Сайланма әсәрләр. 3 т. / Избранные произведения. Том 3

ПОВЕСТЬЛАР

Инешемдә – гомер агышы

Сөекле әниемә багышлана

Уйларымда син, әни… Бүген без шактый кырыс солдат юлын кичтек. Илнең ком-далалары, чүлләре буйлап уздык, походта булдык. Ләкин, кайда гына булсам да, син истән чыкмыйсың. Сагынуларымнан бөтен дала иркенә бер кычкырасым килде… Эссе чүлдән атлыйбыз. Баш очындагы кояш мәңге сүрелмәстер кебек. Тирә-як киңлекләрендә рәшә дулкыннары тибрәлеп йөзә. Кызган комнан бөркелгән һава йөзләрне юа. Гимнастёркадан бәреп чыккан аксыл тир эзләре – әйтерсең чүл уйсулыклары төшерелгән карта. Әледән-әле иреннәр кипши. Маңгайдан тамган тир тамчылары, комга төшеп өлгерә алмый, парга әйләнә. Комга иңеп кергән аякларга көч өстәгәндәй, авыз эчемнән генә адымнарымны саныйм: «Бер, ике, өч…» Очраган кыенлыкларны җиңәргә тырышам. Күңел: «Түз, сабыр бул!» – ди.

Күктә кояш. Аңа карап бара-бара телгә киләм: «Кояш! Зинһар, әниемдәй мәрхәмәтле бул! Сусатма артык. Беләм: синдә тиңсез яну көче!..»

Чү! Ни булды? Әллә күзләрем ялгыш күрәме? Кояш җир өстенә тәгәрәп төшеп килә кебек. Тотып калырга теләгәндәй, кулларымны өскәрәк күтәрдем. «Юк, юк! Кирәкми! Җир шары янарга тиеш түгел. Тынычлык, халыклар дуслыгы хакына, аналарыбызның имин картлыгы, сабыйларның якты киләчәге, бүгенгенең фидакяр хезмәте хакына без, солдатлар, сафка басканбыз!» Яшен тизлегендә узган уйларымнан адымнарымны акрынайта төшәм. Хәтта аяк басып атлавымнан кызган комнар дары кебек кабынып китәр дә Җир шарын кара төтен каплар күк… Кабат каршы төшәм: «Юк, юк! – дим. – Бу Җир өсте мәңге аяз булырга тиеш!»

Әнкәй! Уйларым бераз синнән читкәрәк тайпылганга ачуланма. Чөнки мин – солдат, буыннар дәвамы, тынычлык сакчысы.

Йә, кем теләми җирдә бормаланып аккан инеш-елгаларның һаман да тыныч кына ага бирүен, җылы яңгыр тамчыларыннан, күзгә күренеп, кырларда тибрәлеп башаклар үсүен, күңелләрдә, тургайлар моңына ияреп, яңа җырлар шытуын?

Меңнәр, миллионнар тели!

Йә, кем теләми гүя болытларга киртә булып калкып чыккан яңа шәһәрләр, мәһабәт йортлар үсүен, кешелек акылының могҗизалар тудыруын?

Меңнәр, миллионнар тели!

Ә кем тели чәчәктәй гомерләрнең иртә өзелүеннән йөрәкләр сулкылдавын?

Юк, беркем дә…

«Җирдә үскән агачларның хәтта бер генә яфрагы да вакытсыз өзелеп төшмәсен иде!» – ди күңел.

Әнкәй! Походта без, ялга тукталгач, учак яктык. Учак әйләнәсендәге солдатларның кояшта кызган йөзләрендә ялкын шәүләләре уйный. Бермәлгә бар да сүзсез калган. Һәркемнең күңелендә үз уе. Учак миңа әткәйләр истәлегенә янган ут сымак. Гүя мин аларның Җир күкрәгеннән безгә дәшкән тавышларын ишетәм: «Җир шары әле һаман да тынгысыз. Без аның хафалануын тыңлап ятабыз. Тынычлык өчен сакта уяу булыгыз!»

Учак яныннан купкач, без янә походыбызны дәвам иттердек. Хәерле юл теләгәндәй, хушлашып, дала уртасында ялгыз учак янып калды. Аңа карый-карый, ераклаша-ераклаша, мин, әнкәй, сине уйладым. Йөрәгемдә сагыну хисләре яңарды. Туган җирем Татарстанның кечкенә генә инеш буена урнашкан Шәтке авылында улыннан сәлам хатлары көтүче әнием барлыгын хәтеремнән чыгармыйм…

* * *

Солдат улың инде кайтырга чыкты, әни. Хезмәтен үтәп, бөтенләйгә! Сагынуларым тулып ташый. Уйларым дык-дык килгән поезд тәгәрмәчләреннән алда йөгерә. «Корыч аргамак» дала киңлекләреннән пошкыра-пошкыра чаба. Артыннан ияргән вагоннар борылышларда соры еландай шуышып уза. Йөрәк ашкынуы поездны «тизрәк, тизрәк!» дигәндәй ашыктыра. Дулкынлануымны тыярга тырышып, тәрәзәдән дала киңлекләрен, юл буйларын күзәтеп барам. Юл читендә үскән агачлар, бездән көнләшкәндәй, егыла-егыла артка чабалар. Мин хатирәләр бишегендә тибрәләм… Кайтып килүемне хәбәр итмәсәм дә, көтүеңне беләм, әни. Аналар йөрәге сизгер ул. Тик мин моның шулай икәнен соңрак аңладым. Тормышыңда сагынып-өзгәләнеп көтүләрең күп булды синең. Яшьтән үк ике сеңлең белән ятимә калгансың. Язмыш сезне чит җирләрдә бер-берегездән аерган. Аннары син аларны күпме бер күрергә зар-интизар булып яшәдең, әле дә булса яшисең. Исләреңә төшкәндә, үзәкләрең өзелә. Тагын әтинең сугышта һәлак булуы… Үлгән хәбәрен алгач та, ни гомер көттең син?! Барысына да түзә белгәнсең, әни…

