Şəhid Ənvər Paşa

"Bir tək Almaniyanın dəstəyindən əmin ola bilərik; çünki, onun bizimlə əlaqədar bir yığın iqtisadi mənfəəti var. Və çünki bu mənfəətlər torpaq məsələsinə söykənmir". Ənvər Bəy belə davam edir: "Almaniyanın mənfəətlərinə bir tək güclü Türkiyə zəmanət verə bilər. Avropada çıxacaq ümumi müharibədə Almaniyaya bir tək Türkiyə kömək edə bilər. Görürsünüzmü sevimli dostum, Türklər necə düşünürlər! Amma təkrar edirəm, Almanları sevməmin səbəbi romantiklik deyil; sevimli vətənim üçün təhlü-kəli olmadıqlarından ötəri, tam əksinə bizim üçün faydalıdırlar və hər iki məmləkətin mənfəətləri birlikdə gedir və daha uzun müddət bir yerdə gedə bilər. Hans ilə müzakirələrimə toxunmaq istəyirəm. Millətləri birləşdirən duyğu deyil, mənfəətlərdir. Mənim şəxsi fikirlərimin milli mənfəətlərlə bir əlaqəsi yoxdur. Əgər Almaniya təsadüfən Türklərin qəddar bir düşməni halına gəlirsə, sizin ən sadiq və ən fədakar dostunuz olaraq qalmağa davam edəcəyəm". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 27 iyul 1911)

Dəniz yoluyla çatdığı Abaddan sivil paltarla və atla İşkodraya doğru yola çıxır; arxasındakı ata növbəylə minən iki katolik alban qadın vardır. Yollar təhlükəli və rast gəldikləri hər kəs silahlı, yaxud dəyənəklidir. "Kiçik tapançamın qulpu həmişə ovucumda idi". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 28, 30 iyul 1911-ci il, İşkodra) Uzun saatlar getdikdən sonra Drina çayını taxta körpüdən keçirlər. Gecikdiyi üçün onu qarşılamağa gələnlər geri qayıdıblar. Amma yenə də körpünün üstü doluymuş. "Bir qisimi məni salamlayır, digərləri mənə sual dolu, narahat baxışlarla baxırdılar; əsgər bir Ənvər Bəyi axtarırdılar. Mən onları qəti olaraq xəyal qırıqlığına uğratmışdım." Qubernatorun evində qarşılanır. "Qubernator məni qapıda gözləyirdi. Türk üsulu beş növ yemək, qatıq və plov yedik və sonra bir yığın insanın bizi gözlədiyi salona keçdik".

1 Avqustda İşkodradan yazdığı məktubda Albaniyadakı problemlərin çoxluğundan, həll çətinliyindən və xalqın cəhalətindən danışdıqdan sonra insanın ümidinin qırılmaması mümkün deyil, – deyir və əlavə edir: "Amma kimsə Allahdan ümidsiz deyil. Bizi xoşbəxt edən və bütün çətinliklərin öhdəsindən gəlməyimizi təmin edən məhz bu gücdür". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 29, 1 Avqust 1911, İşkodra)

"Draç bölgəsinin İkinci Ehtiyat alayıdır bu. Bu əsgərlər insana təhlükəsizlik təlqin edirlər; igidlikləriylə ad çıxarıblar. Və, mənim kiçik bir vəzifə verdiyim bir dənəsinin, mübarizənin xaricində qaldığı üçün gözlərində əshirs yaşları vardı". Ənvər Bəy təskinlik verici bir şeylər söyləyər. "O da mənə, həyatda bir dəfə ölünür, amma bizlər çoxuq. İnşallah düşmən sipərlərinə bayrağımızı sancacaq qədər yoldaşımız qalacaq", – deyə cavab ve-rir. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 30. 2 Avqust 1911-ci il, İşkodra)

4 Avqust 1911, İşkodra: "Bu gün İşkodra divarlarının şimal-qərb qülləsinə çıxdım; qorxunc bir günəşin altında, at üstündə tam altı saat davam etdi. İsti, Traboş Dağının təpələrindəki havanı gerçək bir Roma hamamına çevirmişdi. Topların keçməsi üçün düzələn yollarda, qayaları minalayan istehkam əsgərləri vardı. Partlayan minaların səsi top atışlarına bənzəyir və qulağımı oxşayırdı… Axşamüstü, … Baş konsolu ziyarət etdim. Arvadı çox bəzənmiş, boyunbağı, broş və s. nə varsa taxmışdı. Mənə davamlı, “Azadlıq qəhrəmanı, yüz illərin nadir olaraq yaratdığı böyük şəxsiyyət” deyə xitab edirdi. Allahım, nə zövqsüz iltifatlar!" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 31, 4 Avqust 1911)

Osmanlı Xaqanının gəzintisi və Hökumətin də anlayışlı davranmasıyla Çernoqoriyanın əlində olan Malisörler (xristian albanlar) azad edilirlər.

