Aysu

Nənə və nəvə

Yer üzərində qoca nənəsi ilə birlikdə Aysu adlı bir qız yaşayırdı. Onun səkkiz yaşı vardı. Atası hərbçi idi, həmişə səfərdə olardı. Anasını erkən itirmiş Aysunu atası uşaq evinə vermək məcburiyyətində qalmış, ancaq nənəsi razı olmamış, “nə qədər ki mən sağam, mənimlə yaşayacaq”,– demişdi. Düzdür, sonralar nənə dəfələrlə buna peşman olmuşdu, çünki Aysu çox dəcəl idi və heç də həmişə onun sözünə baxmırdı. Amma nənə onu çox istəyirdi. Elə Aysu da nənəsini az istəmirdi. Öz-özünə danışa-danışa gəzişən nənəsinə baxıb bəzən bərkdən gülür, bəzən də qüssələnirdi. Nənə kiminsə adını yadına salmaq istədikdə, Aysu var qüvvəsi ilə ona “kömək” edir, bütün bildiyi adları bir-bir sadalayırdı. Çəliyini əlindən yerə qoymayan nənənin başına hərdən qəribə işlər gəlirdi: çəlik itib yox olurdu və Aysu bic-bic gülə-gülə onu “tapıb” gətirəndə, nənə əvvəl nəvəsinə dua edir, sonra isə çəliklə yumşaq yerinə bir-iki dəfə vururdu. Beləliklə, onlar çox mehriban yaşayır, darıxmırdılar.

Aysugilin daşdan tikilmiş köhnə evləri dənizin lap kənarında yerləşirdi. Evin içində iki otaq vardı: yataq otağı və yemək otağı. Otaqlardakı əşyaların, demək olar ki, hamısı: güzgülü kamod, ağır stol və stullar, dəmir çarpayılar və iri sandıq qədimdən qalma idi. Otaqların qarşısındakı artırmanın bir tərəfində mətbəx, digər tərəfində vanna otağı yerləşirdi. Evin bu, nisbətən təzə hissəsini Aysunun atası tikdirmişdi. Çardağı da sahmana salıb üstünü düzəltdirmişdi ki, qarlı-yağışlı günlərdə içəri su dammasın.

Aysu hərdən sahildə dayanıb uzun-uzadı dənizə baxır, sanki onunla səssizcə söhbət edirdi. Külək onun boynunun ardından qısa vurulmuş qara saçlarını yelləyir, qaraşın dərisini sığallayırdı. Küləyin bu nəvazişi onun çox xoşuna gəlirdi. Qızcığazın çox yaraşıqlı üzü, xırdaca burnu, çiyələk kimi qıpqırmızı dodaqları və qapqara iri gözləri vardı. Onun ağlına təzə fikir gələndə və ya sevinəndə gözlərinin parıltısı artırdı. Pərt olanda isə parıltı azalır və ya tamam sönürdü.

İyunun əvvəlləri idi. Yay tətilinin başlanması ilə əlaqədar ətrafdakı bağ evlərində bir canlanma hiss olunurdu. Şəhərin tozundan qaçmaq, səs-küyündən dincəlmək istəyən adamlar bağlara köçürdülər. Bütün qışı boş qalmış, sükut içində darıxan evlər öz sakinlərini sevinclə qəbul edirdi. Bu evlərin sanki görkəmi də dəyişir, başları dikəlir, gözlərinə işıq gəlirdi.

Aysu da sevinirdi. Ətrafda insanların, xüsusilə uşaqların çox olması, səs-küyü, gülüşü ona ləzzət verirdi. Evin damına qalxıb saatlarla çimərliyə baxmağı, orada istirahət edən adamları müşahidə etməyi Aysu maraqlı məşğuliyyət sayırdı.