Кышкы кичләрдә безгә еш кына, бәйләвен алып, күрше Зәлия апа кереп утыра иде. Ул чагында миңа тугыз яшьләр чамасы булгандыр. Берсендә шулай мин дәрес әзерлим, Зәлия апа шәлен бәйли, син кабадагы көнҗәләдән җеп эрлисең. Сары сагыз кебек сузылып килгән йон, нәзек, сөякчел бармак араларында нечкәреп бөтерелә-бөтерелә, алъяпкыч итәгендә зырылдап әйләнгән орчыгыңа чорнала бара. Зәлия апа сүзчән түгел. Күбрәк син сөйләгәнне тыңлап, җөпләп утырырга ярата. Ул йомгак җебен тарттырып сүттерде дә авыз кырыйларын сөртеп алгандай итте һәм сорап куйды:

– Саҗидә апа! Әйдәле, бер үз тормышыңны сөйләп җибәр, булмаса. Безнең авылга кайлардан килен булып кайттың? – диде.

Башта, сүзеңне нәрсәдән башлыйм икән дигәндәй, уңайсызланып киттең, урыныңа җайлабрак утырдың һәм:

– Сөйләмә дә инде, Зәлия, – дидең. – «Кыз баланың язмышы очар кошныкына тиң», – дип белми әйтмәгәннәрдер.

Орчыгың алъяпкыч итәгеңдә янә бөтерелеп уйнап алды. Йөзең ничектер уйчанланып китте, тавышың әйтерсең йөрәк түреннән сыгылып чыкты:

– И-и Зәлия, ул елларны искә төшерсәм, күңелләр әллә нишләп китә. Егерме беренче елдагы ачлык безнең бәхетсезлеккә булгандыр инде ул… – Авыр гына сулап куйдың. Үткәннәреңне хәтерләү иңеңә авыр таш булып ятты булса кирәк. – Апас ягыннан, Түбән Барыш авылыннан идек без. Урамыбызны нилектәндер «Бакалтай урамы» дип йөртәләр иде. Авылыбыз матур төшкә – үзән-су җиргә урнашкан. Тау өсләрендә дә, тау итәкләрендә дә мондагыча төрле-төрле агачлар үсә. Авылга терәлеп үк салкын сулы чишмә ага. Ул авылны урталай бүлеп аккан инешкә килеп кушыла.

Безнең якларны Тау ягы диләр бит. Тау итәкләренә шунда җиләккә йөри торган идек. Бер дә бер көнне, шул читкә китәр алдыннан, өчәү – сеңлем Гаҗилә (анысы уртанчысы) һәм Мәсрүрә (кечесе) белән җиләккә киттек. Әти белән әни, иртән чыгып киткәндә, «өйдә генә утырыгыз» дип кисәтеп куйганнар иде югыйсә. Кая инде ул безгә, бала-чагага, өйдә генә утыру! Башта ишегалдына, аннары урамга чыгып уйнадык. Бераз шулай юангач, тамаклар ачыга төште. Безнең күңел җиләккә барырга иләсләнеп куйды. Киттек җитәкләшеп тау итәгенә. Ялантәпи генә җиләк эзләп йөрибез. Әле тегендә, әле монда сугылабыз. Агач төбендәрәк күләгәдә үскән берничә каен җиләге табып ашадык. Көн кыздыра инде. Күктә ник бер болыт әсәре күренсен! Ичмасам, әзрәк җил дә исми. Сулыш алырга җиңел булырые бераз. Юк шул. Күп тә үтмәде, берзаман кече сеңлем Мәсрүрә: «Апай, минем тамагым ачты», – дип аваз салды. Мескенем, миңа күзләрен мөлдерәтеп караган. Учымдагы бар җиләгемне аңа бирдем. Гаҗилә өзгән чәчәкләрен кулына тоттырды. Еламасын диптер инде.

Җиләккә ымсынып йөри торгач, Мәсрүрә авызын бөреп елап ук җибәрде. Аңа карап Гаҗилә: «Апай! Әллә кайтабызмы? Җиләк тә күренми», – ди. Аның да арыган, талчыккан кыяфәтеннән ачыкканлыгы сизелеп тора. Нишлисең? Ашарга юк. Мин дә, төш җиткәнлеген чамаларга тырышып, күләгәм озынлыгын саный башладым.

Гаҗилә, күләгә очына чыгып җиткәнне дә көтмичә: «Ничәү? Төш җитәме әле?» – диде.

