Պատմութիւն

[ԺԲ]

Եւ ի նոյն գիշերի, մինչ չեւ էր լուսացեալ, արձակեաց եւ զուհիքն իւր, որք եկին եւ նոքա ի տեսութիւն սուրբ իջման տեղւոյն: Եկաւ եւ ինքն կրկին անգամ ի լուսանալն: Եւ ուրախացեալ ի մէջ տաճարին զուարճացոյց զիւրայինքն՝ պատմելով նոցա զամենայն , զոր լուեալ էր: Եւ վայելեալ զշարպաթներն, եւ զծխանելիքն, եւ զկուլապն եւ զայլ պատրաստութիւնս քաղցրեղինաց եւ ընթակայից, եւ ապա ելեալ արտաքս ի վանից մեծ դարվազէն՝ առաջի գերեզմանացն, եւ իսկոյն կոչել ետուր զիս առաջի իւր:

Եւ շնորհակալեցաւ եւ մխիթարեաց ասելով. «Մի հոգար, եւ մի տրտմիր եւ բնաւ մի երկնչիր: Այս օճաղս մեր է, եւ դու մէկ եախշի ծեր մարդ ես: Տունդ աւատան լինի, (իբրու ասել է, թէ՝ տունդ շէն լինի): Կացիր բարով: Եւ թէպէտ զանդս ձեր եւ զբարիս զերիվարաց եւ զօրաց իմոց կերցուցի, բայց զփոխարէնն ձեզ հատուցանելոց եմ ի ժամանակին»:

Եւ մտրակեալ զերիվարն գնաց խաղաղութեամբ եւ սիրով զճանապարհն իւր՝ ի վերա Փարագարու եւ անդ բանակեցաւ:

Եւ ես ի նոյն օրն զկնի իւր գնացի ի բանակն ի Փարագար սակաւ ընծայիւք: Եւ կրկին յուսադրեաց եւ դարձոյց զիս ի վանքն, եւ ինքն գնաց ի վերա Երեւանայ ի Եղեւարդոյ կողմն:

Եւ օսմանցիք ելեալ Երեւանու բերդէն դիպան իրար սակաւ մի եւ դարձան կրկին ի բերդն: Որ եւ սպանին ի թուրքաց Է (7) այր, եւ Բ (2) կենդանի ըմբռնեալ տարան ընդ ինքեանս եւ գնացեալ բանակեցան մերձ Եղեւարդոյ ի վերա բլրի մի օրն հինգշաբթի, որ էր յունիսի Ե (5): Բայց, մինչ Փարագարն էր, ի նոյն գիշեր բերին զրոյց առ նա, եթէ՝ «Օսմանցւոց սարասկար Ապտուլահ փաշայն էանց զգետն Ախուր[ե]ան բազում զօրօք եւ գայ ի վերա քո: Պատրաստ լեր ի պատերազմիլ, զի բանիւ եւ փախչելով պատերազմ ոչ վճարիե: Իսկ մեծախելք Խանն խիլայեաց զեկողն եւ ասաց. «Գոհութիւն Աստուծոյ. զի եւ ես ի բազում ժամանակաց՝ ի հեռուն հետէ, զայն խնդրէի»:

[ԺԳ]

Եւ սկսաւ այնուհետեւ տեսանել զպատրաստութիւն իւր վասն պատերազմի: Եւ զատոյց զամենայն ծանրագոյն կա[րա]սին այսինքն՝ զմեծամեծ վրանսն, զգերիսն, եւ զայլ անօգուտ չպատերազմողն եւ զուհիսն. ընդ Գեղամայ ծովուն եզերովն խաղացոյց գնալ ի Թարվէզ:

Եւ ինքն մնաց արիական պատերազմողօք ԺԸ (18) հազարաւ, եւ ընտրեաց իւր տեղի բանակի եւ վրանի զբլուր մի բարձաւանդակ, որ ի հնուց անուանեալ էր Ախի Թէփէսի: Եւ անդ հարեալ զվրանն ամրացոյց զբոլորն բլրի այն քարէ կարկառիւ, իբրեւ զբրքունս՝ կիսագունդ, ի չափ Բ (2) գազի զբարձրութիւնն՝ իբր զպատնէշ, զոր այլազգիքն մաթարիզ անուանէն: Որ թէ յանկարծակի գայցեն օսմանցիքն ի վերա սոցա, անտի կարիցեն պատերազմիլ ընդ նոսա հրահանելեօք, կամ՝ այլովք պատերազմական զինուք: Եւ այսպէս զբոլոր բլրին երիցս եւ չորիցս շրջապատեաց:

Եւ ի շաբաթ օրն եհաս եւ Քօբրլու օղլին զօրօք իւրովք: Ի յԱպարանու վերի կողմէն էջ ի ստորոտն Արայի լերան՝ յանդիման Եղուարդու: Եւ ելեալ չարխաճիքն ընդդէմ միմեանց դիպան եւ՝ անկեալ երկուց կողմանց սակաւ դիակունք, ի բաց կացին ի միմեանց:

Իսկ զգիշերն ամենայն աշխատեցան պարսիկքն վասն ջրոյն պակասութեանն: Եւ զոր ինչ ոչխար եւ այծ ունէին՝ զենին եւ զտիկս հանեալ ջրով լցրին: Նոյնպէս եւ զայլ ջրի ամանսն լցուցեալ պատրաստեցին ի բլրին, զի հեռի էր գետն Զանկի, իբրեւ ձիու արշաւանս Բ (2)՝ յետուստ կողմանէ, եւ առաջի նոցա՝ զօրքն թուրքաց:

