəcək. Mən sənə icazə verirəm.

Mənə elə gəlir ki, Cəfərin bir sıra şeirləri və “Pəri xanım” nağılının librettosu o illərin məhsuludur. Çünki o vaxtlar həmin nağıldan olan şeirləri bizim üçün tez-tez oxuyurdu.

Cəfərin şeir və hekayə yazmaqdan başqa rəsm çəkmək qabiliyyəti də var idi. “Molla Nəsrəddin” jurnalındakı şəkillərə baxaraq onların üzünü köçürür, bəzən qabağına bir əşya qoyaraq onun şəklini çəkirdi. Bir dəfə mis məcməinin rəsmini elə ustalıqla çəkmişdi ki, indi də həmin şəkil gözlərimin qarşısındadır. Ona gözəl naxışlar vurmuşdu. Cəfər bu adətini sonralar da davam etdirərək öz əsərlərindəki surətlərin rəsmlərini çəkirdi.

İllər ötüb keçirdi. Törə ilə mən qız məktəbini bitirib, Rəhilə xanımın məktəbinə daxil olmuşduq. Cəfər tez-tez yazı dəftərimizi yoxlayır, səhvlərimizi düzəldir, dərslərimizdə bizə kömək edirdi. O, məktəbimizə də tez-tez gəlirdi.

Biz sinifdə bir-birimizə yadigar vermək üçün albom düzəltmişdik. Rəfiqələr bir-birinin albomuna xatirə yazır, heç bir zaman bu dostluğu unutmayacaqlarına əhd-peyman bağlayırdılar. Məktəb yoldaşlarımızın yazdığı xatirələrin əksəriyyəti şeirlərdən, bayatılardan ibarət idi. Albomumuzun daha yaxşı olması üçün mənimlə Törə Cəfərdən xahiş etdik ki, bizim üçün xatirə yazsın. Törə üçün yazdığı xatirə belə idi:

 
Dəftərin ağ səhifəsində bu xətt
Bacılıq yadigarıdır, yazıram.
Ayırarsa zaman bizi bir gün
Bu ürək əksidarıdır, yazıram.
 
 
İstərəm bir sevimli istiqbal,
İstərəm daima səadətini.
Tanrıdan mən bunu niyaz edərəm
Mənə qismət edə rəfaqətini.
 

Amma mənim üçün yazdığı xatirənin ilk misralarını oxuyan kimi albomu cırdım. Yadımda qalanı budur ki, həmin şeir belə başlayırdı:

 
Sən ol qədr ki mən pak ürəkdən sevirəm,
Sevəcək başqa bir insan desələr, doğru deyil.
 

“Doğru deyil” sözü məni şübhələndirdi. Öz-özümə düşündüm ki, necə yəni doğru deyil, necə yəni mən sevilməyə layiq deyiləm? Buna görə də şeiri cırıb Cəfərin üstünə atdım. O gülümsəyərək dedi:

– Sən indi belə şeyləri başa düşməzsən, böyüyəndə bilərsən.

Cəfər ilk pyeslərini 1915-1916-cı illərdə yazmağa başlamışdır. Səhv etmirəmsə, ilk dram əsəri “Vəfalı Səriyyə”dir ki, 1915-ci ildə yazmışdır. Onun ardınca “Solğun çiçəklər”, “Nəsrəddin şah” (1916-1917-ci illər) pyeslərini yazmışdır. “Aslan və Fərhad”, “Mənsur və Sitarə” hekayələri də bu dövrün məhsuludur.

Cəfərin ilk dəfə hansı pyesinin nə vaxt, harada oynanıldığını qəti deyə bilmərəm. Ancaq bu yadımdadır ki, “Solğun çiçəklər” ilk dəfə indiki Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının binasında tamaşaya qoyulmuşdu. Tamaşaya mən də getmişdim. Salon ağzına qədər adamla dolu idi. Pyes tamaşaçılara o qədər təsir etmişdi ki, hətta salonda ağlayanlar da vardı. Tamaşa zamanı Cəfəri atıb-tuturdular. Çiçək də gətirmişdilər. Bu zaman Cəfər politexnikumda oxuyurdu.

1917–1918-ci illərdə Bakıda vəziyyət ağır idi. Rusiyada inqilab olmuş, Nikolay taxtdan salınmışdı. Hələ ölkədə asayiş tamam bərpa olunmamışdı. Bakıda da tez-tez atışma olurdu. Evimiz şəhərin yuxarı hissəsində olduğundan atılan güllələr və mərmi qəlpələri bizim dağlı məhəlləsini döyəcləyirdi. Atışma evlərimizin yuxarısında olan “Ceyran bağçasında” getdiyindən, qapıpəncərələri möhkəm bağlamışdıq. Həmin günlər heç kim bayıra çıxa bilmirdi. Belə şəraitdə Bakıda qalmaq, əlbəttə, qorxulu idi. Həm də dükan-bazar bağlanmış, alış-veriş kəsilmişdi. Əhali aclıq çəkirdi. Atışma ara verəndə camaat dəstə-dəstə şəhərdən çıxır, müvəqqəti olaraq yaxın kəndlərə köçürdü. Hamı varyoxunu şəhərdə qoyub canını xilas etməyə çalışırdı.

Biz də başqa ailələr kimi Bakıdan çıxmağı qət etdik. Lakin Hüseynqulunun arvadı Zinyət ağır xəstə olduğundan yubanırdıq. Evdə də qalmaq mümkün deyildi. Hüseynqulu bizi məhəlləmizdəki qar anbarına apardı. Xəstəninsə halı daha da ağırlaşırdı. Axırda belə qərara gəldilər ki, Cəfər və anası Şahbikə mənimlə Hüseynqulunun qızlarını şəhərdən çıxarıb Xızıya aparsınlar.

1918-ci ilin mart ayı idi. Səhər saat 11 radələrində ara azca sakitləşmişdi. Məhəlləmizdə yaşayan bir neçə ailə ilə birlikdə şəhərdən çıxdıq. Xırdalana sarı gedirdik. Şəhərin iki kilometrliyindəki qayalara çatmamışdıq ki, bizi gülləyə tutdular. Qayaların üstü ilə böyük bir izdiham axışırdı. Kimi ağlayır, kimi acından yeriyə bilmir, kimi yorulub yolda qalırdı. Başımızın üstündən vıyıltı ilə güllələr uçurdu. Bizimlə bir yerdə gedən qonşumuz Məşədi Əbdülkərim kişi qıçından yaralandı. Onu araba ilə geri qaytardılar. Hamı güllənin bu saat ona dəyəcəyini gözləyirdi. Qaçaqaç düşdü. Cəfər bizim əlimizdən tutdu. Şahbikə nəvəsi balaca Mələyi arxasına sarıdı. Sürətimizi artırdıq. Tezliklə Bakının kənarındakı dağların ətəyinə çatmağa çalışırdıq ki, bəlkə orada canımızı güllədən xilas edək. Nəhayət, özümüzü dağların döşünə saldıq. Artıq buraya güllə gəlib çatmırdı. Bir az istirahət edəndən sonra yenidən yola düşdük. Toran düşəndə kəndə çatdıq. Daha yeriyə bilmirdik, bərk yorulmuşduq. Həm də gecə vaxtı yol getmək təhlükəli idi. Xocahəsən kəndində gecələməli olduq. Burada nə bir tanışımız, nə bir qohumumuz var idi. Şəhərdən çıxan adamların hamısı burada gecələyirdi. Ev tapmaq çox çətin idi. Hər evdə azı iyirmi nəfər adam vardı.