Чөнки әбәткә әнинең йә әтинең ашарга ни дә булса алып кайтырын белеп тора. Мин шундук күземне чагылдырган кояшка карап алган булдым да, әтидән күреп калганча, белдекле кешедәй: «Җитеп килә… Алты ярым булган», – дидем. Каз бәбкәләредәй тезелешеп кайтырга чыктык. Кулыннан чәчәген ычкындырмаган Мәсрүрәнең арттан калышмаска тырышып терт-терт атлый-йөгерә барганы һаман да күз алдымнан китми. «Әни бүген дә тәмле әп-пи алып кайтыр микән?» – дип сорый. «Кайтыр, кайтыр!» – дип юатам инде аны. Өйгә кергәч, чәчәкләрен, сулы савытка утыртып, тәрәзә төбенә куйдым. Әни дә кайтып керде. Без инде аякларыбызны салындырып сәкегә кунаклаган идек. Әни тәрәзә төбендәге чәчәкләрне күреп алды да орышырга тотынды. «Нәрсә дидем мин сезгә?! Шушы эсседә, өйдә генә утырмыйча, тау итәгенә кадәр барып йөрмәсәгез ни булган?» – ди. Авызга су капкандай, дәшми утырабыз. Сүзен зурга җибәрмәде. Күзләребез аңарда. Нәкъ сыерчык балалары оядан башларын тыгып җим көткәндәй утырабыз. Менә аның куллары түшенә – алъяпкыч астыннан кабарып торган төенчеккә үрелде. Без җанланып, селкенешеп куйдык. Ул тастымалга төргән паёк икмәген саклык белән генә кискәләп бүлде дә безгә өләшеп чыкты. «Валчыгын коймагыз!» – дип кисәтте. Мич ягына үткәндә, капканың шыгырдап ачылганын ишетеп, идән уртасында тукталып калды. «Атагыз кайтты бугай!» – диде. Әтине күргәч, аны каршы алырга дип, ишегалдына чыгып китте.

Әти белән әни өй түрендәге бүрәнәгә килеп утырдылар. Әти соңгы көннәрдә, кайта-керә, күңелсез генә йөри иде. Сөйләшкәннәре тәрәзә аша ишетелеп тора.

Әти, бераз тын гына утыргач, авыр көрсенеп куйды: «Бүген мин Сабирҗан энемнәрдә булган идем, – дип сүз башлады. – Алар Барыйлар, Тимергалиләр белән Грузныйга – нефть промысласына китмәкчеләр. Әллә соң без дә тәвәккәлләп карыйбызмы?»

Әни аптырап кына: «Белмим шул… Үзең беләсеңдер инде», – диде.

Ике көннән соң без дә, Грузныйга китүчеләр белән җыенып, станцага килдек. Китүчеләрнең күплеген күрсәң!.. Мәхшәр көне диярсең. Бер-берләренә киңәш-фатиха бирешәләр. Нишләсен халык?! Ачлыкка түзәрлек булмаган шул, Зәлия.

Вагоннарга кереп утырдык. Поезд да авыр ыңгырашып кузгалып китте. Кешеләрнең күбесе сәләмә киемле, ярым ялангач. Шунда ук хәер сорашулар. Кайсы, бер телем икмәк сорап, калтыранган хәлсез кулына соңгы киемен салып тоткан. Эчкә батып кергән күзләре моңсу. Гозерләп ялваруларыннан йөрәк сыкрый. И Зәлия, ачлык кемнәрнең генә башын түбән идерми! Аны Ходай күрсәтмәсен, йа Рабби…

– Әйтмә инде.

– Сугышны ал тагы. Бөтен авырлыкларын бергә кичердек. Ул урманнардан чана тартып утын ташулары… Салкын, айлы кичләрдә, шыгыр-шыгыр, ялтырап калган чана эзләрен гомер онытмассың… Хәзер менә налоглары… Бер иркенчелеккә чыгарбызмы инде? Гитлеры дөмекте дөмегүен…

Зәлия апа сөйләвеңне дәвам итүне теләп сорап куйды:

– Саҗидә апа, Грузныйга ничек барып җиттегез инде?

– Барганда ук, безнең бәхетсезлеккә, ач адәмнәр арасында төрле чир таралды. Алда ниләр көткәнен белми, бер-беребезгә сыенышып, вагон тәрәзәсеннән карап барабыз. Ул чагында поездлар әкрен йөри. Ике тәүлектән соң әтиебез йокыдан тормый да тормый. Әни: «Әтиегезнең йокысы туймаган әле», – ди. Үзе борчыла. Безне шунда авылдашлар янына, икенче якка күчереп утыртты. «Монда әтиегезгә комачаулыйсыз», – ди. Төш вакыты да җитте. Әтиебез һаман тормый да тормый. Аның янына Сабирҗан абый да, авылдашлар да баргалап килә башлады. Безгә рөхсәт юк. «Әти нишләп озак йоклый ул?» – дип, әнидән сорыйбыз. Ул өске иренен тешли. Сулкылдап еларга җитешкән. Бездән күзләрен яшерә, тагын тиз генә әти ягына китеп югала.

Без шулай, үз гамебезгә бирелеп, тәрәзәдән карап бара идек. Кинәт әниебез, йөгереп килеп, Сабирҗан абыйны чакырып алды. Без дә, куркышып, артларыннан иярдек. Барып карасак, сырхавы әтине тәмам чиккә җиткергән… Шунда ул күзләрен безгә төбәде. Куркыныч сизенгән җаныбыз соңгы сүзеннән сискәнеп китте: «Бәгырьләрем!.. Каласыз бит!..» – диде дә күзләрен йомды. Әнием: «Шакирҗаным!..» – дип, сулкылдый-сулкылдый үрсәләнде. Без дә елашырга тотындык… Ул чагында поездда мәет тотарга рөхсәт итмиләр иде. Йогышлы чирдән үлүчеләр күп. Станцаларда каберне алдан казып торалар. Әтине, үзебезчә күмәр өчен, ниндидер бер зуррак станцага җиткәнче, өстен каплап алып бардык. Аннары шунда җирләп калдырдык…

Шулчак синең, әни, күзләрең яшьләнде… Зәлия апа дәшми генә сөйләп китүеңне көтте.