"Malisörler rəisləri ilə birlikdə getdilər; sabah hamısı yurdlarında olacaqlar. Hökumət onlara çox əliaçıq davranır. Ümid edərəm ki, beləliklə, savaşın tamamilə qarşısı alınmış olar… Çernoqoriya Kralı o ikiüzlü adam, bu insanlardan xilas olduğuna çox məmnun görünür. …Sevimli dostum, hələlik bu ikiüzlülükdən məmnun görünürük; çünki, bu adamın bir başqa niyyəti var. Düvel-i Muazzama və Hökumətimizin qərarlı rəftarına görə çox əzab çəkən yazıq vətəndaşlarımızı buraxmağa məcbur oldu…" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 32, 6 Avqust 1911-ci il)

33. məktubunu 9 Avqust 1911-ci ildə Duzu şəhərinin 650 metr yüksəyindəki qayalıq Deriç təpəsi üzərinə qurulmuş ordugahdan yazır. Üsyançı Katolik Albanlara dəstək vermək üçün Çernoqoriyalı milislər tərəfindən qorunan bu təpə, könüllü birliklərimiz tərəfindən alınmışdır. Axşama doğru hər kəs gedir. O, İşkodra gölünə baxan Deriç təpəsindən təkbaşına günəşin buludlarla cəngini, gölü və alaqaranlıqda meşədə meydana çıxan görüntüləri seyr edir. Saatlar sonra təkbaşına, köhnə günlərindəki kimi daşdan daşa atlayaraq, qayalar arasından yol taparaq aşağıya enir. Yoldaşları, təkbaşına dağlarda nə axtardığını bilmədiklərindən maraqlanarlar.

"Çöldə qoca bir redif əsgərin (əsgərliyini bitirib ehtiyata keçdikdən sonra təkrar əsgərə çağırılan) siluetini gördüm. Keşik çəkirdi və ay işığıyla işıqlanan əsmərləşmiş üzündə hüznlü və ciddi bir ifadə vardı. Heç tərpənmirdi. Çox uzaqları, buradan çox uzaqları, bəlkə də, sevdiklərini düşünürdü. Ona uzun-uzun baxdığım üçün, ruhunu oxuduğumu hiss etdi. Yelləndi, sonra ağır ağır getdi; addımlarının zəif səsi bir-biri ardınca itdi. Qəfildən dərin bir səssizlik çökdü. Bu dünyada təkbaşıma olduğumu hiss etdim. Məhz zabitlər çadırından gələn bir qəhqəhə səsi; digər tərəfdə alqışlar, səssizlikdən yüksələn boğuq və dərin bir melodiya, Qaradəniz sahilindəki Rizeli əsgərlərin mahnısının bir neçə misrası gəlir qulaqlarıma və sonra əsgərləri şam namazına çağıran müəzzinin səsi… Ah, bəzən insan necə də bütün ürəyiylə dua edə bilir!…" (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 33, 9 Avqust 1911)

Bu ərəfədə Girit Məclisi, yunan kralına sədaqət andı içdi. Bir jurnalist öldürülür. Balkanlar, bir yanğından öncəki dönəmi yaşamaqda; Çernoqoriya, Yunanıstan, Serbiya və Bolqarıstan döyüşə hazırlaşmaqdadır.

Tripoli Qəhrəmanları

Avropada İmperatorluğumuzu parçalamaq üçün hər gün yeni planlar çəkilib nizamlar qurularkən, İtaliya da Tripoli və Bingaziyə gözünü dikmiş, uzun vədəli diplomatik cəhdlər etmişdir. İngiltərə və Fransa ilə razılaşan İtaliya, eyni zamanda Osmanlı ilə dost qalmaq istəyən müttəfiqi Almaniyanın da razılığını almışdı. Avstriya Dövləti İtalyanların Tripoliyə hücum etməsini öz Balkan siyasəti baxımından uyğun bilmir, amma başlayacaq müharibəni aşkar şəkildə dayandırmağa da girişə bilmirdi. Rusiya isə öz hesablarına zərər verməyəcək olan bu inkişaf qarşısında maraqsız kimi dayanırdı.

Avropa siyasətini çox yaxşı izləyən Sultan Əbdülhəmid Xan, Tripoli (Libya) Firqəsini silah və sursat baxımından təmin etmiş və daim güclü komandirlərin əmrində saxlamışdı. Eyni zamanda, Osmanlı ordusuna kömək etmək üçün on beş min nəfər Kuloğlu ocaqlarını qurdurmuş və Şimali Afrikada fövqəladə məşhur və təsirli olan Sünusi təriqəti mənsublarını silahlandırmışdı. Sultan Həmid İtalyanlar üçün asan loxma olmaqdan çıxan bu sahilləri bir tərəfdən də siyasi manevrlərlə onlardan uzaq saxlamağa çalışmaqda idi.

Dövrün Sədrəzəm və Hərbi Nazirinin italyanların əməllərindən xəbərdar olması təbiidir. Eyni zamanda Osmanlının Roma və Vyana səfirləri də italyanların niyyətləri haqqında Babıalini xəbərdar etmişdilər. Lakin necə olsa olar, qəflətə düşülür; Tripoli firqəsi Yəmənə göndərilir; silahları da təmir edilmək səbəbiylə İstanbula göndərilir. Tripolidə ancaq bir neçə min Osmanlı əsgəri qalır. Kuloğlu ocaqları da ləğv edilir və silahları yeniləriylə dəyişdirilmək səbəbiylə İstanbula göndərilir. Bütün bu proseslərlə bağlı italyan qəzetləri xəbər yayır!

1911-ci ilin yanvar ayında İtalyanlar Osmanlı rəhbərliyinin Tripolidə (Libya) İtalyanlara qarşı düşməncə davrandığı ilə bağlı bir nota verərlər.