Bir gün günortadan sonra o, yenə dama qalxaraq ətrafa baxırdı. Şəhərdən uzanıb gələn geniş asfalt yolla iri bir yük maşınının irəlilədiyini görən Aysu onu izləyərək, hansı evə dönəcəyini tapmağa çalışırdı. Qəribədir, maşın heç yerə dönmür, Aysunun barmağını tuşladığı evlərdən bir-bir yan keçir və onların köhnə evlərinə yaxınlaşırdı. Aysunun gözləri böyüdü, ürəyi bərk-bərk döyündü, oturduğu yerdən dikəlib ayağa durdu. Bir dəqiqədən sonra artıq hər şey aydın oldu: maşın Aysugilin bağına bitişik, təzəcə təmirdən çıxmış qəşəng bağ evinin həyətinə döndü. Aysu yalnız bu zaman həyətdə dayanmış par-par parıldayan tünd göy avtomobili və arxa oturacaqdan sıçrayıb düşən iki uşağı gördü. Onlardan nisbətən böyüyü oğlan, digəri isə qız idi. Hər ikisi çox qəşəng, səliqəli geyinmişdi. Qızın sanki gün görməmiş dərisi ağappaq idi, əynində qırmızı don, saçlarında qırmızı kəpənəkli saçtutan vardı. Oğlan əllərini cins şortunun ciblərinə salıb nəsə danışırdı. Aysu onun səsini eşidir, ancaq nə dediyini ayırd edə bilmirdi. O, damın küncünə keçib bütün diqqətini qonşu bağa yönəltdi. Bu an qırmızı donlu qız başını qaldırıb yuxarı baxdı və Aysunu gördü. Aysu əllərini damın lap qırağına söykəyərək, qabağa elə əyilmişdi ki, dirsəkləri başından yuxarıda qalmışdı. Qara saçları qulaqlarının ardından çıxıb aşağı sallanaraq üzünü örtmüşdü. Topa-topa saçların arasından parlaq iri gözlər tez-tez qırpılaraq baxırdı. Qızcığaz bu “əcaib məxluq”dan qorxub qışqırdı və oğlanın arxasında gizləndi. Aysu da diksindi. Müvazinətini saxlaya bilməyib, damın üstündən üzüüstə yerə gəldi. Oğlanın arxasından boylanan qız bir də damın üstünə baxanda heç nə görmədi və kiməsə bir şey izah edə bilməyəcəyini başa düşüb, əllərini yellədi.

Aysu bardaş qurub, qumun üstündə oturmuşdu. Əzilən dizini əlləri ilə ovxalayır, pərt halda mızıldanaraq özünü söyürdü: “Görməmiş! Nə olsun, köçüblər də! Elə bil adam-zad görməmisən!” Nəhayət, o, ayağa qalxıb, üst-başının qumunu çırpdı və axsaya-axsaya evə girdi.

İlk tanışlıq

Günorta idi. Aysu yuxudan durandan fikri qonşu bağda qalmışdı. O, dünənki səhvini düzəltmək, özü haqqında qonşu qızda yaxşı təəssürat yaratmaq üçün planlar cızır, ora-bura gəzinərək öz-özünə danışır, yumruğu ilə başını döyəcləyirdi. Əlindəki təsbehi cüt-cüt çevirərək ona göz qoyan nənəsi, nəhayət, dözməyib dilləndi:

– Yenə nə öz-özünə danışırsan, ay qız?

– Sənə oxşamışam da, nənə!

– Mənim doxsan yaşım var, amma sən hələ uşaqsan, ay siyilcim.

Aysu özündən çıxdı:

– Nənə, bir də mənə siyilcim desən.., bir də desən, evdən qaçacağam! Elə təkcə qal!

Nənə nəvəsini yaxşı tanıdığından, ciddi şəkildə qorxdu.

– Yox-yox, elə eləmə, qurban olum. Bir də demərəm.

Aysunun o saat ürəyi yumşaldı, boş yerə nənəsini qorxutduğuna peşman oldu. Onun boynuna sarılıb üz-gözündən öpdü.

– Can nənə, təzə qonşularımızı tanıyırsan?