– Кара кайгыда Грузныйга барып җиттек, – дип, сүзеңне дәвам иттең. – Ары китеп, таулы-таулы җирләргә, нефть промыселлары янына – агач баракларга барып урнаштык. Бер атна дигәндә, әниебез авырып вафат булды. Өчәүләп ятимәләр булып калдык. Инде нишләргә?! Сабирҗан абыйлар белән киңәшеп, кече сеңлем Мәсрүрәне Грузныйдагы приютка бирергә булдык. Ул тибеп аккан болганчык сулы Терек елгасы буена урнашкан мәчет сымак бер балалар йортында елап калды… Гаҗиләсен үзебездән егерме биш чакрымнар ары бер персиян кешесе асрамага сорап алган иде. Алардан аны, бик тә елагач, бик тә өзгәләнгәч, кире алып кайттык. Ничек кирәк алай таныш-белеш кешеләрдә бала карап, юк-бар эшләрен эшләштергәләп тамак туйдырабыз. Ярый әле, әтинең энесе Сабирҗан абый ташламады.

Яшәгән җиребезне, промысел нумеры белән, «утыз тугызынчы квартал» дип йөртәләр иде. Бараклардан ерак та түгел, сиртмәле кое кебек, көянтәле нефть суырткычлар эшләп тора. Шултикле җирләрдән монда кайтырмын дип уйламаган идем. Ашыйсы ризыкларым, күрәчәкләрем шушында булгандыр инде. И-и гомерләр!..

– Ярулла абый белән ничек таныштыгыз соң?

– Ул чакта Яруллам Сабирҗан абый белән кәчәгәрдә бергә эшләгәннәр иде. Ул да шул иленнән ачлык нужасына түзмәгәнгә чыгып киткән булган. Безнең баракка, Сабирҗан абыйларга килгәләп-киткәләп йөри иде. Мине дә шунда күреп калган булса кирәк. Абый аны төпле егет дип тапкандыр, күрәмсең. Олы кеше кемнең кемлеген тиз тоя бит ул. Араларында минем турыда сүз дә булгандыр дип беләм. Беркөнне без шул тирә кызлар белән аулак өйгә җыелыштык. Моны егетләр дә сизенгән. Бу да килде. Өстендә кәчтүм-чалбар… Минем һаман да бер шакмаклы күлмәк. Ул да тәнемә кечерәеп, тартылып калганые. Ярый әле, Ходай миннән матурлыкны кызганмаган. Яшь чакта анысы да кирәк бит. Егетләрне үзең беләсең, буй-сынлыны яраталар. Хәер, ошамаган булсам, ул мине шултикле җирләрдән алып кайтмаган да булыр иде.

Зәлия апа көлемсерәп җанлана төште:

– Әйе, әйе. Шуннан?

– Шуннан шул. Кызыл билле прәннекләр алып килгән бу. Йөзек салышлар уйнаганнан соң, кухня ягында аулакта калгач, кыяр-кыймас кына сүз башлады: «Менәтерә…»

Мин күтәрелеп туры карарга да оялам инде. Ике битем ут кебек яна. Ул да уңайсызланып боргалана-сыргалана. Йә аны, йә моны сорап куйган була, тагын тынып кала. Мин дә авызыма су капканмыни… Әллә ничек, читенсенәм. Башымны аска иеп тора идем, бу миңа болай дип әйтте дә салды: «Син миңа кияүгә чыгарга риза булырсыңмы?» – ди. Мин: «Каян белим?» – дим. Бөтен битем комач кебек. Һаман да сүзсез тору кыен, уңайсыз. «Йә, әйт инде!» – ди. «Сабирҗан абый белән сөйләшми торып… мин бернәрсә дә белмим әле», – дим. Шунда ул үз-үзенә көлемсерәп куйды, кыюланыбрак киткән күк булды: «Сабирҗан абыең каршы килмәс, ул мине белә ич», – ди. Кесәсеннән прәннекләрен чыгарып миңа суза. Алырга да, алмаска да белмим. Ашап карыйсы да килә… Кулларым тартышып китте. Шунда ул, минем кыюсызлыгымны сизеп, күчтәнәчен көчләп тоттыргандай итә. «Аша, оялма!» – дигән була. Барыбер сөйләшергә телем әйләнми. Тынып тик торам. «Йә, әйт инде? Ризамы?» – ди. Билләһи газыйм, ни дип тә җавап бирергә белмим бит. Тәнемнең әллә кай җирләрен ниндидер вак энәләр чәнчештереп торамыни. Аякларым да кымырҗый, башым әйләнә башлады. Шунда, үзем дә сизмәстән: «Кыйнамасаң, сукмасаң…» – дип әйтеп ташлаганымны сизми дә калдым. Шулай диюгә, моның йөзе ачылып китте, кабарынкы калын, кара кашлары тибрәлеп алды. Коңгырт күзләрен тутырып, миңа елмая. «Нишләп тиим мин сиңа, булмаганны», – ди. Көлә. «Яннарымда син генә булсаң иде», – ди. Әкрен-әкрен миңа якыная. Шунда, ничектер туры китереп, кулымнан тотып алды да бармакларымны учына кысты… Шуннан соң сөйләшеп киттек инде.

– Язмыш насыйп иткән инде.

– Үзем дә шулай уйлыйм, Зәлия. Әйтергә дә оят, кияүгә чыкканда, миңа әле күкрәк тә чыгып бетмәгән иде. Яшь булганбыз инде… Ул чагында төрлесен уйлап торырга вакыты булганмыни… Мин кияүгә чыккач, озак та тормыйча, Сабирҗан абый да үлеп китте.

– Һе-е… Бер килгәнгә килеп торуын кара син аның.