Avqust 1911-ci ildə Tripoli qubernator və komandiri Müşir İbrahim Paşa da, İtalyanların təzyiqi nəticəsi olaraq geri çəkilir və eyni zamanda italyan mətbuatında Osmanlının buralardakı qeyri-müsəlmanlara ağır təzyiqlər etdiyinə dair bir səs-küy kampaniyası başladılar. Tripoli xalqı isə Osmanlı sədrəzəminə dövlətə bağlılıq teleqrafları göndərirlər.

Bu vaxt Osmanlı Hökuməti Avropalı dövlətlərə müraciət edərək İtalyanların savaşa çalışdıqlarını, buna qarşı tədbir alınmasını istər. Bütün dövlətlər müharibə olmayacaq, amma italyanlara bir az güzəşt edin deyə cavab verərlər. (Dr. Orxan Koloğlu, Tripoli Döyüşü və Türk Zabitləri, Ankara1979, s. 4)

İtalyanların Tripoliyə hücum edəcəkləri qəti görünür. İstanbuldan göndərilən “Derne” gəmisi Alman bayrağı qaldıraraq İtalyan gəmilərinin mühasirəsini aşaraq Tripoliyə 25.000 tüfəng və yüz əsgər çıxarmağı bacarır.

Çox keçmir, İtalyanlar Babı-aliyə bir nota verirlər; 23 Sentyabr 1911-ci il tarixli bu notada deyilir ki, Tripoli (Libya) mədəniyyətdən çox uzaq düşüb; Osmanlılar buralardakı xaricilərə yaxşı davranmamaqdadır, bu səbəblərlə İtaliya Dövləti, Tripoli işğal edəcək; oradakı Osmanlı əsgərlərinin etiraz etməməsi üçün təlimat verilsə yaxşı olar… Osmanlı italyanlara bir sıra iqtisadi imtiyazlar verərək işi ötürməyi düşünərkən, 29 Sentyabr 1911-ci ildə italyanların müharibə elanı notası gəlir.

"Köhnə zamanlarda mənim vəziyyətimə düşən sədrəzəmlərin başını padşahlar minik daşında kəsdirərdi; mən o haldayam" deyən Sədrəzəm İbrahim Haqqı Paşa istefa verir. Sait Paşa səkkizinci dəfə Sədrəzəmliyə gətirilir.

Tripoli sahillərini əhatə edən İtaliya donanması şəhərin təslim olmasını istər və ardından 3 Oktyabr 1911-ci ildə bombardmana başlayır. 5 Oktyabrda çıxarma edərək boş qalmış olan Hamidiye istehkamlarını ələ keçirir. 6 Oktyabr günü İtalyanlar Tripoli şəhərini işğal edirlər. Tripoli şəhəri üç yüz altmış il sonra xaricilər tərəfindən işğal edilmiş olur. Eyni günlərdə italyan qüvvələri Tobruk və Derneyə girərlər. 20 Oktyabrda Bingazi işğal edilir. Bu şəhərlərin heç biri təslim olmamış; sahildə olduqları üçün italyan donanmasının ağır bombardmanlarına hədəf olmuşdular. Tripoli qubernatoru vəkili miralay Neşet Bəy əmrindəki üç minə yaxın Türk əsgərini geri çəkərək qırx kilometr içəridəki Əziziyə qəsəbəsində qərargah qurar və yerli könüllülərin də qatılmasıyla bir müdafiə xətti meydana gətirir.

İtalyanların Tripoliyə hücum etmələri Osmanlı xalqını dərindən yaralayır; yurdun hər yanında orduya kömək cəmiyyətləri və Tripolidə döyüşmək üçün könüllü birlikləri qurulmağa başlayır. Bir müddət əvvəl Yəmənin imamı Yəhya yenə üsyan etmiş və Osmanlı əsgərləri yenə Yəmən türküləri söyləyərək yollara çıxıblar. İtalyanların Tripoliyə hücum etmələri İmam Yəhyanı da təsir edər və "Cəbhənizi mənə deyil, düşmənə yönəldin" – deyə xəbər göndərər. Ferik İzzet Paşa ilə İmam Yəhya arasında "İttifaq" adı altında bir razılaşma əldə edilir; İmama geniş məzhəb azadlığı və administrativ muxtariyyət verilir. İmam Yəhya, İmperatorluğun yıxıldığı günə qədər sözünə sadiq qalaraq, bir problem yaratmaz. Ancaq buradan gətirilən qüvvətlər Balkan savaşına çata bilməzlər. Balkanlardakı xristian xalq isə Tripoli üçün əsgərliyə çağrılacaqları qorxusu ilə qaçıb qaçaq dəstələrinə qatılarlar.

Libyaya dəniz yaxud quru yolundan kömək göndərmək qeyri-mümkün kimidir. Ancaq İttihad və Tərəqqi bir bəyannamə yayımlayaraq sonuna qədər döyüşülməsi lazım olduğunu söyləyir: "Hökumətin bütün millətin qəhrəmanlıq duyğularına söykənərək Osmanlı haqlarının qorunması üçün heç bir şeydən çəkinməyərək tam bir əzm və qətiliklə getməsini tələb" edilir. Osmanlı Millət Məclisi və bütün xalq hiddətlidir. Bu vəziyyətdə Sədrəzəm Sait Paşa Libyanın müdafiə olunacağını açıqlayır. Ancaq bu müdafiə, həqiqətən, gizli və könüllü zabitlər tərəfindən reallaşdırılacaq.