– Yox, bala. O evin köhnə sakinlərini tanıyırdım, onlar da Bilqeyis arvad öləndən sonra satdılar evi.

Nənənin çökəyə düşmüş sönük gözləri yol çəkdi:

– Mənim də vaxtım çoxdan çatıb, sənə görə qalmışam. Deyəsən, səndən nigaran gedəcəyəm o dünyaya…

Aysu yenə özündən çıxdı:

– Xeyr, elə şey yoxdur. Mən səni o dünyaya-zada qoymaram.

– Əzrayıl gələndən sonra nə edəcəksən ki?

Aysu cumub, nənəsinin çəliyini götürdü, qılınc kimi sola-sağa oynatdı:

– Əzrayıla bir toy tutaram ki, adı da yadından çıxar.

Nənə güldü. Quru və titrək barmaqları ilə nəvəsinin saçlarını sığalladı:

– Sənə qurban, ay Aysu, çörəyimiz qurtarıb, get al.

Aysu qapıya tərəf yollandı. O, nənəsinin hər bir tapşırığını cəld və sözsüz yerinə yetirməyə alışmışdı, çünki bilirdi ki, bu işləri ondan başqa görən olmayacaq. Qapıdan çıxanda, divardakı mismardan asılmış gün papağını saymazyana götürüb başına keçirtdi.

Bağların arasından keçən qumsal yolla yavaş-yavaş gedən Aysu birdən maşın mühərrikinin səsini eşidib başını qaldırdı. Dünəndən bəri onu maraqlandıran bağın darvazası açıq idi, uşaqlar darvazanın yanında durmuşdular. Qızın qucağında balaca ağ pişik vardı. Bir əli ilə darvazanın qapısını tutan oğlan o biri əli ilə kiməsə işarə verirdi. İçəridən tünd göy rəngli maşın çıxıb şəhərə tərəf yollandı. Uşaqlar onun arxasınca əl elədilər. Oğlan darvazanı cırıldada-cırıldada bağladıqdan sonra hər ikisi çevrilib Aysuya tərəf baxdı. Aysu isə… Aysu başını xoruz kimi dik tutaraq, gülməli bir təkəbbürlə, heç kimə baxmadan onların arasından keçib getdi. O yeridikcə, ayaqlarını yerə bərk-bərk vurur, rezin çəkələklərinin dabanından qopan qum arxaya və yuxarı sıçrayaraq hər tərəfə səpələnirdi. Başını boynuna qısan qız qucağındakı pişik balasını özünə sıxaraq, onu bu qum selindən qorumağa çalışdı. Uşaqlar təəccüblə bir-birinə baxandan sonra hər ikisi birdən üst-başının qumunu çırpmağa başladı. Oğlan Aysunun arxasınca baxıb mızıldandı: “Hm, qəribə qızdır”.

Aysu sonra ha fikirləşdisə, özünü nə üçün belə apardığını başa düşmədi. Axşam o, özünə söz verdi ki, daha bir də bu uşaqlarla maraqlanmayacaq…

* * *

İki gün keçdi. Qonşu bağda hay-küy azalmışdı. Deyəsən, onlar yerbəyer olmuş, indi də təmiz dəniz havasını udaraq dincəlirdilər. Aysu səhər tezdən durmuşdu. Nənəsini hirsləndirməmək üçün bir-iki qurtum çay içib, əlinə yağ yaxması alaraq evdən çıxdı və dəniz kənarına yollandı. Sərin meh əsir, dəniz qoxuyan təmiz hava onun ciyərlərinə dolurdu, amma onun fikri başqa yerdə idi. Aysu dəniz kənarında o yan-bu yana gəzinib, narın qumu olan bir yer seçərək dayandı. Əlləri ilə qumun üst qatını kənara çəkib qazmaga başladı…