– Нишлисең инде… Шунысы үкенечле, шунысы йөрәктән китми: Мәсрүрәләр приютындагы балаларны бүтән шәһәргә күчерәсе иткәннәр. Шулчак сеңлем, күрешергә дип, нәнкәсе белән безгә – торган җиребезгә килгәннәр. Күрәсе килеп озак көткәннәр. Беребез дә өйдә булмаган. Ярулла тәүлекле эштә, кәчәгәрдә; мин беренче бала белән бульнискә кергән идем. Күршеләр дә кайда икәнебезне белмәгәннәр. Болар көткәннәр-көткәннәр дә күңелсезләнеп китеп барганнар. Сеңлемне күрә алмый калуыма һаман да йөрәгем әрни… И-и… Зәлия, ул чагында яшьлек белән бернәрсә белмәгән инде без. Надан булган, русчаны аңламаган, куркып яшәгән. Шул сеңлемнең кайларга киткәнен дә белешә алмадым. Хат яза белмим. Яруллага «…барып килик бер» дип әйтеп караган идем. Аның да вакыты тимәде. Шуннан калды. Аннан монда кайттык. Уртанчы сеңлем Гаҗилә Грузныйда Нургали исемле абыйларда бала караучы булып калды. Аны үзем белән алыр идем, мин дә кеше кешесе. Ярулламнан әле юлда ташлап калдырмаса ярар иде дип тә куркам. Монда кайтып яши башлагач, Гаҗиләдән, кияүгә чыкканлыгын белдереп, бер генә хат килде. Шуннан юк… Хәзер дә исәнлеген белә алмыйм…

И Зәлия, укый-яза белмәдек шул. Аннары үзең дә күреп-аңлап торасың, безнең җилкәгә тормышның күпме мәшәкатьләре берсе артыннан икенчесе өелә генә торды. Аның өстенә балаларым, үсеп кенә килгәндә, берсе артыннан икенчесе, тамаклары шешеп, сулый алмыйча үлеп киттеләр… Духтыр юк, дару юк. Кайларга барып бәрелергә урын тапмадым. Инде менә бу улым гына исән-сау була күрсен…

Юк, мин үлмәдем, әни. Тырмаша-тырмаша яшәп киттем. Болыннарда ат кузгалаклары җыеп тукландым. Безне саклап калган үләннәрне, кычыткан ашларын гомеремә онытасым юк! «Кайчан күкрәккә терәп ипиләр кисәрбез икән?» – дигәннәрең әле дә истән чыкмый. Бер таңнан икенче таңга кадәр колхоз эшеннән бушамадың… Вакытлар үтте. Көттереп булса да, ипине күкрәккә терәп кисәр көннәр дә килде. Ул чакта мин вак-төяк эшләреңә ярый башлаган идем. Берсендә, мичтә ипи пешергән көнне, без икәүләп чәй эчәргә утырдык. Шунда син минем балачакның бер көнен болай исеңә төшердең: «…Язга чыккан идек. Көрәк белән өй түрендәге суган бакчасын казыйм. Галәвиләр дә бакчада. Үзе дә тегермәннән менгән. Син әнә теге бакча башындагы үрдә уйнап йөрисең. Йөри-йөри карының ачкан. Миңа шуннан кычкырасың: «Әни! Кычыткан пештеме әле?» – дисең. Минем кычыткан пешергәнне белдертәсем килми… Алар он белән эш итәләр. Ундүрт яшьлек Хәмзәләре эшкә ярый: башак җыя, елгадан балык тота. Хөсетле үзе, мут… Әтәчемне шул гына, тавыклары янына кергән өчен, күпер астына асып куйган, каһәр төшкере! Нишлим? Сине бер дә ач итеп күрсәтәсем килмәде шул… Ана бит, үзеңнеке. Йөрәгеңнән өзелгәч әчеттерә…»

Күңелең нечкәреп китте. Тынычлана төшкәч, ипигә май ягып бирдең, чәй ясадың. Киндер тастымалга төрелмәгән зур бер шакмак шикәреңне пычак белән чукып ваттың, чәчелгән вак кисәкләрен учыңа җыеп салдың. Кечерәк шикәр кисәген саклык белән генә тешләп, чәеңне тәмләп эчәргә керештең. Шунда мин үз уема килгәнне сорап куйдым:

– Әни! Безнең әти дә, бәлки, исәндер, ә? Әнә Уткүз Салих абый ничә елдан соң да кайтты бит, – дидем.

«Уткүз» дип без аны зур күзләре ялт та йолт килеп торганга, һәрнәрсәне тиз күреп алганга әйтә идек. Синең авыз читенә килгән чынаягың кире өстәлгә төшеп утырды. Уйлана калып җавап бирдең: «Ул Салих бит…» – дидең. Әтине искә алуым йөрәк яраларыңны яңартып җибәрде булса кирәк. Сабырлыгыңны җыеп: «Юк, улым! Атаңның үлгән хәбәре килде шул…» – дидең. Аның Сталинград сугышларында һәлак булуын әйттең һәм болай дип өстәдең: «Атаң кайтса, шатлыгыбыз эчебезгә сыймас иде канә, әнә ул чалбарыңны ертык тез башларын каплатып сызганып кую да кирәк булмас иде».