* * *

Tripoli (Libya) ətrafında savaş küləkləri əsməyə başlayanda Ənvər Bəy Berlində hərbi attaşedir. Dərhal İstanbula dönməyə qərar verir; vaxtında çata bilir. 4 Sentyabr 191-ci il tarixində, Selanikə gedərkən yolda bunları yazır:

"Bu gecə çox yorğunam… Mənim üçün hər şey hüznverici… Düşmən süngüləriylə əldən salınmış və yaralanmış vətən, xəstə yataqlarında matəm tutur. Romantik olan siz belə bu andakı vəziyyətimi təxmin edə bilməzsiniz. Qatar Vardar çayı boyunca gedərkən mən təkbaşıma, təkadamlıq kupemdə bütün faciəni əvvəldən düşünürəm. Ay işığı çayın üstünə gümüşü bir rəng verirdi. Dar vadinin sağlı sollu yamaclarının kölgəsi, bu gümüşü lent üzərində qara nöqtələr meydana gətirirdi. Və, qatar təbiətin açdığı bu yolun yaxınından keçərkən mənim kədərimi gecənin sükunəti içindən götürüb aparırdı. "(Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 34, 4 Sentyabr 1911-ci il)

Selanik stansiyasında onu özünü gözləyən yoldaşları onu Mərkəzi-Ümumiyə aparırlar. Sonrakı prosesləri yenə məktublardan izləyək:

Beş saatdan çox Tripoli mövzusunu müzakirə edirlər. Nəticədə Ənvər Bəyin fikri qəbul edilir. "Əgər Hökumət İtalyanların qarşısında çəkilməyə çətinlik məcbur edilsə, biz əvvəl Tripolidə keçici bir Hökumət quraraq sonra da hər şeyi boykot edərək mübarizəni davam etdirəcəyik". (eyni məktub) Hökumətə bu "mədəni quldurlara qarşı" partizan müharibəsi aparmaq təklif ediləcək. Bu yolla böyük çətinliklər çəkmədən əyalətə hakim oluna biləcəkdi.

Ənvər Bəyə Selanikdə qalaraq Mərkəzi-Ümumidə işləməyi xahiş edərlər; qəbul etmir. Bir, iki gün sonra İstanbula gəlir və o gün Padşah hüzuruna çıxar:

"Padşahımız Sultan Rəşadı gördüm. Qəmli, mütəəssir və durğun idi. Allah bəzən nə mərhəmətsiz olur; bu gözəl qəlbli qoca vətənin çəkdiyi səfalətləri layiq bilmirdi. Nəysə, Türk atalar sözümüzü təkrar etmək lazım: Mövlam görək neyləyər, neyləsə, gözəl eyləyər" deyə yazır. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 35, 8 Oktyabr 1911-ci il)

Yaxınları və dostları onu dayandırmağa çalışırlar; getmə deyirlər, gəncsən, parlaq bir gələcəyin var, özünü fəda etmə deyirlər. Lakin Ənvər üçün Tripoli işğal edilərkən dayanmaq olmaz. Qeydlərində belə yazır:

"Vəzifəm bu səfər məni heç bir maddi nəticə ala bilməyəcəyim bir məqsədə doğru aparır. Tripoli, yazıq məmləkət, hələlik itirdik, bəlkə də, əbədi olaraq. Yaxşı, o zaman niyə gedirəm? İslam dünyasının bizdən gözlədiyi bir əxlaqi vəzifəni yerinə yetirmək üçün." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 36, 9 Oktyabr 1911)

Bu sətirlər yalnız özünün deyil, bütün o qəhrəman nəsilin məsuliyyət şüuru və qürurunun yüksəkliyini göstərməkdədir. Baxın Ənvər Bəy ömrünün sonuna qədər budur; hər şeyin tükəndiyi nöqtədə Türkistanı qurtarmaq üçün yola çıxarkən də belə müdhiş bir səbəbə söykənəcək. O Ənvər ki hələ otuz yaşındadır və Osmanlı sarayının kürəkəndir. Qarşısında böyük bir ömür və nə qədər parlaq xəyallar vardır… Dünya tarixində, belə bir məsuliyyət duyğusuyla gələcəyini, bütün ümidlərini və həyatını, çətin bir iddiaya həsr edib özünü Libya çöllərinə atan neçə insan yaşamışdır?… Amma Libyadakı Osmanlı qəhrəmanlarının hamısı elə idi… Ərəblərin Tripolidəki dastanını da Ənvər Bəyin məktublarından oxuyacağıq.

Ənvər Bəy Əşrəf Bəyi (Kuşçubaşı) yanına alaraq İttihad Tərəqqinin Nu-ruosmaniyədəki mərkəzində o ərəfədə daxili işlər naziri olan Tələt Bəy və partiyanın ümumi katibi Xəlil Menteş ilə bir müzakirə keçirir.

Tələt Bəy hər zamankı soyuqqanlılığı ilə siyasi prosesləri və Hökumətin vəziyyətini izah edir. Vəziyyət ümidsizdir. Tələt Bəyin, "Sən başqa bir nəticə düşünə bilirsənmi?" şəklindəki sualına Ənvər Bəy heç tərəddüd etmədən cavab verər:

"Mən və yoldaşlarım sizlər kimi düşünmürük. Bir vətən parçası, ona bağlı olanlar həyatda nəfəs aldıqca, əlləri silah tutduqca və atacaq güllə də varsa, utanc içində tərk edilə bilməz. Biz Tripolini Türk ordusunun şərəf və şərəf sahibi mənsubları olaraq sonuna qədər müdafiə edəcəyik. Sizdən də Hökumət olaraq gözlədiyimiz bizə mane olmamanızdır. Vəssalam…"

Tələt Bəy soyuqqanlı və lakin gözləri yaşayarmış halda, qarşısındakı ruh halını çox yaxşı bildiyi bu dəliqanlı gənc zabitlərə bir müddət baxır və yumşaq bir səslə belə deyər:

"Yəni indi sən və yoldaşların bir şərəf və şərəf iddiasına girəcəksiniz, bizlər də sənin və yoldaşlarının badalaq vuracağıq, eləmi?"