Aysu həvəslə işləyirdi. O, qumu bir yerə yığır, onu bərkidərək ucu şiş dik təpəciklər düzəldir, sonra ehmalca onların altını, yanlarını qazıb, qapı, pəncərə, yeraltı yollar düzəldirdi. Üzünə tökülən qara saçlarını hərdən əli ilə yana çəkdiyindən, üz-gözü, saçı da quma batmışdı, üst-başından isə heç danışmağa dəyməzdi. Ancaq o, buna fikir vermir, narın, yaş qumdan düzəltdiyi müxtəlif fiqurlara, qəsrlərə baxaraq sevinirdi. Başı qarışdığından ətrafına fikir verməyən Aysu birdən qarşısında yüngül yay ayaqqabıları geymiş iki balaca ayaq gördü. O diksinib geri oturaraq başını qaldırdı və bu ayaqların sahibinə baxdı. Qonşu qız ağzını ayırıb, heyranlıqla onun düzəltdiyi fiqurlara baxırdı:

– Nə gözəldir! Nə qəşəngdir! Lap nağıllardakı kimidir.

Aysu əvvəlcə qürrələndi, sonra qızın nidalarından bezib başını qaşıdı:

– Belə də, pis alınmayıb.

O yalnız indi bir qədər aralıda qumun içində eşələnən oğlanı gördü. Oğlan velosipedini yoldan çıxararaq, qumsallıqla onlara tərəf gəlməyə çalışırdı. Amma velosipedin iri təkərləri quma elə batmışdı ki, heç cür hərəkət etmək istəmirdi. Pörtüb əldən düşən oğlan velosipedi elə oradaca atıb, tövşüyə-tövşüyə onların yanına gəldi. Aysu gözlərini yuxarı zilləyib, onun təriflərinə də birtəhər qulaq asdı – o, təriflənməyi heç xoşlamırdı. Uşaqların öz aralarında danışığından öyrəndi ki, qızın adı Leyla, oğlanınkı isə Fəriddir. Nəhayət, xorla danışan uşaqların sözünü kəsib bərkdən dedi:

– Mənim adım Aysudur!

Uşaqlar səslərini kəsib ona baxdılar. Qız yüngülcə təzim etdi, özünün də, qardaşının da adını dedi. Onlar əyilib Aysunun düzəltdiyi yeraltı yolları nəzərdən keçirməyə başladılar. Üst-başlarının quma batmasına daha fikir vermirdilər. Qız hey soruşurdu:

– Axı sən bunları necə düzəltmisən?

– Qolunu bura qoy, – deyə Aysu onun qolunun üstünə xeyli qum töküb təpəcik düzəltdi, – indi qolunu ehmalca çıxart. Elə et ki, təpəcik dağılmasın.

Leyla nə qədər çalışsa da, tapşırığı düzgün yerinə yetirə bilmədi. Təpəcik əvvəl çat verdi, sonra dağılıb ətrafa səpələndi. Fərid güldü:

– Əla düzəltdin! Gözəl alındı!

Pərt olmuş Leyla qolunun üstündə qalan qumu qəsdən onun ayağına tökdü. Uşaqlar bir-birini o ki var qumladılar, sonra bir-birinə baxıb xeyli güldülər. Gün qalxanda qaçmaqdan və qışqırmaqdan yorulmuş uşaqların yadına evə getmək düşdü. Onlar ayaqlarını sürüyə-sürüyə velosipedin yanına gəldilər.

– Bunu yola çıxara bilməyəcəyəm, – deyə Fərid mızıldandı, – burada qalsın, atama deyərəm, gəlib götürər.

Aysu onu kənara itələyib, velosipedi ikiəlli yerdən götürdü. Az qala başının üstünə qaldırıb, yola tərəf getməyə başladı. Leyla təəccübdən gözlərini döyən Fəridin üstünə qışqırdı:

– Nə durmusan, kömək elə də!