Әйе, мин ул чалбар балагын иртән бозау арканларга барганда, бозау чыгымчылап үземне өстерәп чапканда ерттырган идем…

Проводница пассажирларны йокларга өнди. Инде соң, караңгы. Әнә каршы яктан килгән поезд ыжгырып үтә. Вагон тәрәзәләре артында төнге күренешләр кино кадрларыдай йөгерешә. Тәрәзә-кадрлар миңа әйтерсең узган тормышымны сөйләп ашыгалар. Мин аларда чагылганнарның һәммәсен күреп калырга тырышам…

* * *

Ниһаять, Казан вокзалына да кайтып җителде. Туган җирләргә аяк басуы да икенче шул, әни. Күңелләр күтәрелеп китте. Тегендә дә, монда да ашыгучы кешеләрне күргәч, ихтыярсыздан синең белән бергә Казанга килгән көн искә төште. Син ул чагында вокзалдагы кешеләргә бертын карап тордың да: «Сорап карасаң, ничек булыр? Боларның берәрсе минем сеңелләремне белми микән?» – дидең һәм сүзсез калдың. Күз карашларыңнан шуны тойдым: уйларың белән син, еракларга китеп, сеңелләреңне эзләп баккандай иттең. Бу минутта сиңа ярдәм итәсем, аларны тизрәк эзләп табасым килде. Әйе, бу хис миңа армиягә киткәч тә тынгылык бирмәде: сеңелләреңне эзләтеп Грозный шәһәренә, тиешле оешмаларга хатлар яздым. Тик миңа килгән җавап хатларында шулкадәресе генә ачыкланды: балалар йортына бирелгән Мәсрүрә турында берни дә билгесез; документлар 1940 елга кадәр бөтенләй сакланмаган. Ә Гаҗиләгә карата адреслар бүлеге аның Бөек Ватан сугышына кадәр үк Грозный шәһәреннән Урта Азия якларына китүен хәбәр иткән иде. Аннан соңгы эзләнүләрем дә көтелгән нәтиҗәне бирмәде. Улың үсеп җиткәнне көтә-көтә, ул вакыйгаларга күп вакытлар үткән шул инде, әни…

Казан автобусы Теләчегә өч сәгать дигәндә кайтарып җиткерде. Аннан авылга җәяүләп кенә киттем. Без, әни, кайчандыр шаулап торган Теләче базарына шушы юлдан барган идек. Сугыштан соңгы еллар иде. Әтинең үзе теккән тунын пот ярым онга саттык. Шунда син миңа сары сагыз алып биргән идең. Аны юл буе чәйнәп кайттым. Үзем кичләрен авыл яшьләренең Наза уеннарында җырлаган җырларын такмаклап алам:

 
…Уйныйлар Теләчедә;
Насыйп булмаган яр кала,
Җаннарың теләсә дә.
 

Җилкәңә күтәрелгән йөк авыр иде. Күпмедер ара узган саен утырып ял итәбез. Үзебезнең тау башына килеп җиткәч тә, ял итәргә утырдык. Син шунда тагын әтине искә төшердең: «Атаң исән-сау әйләнеп кайткан булса, болай азаплар чикмәс идек канә. Сыерлы да булыр идек. Сөт-ашка интегелмәс иде. Кәҗә кәҗә инде ул. Җоны да юк, сөте дә… Атаң, мәрхүм, Грузныйдан кайтышлый, шушы тау башына җиткәч, бер утырып җырлаган иде:

 
Бара торгач, мин утырдым
Биек тау билләренә.
Сандугачлар да сайрыйлар,
Кайтам, дип илләренә.
 

Җырны бик яратты. Аш-су уздырган саен, гел җырлап, күңелле утыра торган иде…»

Син тирән сулап куйдың. Аннары без янә кузгалып киттек. Бүре елгасы кырыйларыннан дулкын-дулкын булып сузылган, сыер көтүләре таптап салган тар сукмаклардан атладык. Берсендә, әнә теге текә яр юлыннан үләннән кайтышлый, безнең йөкле «уфалла» арбабыз тирән чокырга тәгәрәде. Син ачы тавыш белән кычкырып җибәрдең: «Балам, беттек!..» Өстерәп чапкан арба мине бер читкә атты. Тузан өермәсе эчендә җирнең асты өскә әйләнгән күк булды. Шунда ук сиңа ни булганын белергә теләп торып бастым. Икебезнең дә терсәк-битләр сыдырылган иде. Арба, мәтәлә-мәтәлә, тәртә, үрәчәләрен сындыра-сындыра, елга үзәненә төшеп бара. Менә ул доңк итеп бер ташка килеп бәрелде дә елга үзәнендә калды. Капланган арбаның сыңар тәгәрмәче әйләнүен дәвам итте. Син: «Менә күрәчәк булгач… – дип, күлмәк итәгеңне тузаннан кактың. – Ярый әле, өстән таптап китмәде…»

Әй әни, әни… Тормышта язмыш арбасы әнә шулай ярдан тәгәрәмәсен иде. Моның өчен, син өйрәткәнчә, гадел булу, хәерле юлдан атлап, хезмәт сөеп үсү дә кирәк икән.

Менә ул безне яшел чирәмнәрендә тәгәрәтеп үстергән болын!.. Китәсе елларны мин бу болыннарда Сәйфи абыйдан сатып алган иске генә бишекле «Иж» мотоциклына утырып чаба идем инде. Берсендә мине шушы төштә кыр каравылчысы – теге Уткүз Салих абый туктатты. Мине чәнечкеле карашлары белән чәнчеп-чәнчеп ала.

– Туктыйсыңмы син? – ди.

– Нәрсәдән? – дим.

– Печән чабудан! – ди.

– Нигә? – дим.

– Күгәй кушмый, – ди. Председательне әйтә.

Эчемнән уйлыйм: «Җитәр, без дә сыер асрап яшәргә тиештер ич инде!» – дим. Печәнне тегеннән-моннан кырыкмасаң – беттең…

Мин дәшмичәрәк торгач, Салих кабатлап сорый:

– Күгәйгә нәрсә дип әйтим соң? – ди.

Әйтерсең мин аңа начарлык кылган. Син, әни, безне шул вакытта күреп, яр буеннан карап торгансың икән.