Əşrəf Bəy dərhal dillənir:

"Xeyr elə deyil… Bizim istədiyimiz daha da sadədir. Bizi sərbəst buraxın və Hökumət olaraq girişəcəyimiz mübarizənin önünə çıxmayın. İstəsəniz, bizə quldur deyin, quldur deyin, ordudan qovun, rütbələrimizi alın; lakin Tripoliyə gedib orada namus və şərəflərini yüz illərdir bizə əmanət etmiş olanların bu günahsız duyğularını, siyasi düşüncələrlə məhv etmə-yin".

Tələt Bəy diksinir:

"Təəssüf edirəm, Əşrəf Bəy… Sizin – əliylə Ənvəri göstərərək – bu uşağa təskinlik verməniz lazımkən nələr söyləyirsiniz!"

Tələt Bəy yenidən Hökumətin və ordunun düşdüyü olduğu zəiflikləri izah edir; Tripoliyə əsgər göndərməyin, həqiqətən, mümkün olmadığını söyləyir.

"Lakin", – deyir, – "siz canınızı vermək bahasına dövlətin edə bilmədiyi bir vəzifəni yerinə yetirərək tarixin üzümüzə vurduğu qara ləkəni silmək igidliyini göstərəcəksiniz, bizlər buna “Xeyr, olmaz” deyəcəyik?"

Yenə Əşrəf Bəy araya girir,

"Səhv başa düşülür əfəndim… Xeyr deməzsiniz, biz bunu bilmirik, sizcə? Lakin araya Hökumət xidməti girincə, eyni qüdrətdə bəhanələr ard-arda sıralanar və rəsmi məntiq, bir çox nümunələrində olduğu kimi gerçəyi boğar. Daha belə bir sövq-təbii işlər ortada yox ikən bizlər başımızı götürüb getmək istəyirik. Şərəfli müvəffəqiyyətlər əldə edə bilsək, Hökumətin hərəkətinə qüvvət və dayaq olarıq. Yox bir şey edə bilməzsək məsuliyyəti boynumuza götürürük. Təkrar edirəm: O zaman Hökumət olaraq bizi vəzifədən alar, məhkum edərsiniz. Yetər ki, biz orada vəzifəyə başlayana qədər önümüzə rəsmi maneələr çıxmış olmasın. Ənvər Bəyin izah etmək istədiyi də budur zənn edərəm".

Araya Xəlil (Menteş) Bəy girir, o da Hökumətlə əlaqədar bəzi şərhlər etdikdən sonra Tələt Bəy soruşar:

"İndi söyləyin, sizə necə kömək edə bilərik? "(Fuat Bulcanın xatirələrinə söykənərək nəql edən Camal Kutay, Tripolidə Bir Ovuc Qəhrəman, st.1978, s. 64-67)

Tripoliyə könüllü olaraq gedəcək olan zabitlərin hazırlıqlarını tamamlamaq və lazımlı dəstəyi təmin etmək üzrə Şükrü Bəy (daha sonra Maarif Naziri) və Qara Kamal Bəy yenə gizli olaraq vəzifələndirilir. Gedəcək olanların ilk və təcili xərclərini, Əşrəf Bəy (Kuşçubaşı) Salehlidə fermasındakı hey-vanları sataraq təmin edir.

Ənvər Bəy yenə Əşrəf Bəylə birlikdə Döyüş Naziri Mahmud Şövkət Paşayla görüşür və düşüncələrini açıqlayır:

"Tripolidə kiçik partizan müharibəsi aparmağımızı tövsiyə etdim. İtalyanlar sahilə sahib çıxa bilərlər. Gəmilərinin ağır topları ilə bunu bacarmaları çətin deyil. Biz isə quruda və daxildə qüvvətlər toplamağa çalışacağıq. Gənc zabitlər atlı Ərəb karvanlarının başına keçəcəklər; düşmənə davamlı hücum edəcəklər…"

Xarici işlər nazirinin döyüşün, onsuz da, uduzulmuş olduğunu, oralara gedib özünü xərcləməməsini söyləməsinə qarşılıq Döyüş Naziri Mahmud Şövkət Paşa Padşahın da özlərini dəstəklədiyini, gizli kömək ediləcəyini, lazım olsa, özünün də gələcəyini söyləyərək onları ürəkləndirir. Eyni zamanda Tripoli komandiri Polkovnik Neşet Bəyə bir məktub göndərir:

"… Əmr və idarəetməni sizə buraxıram. Bu əsnada yanınızda olan bütün komandirlərin yekvücud və canını verərcəsinə xidmət edəcəklərindən əminəm. Bu böyük günlərdə hər cür fədakarlığa və çətinliyə dözmək lazımdır. Müsəlmanlığın və Osmanlılığın namusu bu gün sizin əllərinizdədir…"

Mahmud Şövkət Paşa Tripoliəki Neşet Paşaya daha sonra göndərdiyi xüsusi və gizli məktubu bu sətirlərlə bitirir: "Məhz bu mənfi şərtlər içində o bir ovuc qəhrəman övladımız, biz dövrünü tamamlama yolundakılar üçün təsəlli və şərəf dayağı oldular. Qəzaları mübarək olsun".