Uşaqlar hərəsi bir yandan velosipeddən yapışıb asfalta çıxartdılar. Sürə-sürə bağlara tərəf yollandılar…

Tısbağa əhvalatı

Bir gün keçdi. Uşaqlar görünmürdülər, qonşu bağda sakitlik idi. Aysu ora-bura vurnuxur, darıxırdı. Çardağa qalxdı, sonra quyudan su gətirdi, pişiyə yemək verdi, həyəti süpürdü. Axır ki, dözə bilməyərək hasara dırmaşıb qonşu bağa baxmaq qərarına gəldi. Pişik cəldliyi ilə həyətin küncündəki tut ağacına dırmaşıb oradan hasara adladı.

Bu, çox səliqəli və qəşəng bir həyət idi. Bir neçə yerdə xırda daşlarla əhatə olunmuş dairəvi gül ləkləri vardı. Həyətin o başında dördkünc çarhovuz görünürdü. Leyla həyətin ortasındakı söyüd ağacının kölgəsində qoyulmuş ağ stolun arxasında kürsüdə oturub kitab oxuyurdu. Başqa heç kimin gözə dəymədiyini yəqin edən Aysu astadan fit çaldı. Qız başını qaldırıb ora-bura baxdı. Təkrar fit çalan Aysunu görcək, sevincək hasarın yanına qaçdı:

– Bizi cəzalandırıblar, – o, pıçıltı ilə izah etdi. – Dəniz qırağına icazəsiz gedib, orada ləngidiyimizə görə. Anam hələ də özünə gəlməyib.

Eyvanda Fərid göründü. Bacısı onu him-cimlə yanına çağırdı. Uşaqlar mehribancasına bir xeyli söhbət etdilər. Aysu onlara tısbağa gətirməyi söz verdi. Eyvandan səs gəldi.

– Anamdır, gizlən, – Leyla anasının fikrini yayındırmaq üçün əllərini arxasına qoyub, mahnı oxuya-oxuya evə tərəf getdi. Aysu hasarın üstünə yatdı. Yüngül idman forması geymiş qısa saçlı, xoş sifətli gənc qadın uşaqları evə çağırdı. Onlar gizlincə Aysuya əl eləyib içəri keçdilər.

Ertəsi gün Aysu əlində iri bir tısbağa, yenə hasarın üstünə dırmaşdı.

Həyəti başdan ayağa gözdən keçirdi. Bir-iki dəfə fit çaldı. Heç kəsi görməyincə, geri düşmək istəyəndə, hasarın lap dibində dayanıb heyrətlə ona baxan gənc qadını görüb çaşqınlıq içində qaldı.

– Ay bala, ora niyə çıxmısan? Demirsən, yıxılarsan?!

Aysu pərt halda, dili topuq çala-çala əlindəki tısbağanı göstərdi:

– Bunu uşaqlara göstərmək… vermək istəyirdim.

– Qapımız o tərəfdəndir. Düş, qapıdan gəl.

…Aysu tısbağası ilə birlikdə qapıdan içəri keçib ədəb-ərkanla salam verdi. Uşaqlar evdən çıxıb onun yanına qaçdılar. Onlar sevincdən atılıb düşür, Aysunun o yan-bu yanına keçirdilər. Əlləri qoynunda dayanıb baxan ana gülürdü:

– Sizin burada artıq dostlarınız da var ki!

Tısbağanı yerə buraxıb, ətrafında hərləndilər. Leyla ona ad da fikirləşdi:

“Dori”. Ana da uşaqlarla bir yerdə əyləndi, tısbağalar haqqında onlara maraqlı şeylər danışdı. Dedi ki, tısbağaların 65 milyon il bundan əvvəl ölüb getmiş dinozavrlarla qohumluğu var. Tısbağanın ömrü 200–300 ilə çata bilər. Hazırda elmə onların 280 növü məlumdur. Yazıq Dorini arxası üstə çevirib diqqətlə nəzərdən keçirdilər və onun yaşını öyrənməyə çalışdılar. Leyla tısbağanın çabalamasına dözə bilmir, onu rahat buraxmağı xahiş edirdi. Aysunu yola salanda ana dedi:

– Bizə nə vaxt istəsən, gəl. Ancaq qapıdan gəl.