Мин әйтәм:

– Ташламыйм! – дим. Киттем тезеп: – Мин эш калдырмыйм, колхоз техникасы белән ташымыйм. Печәнне полоса кырыйларыннан чабам…

Шулай итеп, педальгә тибеп, матаемны кабыздым да китеп бардым. Салих артымнан, хәйләле генә елмаеп, ачуын эченә йотып калды.

Әйе, чакматаштан ут чыгарыр өчен, корыч кисәге дә була белергә кирәк. Ул көнне мин үземне хаклы санадым. Болын буйлап матай элдерепме-элдерә. Әйтерсең минем ачулы уйларымны куа: «Эх, колхоз, колхоз! – дим. – Кайчан бер рәткә керерсең икән? Синдә җиң сызганып эшләмәсәм иде». Тугызынчы класстан Марс абый комбайнында ярдәмче булып йөрим. Шунда да юлыңа куштан Салихларың каршы чыксын. Үзе төннәр буе мутлыкта йөри бит. Аның эше гел дә җайлы. Бригадирлыкта да үзен ким-хур итмәде. Берсендә, без алтынчы класста чакта, Рәсим белән икебез ерак болын печәненә чүмәлә тарттырырга бармаска булдык. Салихка бу җитә калды. Урам уртасыннан бара, мин сиңайтим, мир үгезедәй акырып-бакырып. Имеш, улларын әниләре котырткан. Башка малайлар барганда, нигә аларныкына ярамый? Ул минем печәнгә барганны председательгә барыбер җиткергән иде. Комбайн ярдәмчесе булып эшләгәнгә тигән ипинең ун процентын Күгәй басып калды…

Инеш яры… Әти утырткан өянкеләр! Әйтерсең алар, минем кайтуымны көтеп, хуш киләсең дигәндәй, башларын инешкә игәннәр. Син, әни, аларга сөялеп, кайтып килүемне күп тапкырлар көтеп баккансың инде. Бу минутта нигәдер күренмисең. Күрсәң, каршыма йөгереп чыгар идең.

Кечкенә генә такта түбәле өебез элеккечә өянкеләр ышыгында утырып тора. Зәңгәр буяулары кояш нурларыннан уңа төшкән… «Быел язгы ташу ярны күп иште», – дип, хатыңда әйткән идең, чыннан да шулай икән. Суган бакчасындагы карлыган куакларына кадәр ашап алып киткән. Ел да болай ишелсә, нигезгә барып җитәргә дә күп сорамас. Тал тамырлары ярга пәрәвездәй ябышып телгәләнгән. Инеш суын бөямәгәннәр икән. Болай булгач, чишмә басмасыннан әйләнмичә, ерып кына чыгам.

Ишектә – йозак. Балалар бакчасыннан кайтып җитә алмагансыңдыр. Сәгать алтынчы гына шул… Бәрәңге сабакларына тузан сарган. Алар көзнең алтын нурларына коенып, гаҗәеп тынлыкта оеп, моңаеп калганнар. Абзар читеннән син аларны чабарга да керешкәнсең. Бакча безнең икәүдән-икәү сөйләшкәннәрне һаман да саклый кебек. Талгын җил миңа гүя ул тавышларны янә алып килә:

– Әни! Нигә чыктың инде? Үзем дә казып бетергән булыр идем.

– Бәрәңге алу күңелле бит ул…

Казып чыгарган бәрәңгеләрне, сабакларыннан кага-кага, бер күчкәрәк өяргә керештем. Миңа карап, син үз фикереңне белдерәсең:

– Иске ана бәрәңге беркемгә дә кирәк түгел, калдырып чүплиләр. Картайгач, кешенең дә хаҗәте калмый башлый.

– Нишләп алай дисең, әни? Сиңа әле картаерга…

– Һи, гомер үтә бит!

– Кешеләр йөзгә кадәр дә яши. Син дә яшәрсең.

– И-и тиле. Безгәме соң йөзгә җитү?! Кирәге дә юк. Кадере беткәч. – Башыңнан салынып төшкән яулыгыңны, муеныңа шудырып, төзәтеп алдың. – Тигез гомер рәхәт икән… Әтиеңнең шушы бакчаларда кыбыр-кыбыр эшләп йөргәнен күрәм. Берсендә шулай җылык-җылык өйгә кереп килә. «Аягың пычрак, салмагансың да», – дим. «Әле морҗаңны да агартмагансың», – диде дә югалды. Аннары морҗам ишелде дә төште. Кайтмаска булган икән… Аны көтүләремне берүзем генә беләм… Төннәрен уянып айга карыйм, айдан сорыйм: «Ярулла! Син дә бу айны күрәсеңме икән?!» – дим. Атаңмы?! Сабыр, түзем кеше иде. Кулыннан килде. Теккән киемнәре көлеп торыр иде. – Йөзең кинәт болытлар арасыннан елмаеп чыккан кояштай яктырып китте. – Хатын-кызлар кием үлчәткәндә, миннән кыенсынмасын дип, юри яныннан берәр эш табып чыгып киткән була идем… Бергә яшәгән көннәр күңелле булган икән… Атаң бераз шунысы белән ялгышты. Садыйк, Рәҗәпләрнең «япун килә!» дигән коткы сүзләренә ышанып, колхозга соңга калып керде. Таланып беткәч. Юк-барга икеләнеп торырга идеме инде аңа?! Башта атыбызны алып чыктылар. Ул атыбыз, көтүдән кайтышлый, турыбыздан узганда, борыла-борыла башын калкытып карар иде. Аннан соң келәтне, абзарларны сүттеләр. Аннары атаң түзмәде: колхозга керергә гариза язды… Күрдек инде. Сугыш елларын әйтәсе дә юк. Берсендә, кышкы кичтә, нишләп кенә утырган булганмын инде, тышта эт өрде. Ишек шакыдылар. Ачсам – аргы як Мәсирәсе. Аның белән Әүгыйзә һәм Шәфигөл дә бар. Өчәүләп килеп керделәр. Аптырап киттем. Күрәм: караклыкка чыкканнар. Тегермән тавы басуына барышлары икән. Миңа: «Әйдә, ач утырганчы, башакка менеп төшик», – диделәр. Үгетли торгач, күңелем алгысынып куйды бит. Киттем ияреп. Кибән читенә килеп кенә туктаган идек, ат белән килеп чыктылар. Тегеләр качты. Мин куркуымнан егылып калдым. Дер-дер киләм. Мине, ат чанасына салып, авыл Советына алып төштеләр. Русча белмим. Үземчә аңлаткан да булам. Кая ул, җибәрмиләр. Иртәгесен председательгә хәбәр иткәч, Әхияр үзе килеп алып кайтты. «Нишләдең син, Саҗидә апа? – ди. – Ул Мәсирәләргә иярсәң… Ата караклар ич алар, келәт басып йөрүчеләр. Хәлдән килгәнчә мин сиңа үзем дә ярдәм иткән булыр идем». Үзе бик игелекле булды тагы. Биш кадак он яздырып бирде…