O günlərdə Ənvər Bəy də bunları yazırdı:

"Bu İtalyanlar bizi iyrənc, utancverici bir vəziyyətə saldılar. Mən, bu çox zəif insan, şərəfimizə və özümüzə duyulan hörmətə vurulan bu ləkəni özüm silmək istəyirəm… Sizə yazmış olduğum hər şeyi edəcəyəm. Hökumətimiz bu işdən imtina etsə belə, mən, qanım bu utancverici ləkəni yuyana qədər qərarımdan dönməyəcəyəm". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 35, 8 Oktyabr 1911)

Ənvər Bəy bu düşüncədə tək deyil; Xəlil Paşa belə danışır:

"İtalyanların İttihad və Tərəqqi içində “namərd” olaraq xarakterizə edilən bu hərəkətləri bütün Türklərin mənliklərində, müalicəsi mümkün olmayan bir yara açdı. Və ilk ağla gələn şey də Tripolidə ölənə qədər vuruşmaq oldu." (Xəlil [Kut] Paşa, Bitməyən Döyüş, İst.2007, s. 67)

Ənvər Bəy güvəndiyi yoldaşlarına vəziyyəti açıqlayar; hamısı həyəcanla razılaşırlar. Mustafa Kamaldan soruşurlar:

"Mustafa Kamal, sən daha əvvəl Tripolidə olmuşdun; fikrin nədir?"

Mustafa Kamal önlərindəki xəritədə Tripoli sahillərini işarə edir:

"Mən İtalyanların işğal cəhdlərinin asanlıqla donanmalarının atəş sahəsini aşacağına əmin deyiləm. Əgər bizlər zaman itirmədən yerli xalqı vətənlərini müdafiə etmə barəsində maddi və mənəvi təchiz etsək, düşmənin, xüsusilə, səhranın içərilərinə nüfuz etməsi heç də asan olmaz. Hətta deyə bilərəm ki, mümkün də olmaz. Lakin bunun üçün vaxt itirməmək, eyni zamanda bu nəticəni almaq üçün güvəniləcək digər yoldaş heyətiylə hadisələrin inkişafını istədiyimiz istiqamətə çevirəcək diametrdə bir müdaxiləni mümkün etmək şərtdir." (C. Kutay, Tripolida Bir Ovuc Qəhrəman, s. 26 )

Ənvər Bəy fədakarlıq və tabeçilik lazım olduğunda, o vaxtdan sonra da hər milli məsələnin mərkəzində olacaq olan Əşrəf Bəyə dönür:

"Əşrəf Bəy siz Ərəbistanın hər tərəfini yaxından bilirsiniz. İtalyanın işğalının Tripolidə oyandıracağı reaksiyadan başqa, digər Ərəb ölkələri üzərində bizim işimizə yarayacaq bir qarşılığını mümkün görürsünüzmü?" Ərəb dünyasının “Uçan Şeyx” deyə xatırlayacağı Əşrəf Bəy xəritə üzərində şərhlərinə başlayır. Əgər Tripolidə müvəffəqiyyətli olsaq, o zaman Ərəblərdən insan və vəsait köməyi alına biləcəyini söyləyir.

"Ərəblərin ruh halı belədir. Özbaşlarına hərəkətə gəlməzlər… Lakin ruhlarında və məntiqlərində müvəffəqiyyətini istədikləri bir hadisə, əgər başqasının köməyi olaraq reallaşma yolunda olsa, o zaman ona əllərindən gələn köməyi edərlər və bu təqdirdə fədakarlıqdan çəkinməzlər".

Sonra dəniz yolundan İtalyan mühasirəsinə baxmayaraq, kiçik gəmilərlə yenə nəqliyyat təmin edilə biləcəyini, İngilislər Misiri məcbur etsələr də oradakı dostlar vasitəsiylə keçməyin mümkün ola biləcəyini söyləyir. Əşrəf Bəy əvvəldən Misirə gedəcək və lazım olan hazırlıqları edəcək. Hidiv ailəsi və Misirli milliyyətçilər də gizli-aşkar dəstəklərini verəcək İngilislər bu həmrəylik qarşısında səslərini çıxarda bilməyəcəklər.

Sonrakı bir gün Ənvər Bəy Mustafa Kamal və Fəthi Bəyi də yanına alaraq Hərbi Nazirinin evinə gedir. Mahmud Şövkət Paşa kədərlidir:

"Əziz övladlarım," – deyir, – "məsələ bir vətən parçasının müdafiəsi deyil, Osmanlılığın şərəf və ləyaqətinin bütün dünya və tarix qarşısında qorunması da sizlərin qəhrəmanlıq və vətənpərvərliyinizə bağlıdır". Keçən Cümə qəbulundan sonra Padşahın onu qəbul etdiyini və bunları söylədiyini izah edər: "Paşa, əgər Tripoliı İtalyanların işğalına tərk etsək, vətənin digər qisimlərinin varlığı da təhlükəyə girər. Ətrafımızı, məhvimizi istəyən və bunun üçün yüz illərdir çalışan necə zalım bir çevrə olduğunu bilərsiniz. Allah qorusun hamısı birdən üzərimizə hücum edərlər və dövlət pərişan olar. Siz ordu və donanmanın başındasınız; mənə gerçəyi heç bir şey gizləmədən izah edin".

M. Şövkət Paşa vəziyyəti bütün çılpaqlığıyla izah edir. Sultan Rəşad belə deyir:

"Bütün bunlar həqiqət ola bilər. Lakin bizim əcdadımızın tarixində qeyri-mümkün olmasına baxmayaraq, əldə edilmiş möhtəşəm zəfərlər də vardır. Bu hadisələr bizə əsgər övladlarımızın eyni cəsarət və qəhrəmanlıq xüsusiyyətlərini qoruyub-qorumadıqlarını göstərəcək. Məndən nə istəsəniz, əlimdən gələni etməyə hazıram. Yaşlı və xəstəyəm; buna baxmayaraq, Paşa səmimiyyətilə söyləyir və hətta işdə iradə edirəm ki, mənim döyüş xəttinə getməyim lazımdırsa, buna da hazıram".

Fəthi Bəy (Okyar), Fuad Bəy (Bulca), Mustafa Kamal Bəy və Əşrəf Bəy o axşam yeməyi Ənvər Bəyin evində yeyirlər. Fuad Bəy deyir ki:

"Hamımız şən idik. Min bir yoxluq və məhrumiyyət içində, nəticəsi, əlbəttə, ölüm olacaq çətin bir macəraya deyil də, sanki manevrə gedirdik. Bizim nəsil üçün bu ruh halını bu gün də qeyri-təbii hesab etmirəm. İmperatorluğumuzun ən böhranlı dövrlərini yaşadığı o müstəsna günlərdə bizi daha sonra Türkiyə cümhuriyyəti üçün çətin mübarizələrə doğru itələyən və zəfərə aparan ruhun mənasını və qüdrətini, bu günkü nəslin də idrak etmiş, edə bilmiş olmasına dua edirəm". (C. Kutay, haqqında danışılan əsər, s. 30)

Ənvər Bəy hazırlıqlarını görməyə başlar. O günlərdə beş zabit namizədi məktəbdən atılmışdır. Ənvər Bəy bu gənclərin bir şərhə görə haqsızlığa uğradıldıqları qənaətiylə, onları yanında götürür; ilk karvan ilə gedəcəklər: Qəzzəli Camal, Darendeli İsmet, Saydalı Hilmi, Tiranlı Cövdət və Sinoplu Baba Sami.²⁰

* * *

Ənvər Bəy görkəmini dəyişdirib İskəndəriyəyə getmək üçün gəmiyə minir. "Qara eynəklər, aşağı doğru bığlar, qaşların üzərinə qədər enən qara bir fəs." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 37, 10 Oktyabr 1911-ci il) Gəmidə hər şey sakitdir; Aralıq dənizidə İtalyan kreyserlərinin yanından keçirlər. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 38,14 Oktyabr 1911)

"Gəmidə Faustu oxudum. Çox gözəl və həqiqət olacaq fikirləri var; amma, mən bu fikirləri qəbul edə bilmirəm." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, 39. m., 15 Oktyabr 1911) Gəmi 15 oktyabrda İskəndəriyə limanında lövbər salır. "Tripolidən gələn xəbərlərə görə, İtalyanlar quruya çıxmaq və qüvvələrini artırmaq üçün hazırlaşırlar”.

Onu qarşılayanlar, Misirdə qısa zamanda 1500 Türk lirəsi toplandığını, hər kəsin vətənə necə bağlı olduqlarını və "dörd min Misir atlısının hazır" olduğunu bildirərlər. "Bütün bu insanlara çox inanmamaq lazım olduğunu anladım." "İngilislər bu vəziyyətdən istifadə edirlər, zabit və s. nə istəsək, keçirməyimizə icazə verirlər; qeyri-rəsmi olaraq təbii. Beləcə simpatiyamızı Kazanmağa çalışırlar." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 40. 15 Oktyabr 1911)

Ən qısa zamanda Misirdən ayrılmağı düşünməkdədir. "Şəhərin əlli il əvvəlki bombalanmağını düşünürəm; bu gün Tripolinin bombalanmasıyla böyük bənzərlik var". Burada, Tripoli mübarizəsinin əsgər, iaşə və yerləşmə işləriylə məşğul olur; yığıncaqlar keçirir. "Öz torpaqlarıma açıq alınla və utancsız dönmək üçün indi tüfənglərin və topların tüstülərini arzulayıram." Limanda idarədən keçərkən "Bilməm hansı akademiyanın fəxri doktoruyam." deyir.