Әни! Менә шушы салына төшкән капкаңны ачып, үзең дә кайтып керерсең инде. Әнә кара тавыгың, кетәгенә менәргә чамалап, кырын-кырын йөренә. Миннән шикләнә булса кирәк. Утынлык ягына узыйм әле. Ярылмый калган ботаклы кисәкләр шактый җыелган. Булмаса, ваткалый торыйм. Балта кая? Шалашлы баз авызында түгелме? Әһә, сарай буенда икән. Әтидән калган имән бүкән һаман үз вазифасын үти әле. Шушы бүкәнгә утын ярырга иелгәч, ихтыярсыздан теге Кәрим мулла малае Дисбай искә төшә. Алтыннарын яшереп йөрткән әтисе кинәт кенә үлеп киткәч, ул хәзинәне күпме генә эзләп караса да табалмый. Вакытлар үткәч, беркөнне баскыч төбенә чыгып баса. Нәрсәгәдер бик тә ачуы килә һәм, кулына балта алып, ишегалды уртасында торган бүкәнне ярып ташлый. Бүкән куышыннан яшерелгән алтыннар чәчелеп китә… Бүкәнгә иелгәч, минем дә аны ярып карыйсым килә. Тик алтыннар безнең әтигә тәтемәгән шул! Тырышып-тырмашып көн күрсен дә… Кара бу кәкре ботакны, ярылмаска чамалый. Балтаны тешләп авызын ыржайткан… Солдат абыйсы белән көрәшмәкче! Баш аркылы томырыйк әле. Оп-па!.. Ике якка очтыңмы?.. Әни кайткан ич! Капка ачылганны сизми дә калганмын.

– Исәнме, әни?!

– Ул-ым!..

* * *

Әни! Инде менә ничәнче көн, кич йөреп кайтышлый, мин шушы инеш ярында тукталып калам. Тиз генә өйгә керәсем килми. Язгы ташкыннардан ишелә барган яр җанымны тынгысызлап, йөрәкне тырмап тора. Яр ишелүен әткәй таллары гына саклый алмаячак. Менә мондагы кырый өянке, авып, өч метр җирне умырып алган. Киселгән төбе кызыл яр читендә судан башын калкыткан крокодилдай тырпаеп тора. Юк, бу ярны ничек тә ныгытасы. Йә булмаса инеш суын әнә теге дугаланган болын почмагыннан бульдозер белән ердырып җибәрергә кирәк. Болай эшләсәң шәбрәк. Председатель рөхсәт итсә. Син сорап караган булгансың да… гозереңне кире каккан. «Болын бит ул көтүлек җирләре», – дигән. Юкса бу болын почмагы егерме биш сутыйдан да артмый. Ярар, колхоз эшенә керешкәнче, үзем сорап карармын әле Күгәйдән…

Су буйлары тын. Нигәдер минем җан гына тынгысыз, әни. Үз-үземә урын таба алмагандай, айлы кичтә каңгырып йөрим. Төрлесен уйланам. Сез дә, әти белән икегез, кичләрен шушы инеш буйларыннан серләшә-серләшә парлашып йөргәнсез, төрле планнар коргансыз. Әнә шулай каршыгыздан гына ярканатлар пырылдап очкандыр. Аяк тавышларыгыздан инеш буенда кунып калган казлар тын гына эчкәрәк кереп йөзеп йөргәннәрдер. Көмеш су өстенә иелгән тал ботаклары йокы аралаш аларның йомшак йонлы башкайларыннан сыйпап калгандай иткәндер. Бу зифа талларга сөялеп, сез күңелегездән нинди уйлар кичердегез икән?.. «Атаң вакыт-вакыт утырткан таллары белән сөйләшеп тә йөрер иде», – дисең. Юкка түгелдер, берәр хикмәте булгандыр аның, әни. Бәлки, ул җир кешесенең үз хезмәтен күрә белүдән, маңгай тире тамган туган туфрагына мәхәббәте арта барудандыр. Алай булмаса, бер киткән Грозный шәһәреннән ул, туган илен сагынып, бәлкем, әйләнеп кайтмаган да булыр иде. Мин дә шәһәр кешесе булып йөргән булыр идем. Юк шул… Сагындыра-юксындыра, үзенә тарта икән ул туган җир!..