Sabahısı gün edilən uzun bir yığıncaqdan sonra bir neçə gün daha şəhərdə qalmaq gərəyi yaranır. (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 41, 17 Oktyabr 1911-ci il) 21 Oktyabr 1911-ci il. Sabahısı gün yola çıxmağa qərar verir. Yenidən görkəmini dəyişdirmişdir: "Uzun mavi paltar, başımda ağ örtük, ağ maşlak, qızıl işləməli kordon; tam bir Ərəb şeyxi paltarı. Ümid edərəm fanatik Murabıtlar və Sünusi şeyxləri bu paltarı görəndə buraxarlar; keçərəm". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 42, 21 Oktyabr 1911)

İskəndəriyyədən yola çıxmadan əvvəl qaldığı hotel otağından danışır:

"İnsan boğulur burada. Kim bilir nə zamandır dəyişdirilməmiş ağ bir çarşaf var yataqda; yazıq bir şəkildə bir tərəfdən sallanır. Xortdan yatağı kimi görünür gözümə. Yenə əhvalım xarabdır; otağının ortasındakı kiçik masada başım əllərimin arasında oturdum. Divarda asılmış güzgüdə özümə baxmağa çəkinirəm; çünki gündüz üzümdəki ümidli ifadə axşam olunca itir… Bu da duyğulu və sənətkar ruhlu gördüyünüz dostunuzun ətrafı. Hər şeyi çox zəif bir şam işığı işıqlandırır… Çölə çıxmışam. Meydanda Məmməd Əlinin qaranlıq heykəlinin qarşısında bir az gəzdim; amma işıq-landırmadan narahat oldum. Üstəlik polis də mənim oynadığım lal Suriyalı tacir olduğuma çox da inanmışa bənzəmirdi. Bulvarı keçərkən köhnə bir binanın qapısının qarşısında bir yığın insan gördüm. Özümü izdihamla hərəkət etməyə buraxdım və sonunda özümü, Avropadaykən nifrət etdiyim musiqili bir kafedə gördüm. Hər növ gözəllikdən məhrum, yazıq bir yaşlı İngilis qadın boğuq bir səslə mahnı oxuyur və qollarını köhnə bir saatın əqrəbləri kimi oynadırdı. Ətrafındakılara yaydığı enerji ona kədərli bir hava verirdi. Sonunda halı mənə də toxundu; yazıq qadın çörəyini vətənindən uzaqlarda Kazanmaq məcburiyyətində idi…"

Ənvər Bəyin həssas ruhunun hər növ romantikliyi, dönüb-dolaşıb vətən dərdində düyünləniyirdi.

"Kədərdən, vətənimi təhdid edən təhlükənin verdiyi ağrılardan qaça bilmirəm və təsəllini haradan tapacağımı bilməyirəm". (Hanioğlu, ag.əsər, m. 43, 22 Oktyabr 1911-ci il)

Onu çox daha ağrılı günlərin gözlədiyini haradan bilə bilərdi?

Bu vaxt İngilislər, könüllü Türk zabitlərinin Misir torpaqlarından keçməsini qadağan edir, ancaq Misirli zabitlər və xalq bu qadağaya çox diqqət etməz və mümkün olan hər dəstəyi verirlər. İstanbuldan gələn köməklər də Misir Hilal-i Ahmer dərnəyi vasitəsiylə Tripoliyə çatdırılır. Ənvər Bəyin burada yerləşmə işləriylə məşğul olmaq üçün təyin etdiyi Osmanlı zabitləri və Misir mənşəlilər gizli keçişləri nizamlayır.

Ənvər Bəy 22 Oktyabr 1911-ci il Bazar günü, qatarla yola çıxır.

"Kiçik qatarımız bir qum dənizində ağır ağır yol gedir. Allahım; necə qatardır! Sanki bədənimin hər orqanı ayrı oynayır. Günorta yeməyini yedim, yalnız qırmızı xurma, indi alışmalı olduğum bir yemək budur. Tanınmamaq üçün üçüncü səviyyəli vaqonda gedirəm. Ətrafımda ağ maşlahlı bədəvilər var. İki uşaqlı bir Ərəb qadını, sağda bir Alman və bir Fransız; budur səyahət yoldaşlarım. Səhra küləyi hamımızı nazik bir qum təbəqəsi ilə örtür. Pəncərələr bağlı olduğu halda, bu qum hər yerdən girir. Üzlərimiz qum içindədir; saçlarımız da; amma ən pisi, bu qum insanın ağzına da girir və onu da udmaq lazımdır." (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 44, 22 Oktyabr 1911-ci il)

Ənvər Bəy tanınmamaq üçün qatarı dəyişdirmək məcburiyyətində qalır və bir gecə stansiyada gələcək qatarı gözləyir. "Qatar vaqonundan bir yer aldım. Çox qorxunc bir gözləmə idi bu; dözülməz bir qoxu boğurdu məni".

24 oktyabrda Dabanın beş kilometr qərbində, qatardan enərək atlara minir və qızğın günəş altında dəniz boyu getməyə başlayırlar. "Dünən on dörd saat at üstündə getdikdən sonra iyirmi dörd saatdır acıq". (Hanioğlu, haqqında danışılan əsər, m. 45, 24 Oktyabr 1911-ci il)

İndi bir Ərəb şeyxinin çadırının kölgəsində çay içməkdədir. Bu insan onunla eyni çətinlikləri yaşayaraq səhraya qaçan digər idealistlər kimi "vətənim" dediyi bir torpaq parçasını müdafiə etmək üçün gedirdi.

Nişanlısına belə yazır: "Artıq Bingazi sərhəddinə bir günlük məsafəyə yaxınlaşdım. Yanımda beş yoldaş var. Bu aralar çox zəhmət çəkmədim. Allahın inayətiylə hər şeyimiz mükəmməldir. Kürəyimizdə ağ ehramlar, başımızda kefiyeler, altımızda gözəl Ərəb atları olduqca hər yerdən asanlıqla keçəcəyik. İnşaallah, Allahın köməyiylə Bingazidə yaxşı işlər görməyə, beləcə Padşah və millətin razılığını Kazanmağa müvəffəq olarıq". (İnan, haqqında danışılan əsər, s. 532)