[ԺԴ]

Մեծ են գործք Աստուծոյ, եւ յոյժ խոր են խորհուրդք ամենակալին: Եւ ո՞վ է այն ի հողեղինաց որ կարիցէ քննել կամ վերահասու լինել: Սքանչանամ այժմ, եւ հիացումն ունի զմիտս իմ: Բաբէ՜ հրաշիցն Աստուծոյ եւ արդար իրաւանցն Արարչին:

Զի այնմ վայրի եւ ի նոյն տեղի, որում ԺԵ (15) ամաւ յառաջ Գ (3) զօրագլուխ Յ (300) արամբքն զԺԲՌ (12000) պարսիկս կոտորեցին, եւ արեան ճապաղի դիաթաւալ ընդ երեսս դաշտին զգէշս մարդկան արկին կերակուր լինել գազանոց եւ թռչնոց, նոյնգունակ զտրիտուրն փոխարինաց հատոյց ամենակարողն:

Զի յետ շաբաթուն յաւուրն կիրակէի, որ էր Ը (8) ամսոյն յունիսի, ի յերկրորդ ժամէ աւուրն սկսան պատերազմիլ:

Իսկ մեծ Խանն եւ արին Թահմազղուլի, մինչ պատերազմէին, զզօրս իւր սակաւ ցուցեալ, որպէս թէ երիս գունդս հազարական թուով, մինչ զի առ ոչ ինչ համարեալ օսմանցւոցն զօրս պարսից վասն սակաւութեան՝ իսկոյն հրամայեցին բանակին իւրեանց բառնալ զկարասին եւ ենկիչարիք հետեւակ՝ առաջի, եւ թօփերն՝ զկնի:

Որպէս ասի յոմանց, թէ Կ (60) թօփ ունէին օսմանցւոց, որ եւ ես տեսի զքառասունս:

Եւ զկնի թօփերաց հեծեալքն, եւ ի միջի իւրեանց՝ սէրասքէր Ապտուլահ փաշեն, եւ Սարու Մուստաֆայ փաշայն, եւ Թէմուրն, եւ Փօլատն այլեւ՝ Քոռ չաւուշն, որ եւ պարծեցեալ էր ի նոյն գիշերին, եթե՝ «Ի՜նչ պիտի լինին պարսիկքն, զի առ ոտս հեծելազօրացն իմոց տամ առաթուր կոխել զնոսա»:

Իսկ ի խմբել պատերազմին՝ որովհետեւ վասն սակաւութեան պարսից զօրաց պատրեցան օսմանցիքն, եւ հեռացան ի ստորոտէ լեառնն Արայի եւ դիմեցին ի վերա պարսից զօրացն, եւ սոցա խոյս տուեալ սակաւ սակաւ հեռացուցին ի լեռնոտէ անտի եւ ածին մինչեւ Եղւարդայ դաշտն: Ապա ելեալ ի ձորոց ի կողմանցն Երեւանու զօրք պարսից, որպէս ասեն թուօք ԺԸՌ (18000) աց, եւ թէպէտ այնքան էին եւ գունդ գունդ կազմեալք, բայց հայէին ի հեռաստանէ եւ ոչ պատերազմէին, զի ոչ ունէին հրաման ի Խանէն, այլ միայն՝ Գ (3) գունդն՝ հազարական արամբ: Այն՝ որ կարգեաց Խանն, նոքա պատերազմէին:

Իսկ Խանն ըստ արիական սովորութեանն իւրոյ կազմէր, յօրինէր, կարգէր, յորդորէր եւ զիւր հրահանելիքն յաջմէ, եւ յահեկէ եւ ի մէջտեղաց տեղաւորէր: Նոյնպէս եւ՝ զամպարակսն, որք են մեծամեծ թֆանկներ՝ ամէն ըղտի վերա մի հատ ի ճակատ սամարին, որ է ի վերա ողին ըղտոյ թուով՝ ԷՃ (700): Եւ այսպէս նախ՝ զմեծ թօփերն ետուր ձգել, եւ ապա՝ զամպարակսն:

Եւ խմբեցան ընդ միմեանս ճակատ առ ճակատ: Եւ ընդ թֆանկսն զմիմեանս յաղթահարէին հետեւակք ի յերկուց կողմանցն յունիսի Ը (8) օրն կիրակի: Սկսեալ ի երրորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ցհինգերորդ ժամն հրօք եւ հրահանելեօք պատերազմեցան: Օսմանցիքն Բ (2) կամ Գ (3) թօփ միայն կարացին ձգել, իսկ պարսից կողմն՝ թուի, թէ Յ (300) եւ այլ աւելի թօփ ձգեցին, եւ զամպարակներն՝ զամենայն եւ ձեռաց թֆանկներն՝ բազում:

Եւ յանկարծակի Խանն հասաւ ի թօփխանային օսմանցւոց եւ տիրեաց: Եւ յորժամ տեսին եւ լուան զտիրելն թօփխանային, առժամայն ի փախուստ դարձան օսմանցիքն, եւ եւ պարսիկքն՝ զկնի կոտորելով: Կոտորելով հասուցին զմի ծայրն ի վերի կողմն Արայի լեառն՝ հանդէպ Սաղմոսավանից եւ զվարի ծայրն զօրաց՝ ի կողմն Աշտարակու, եւ ի միջի եղեալսն՝ դէմ ածին Քարսահ գետոյն դիմաց Յոհանավանից եւ Կարբու եւ Մօղնու: Որ եւ թուի, թէ բազումք էին գահավիժեալքն ի ձորն Քարսահ գետոյն, քան թէ սրով սպանեալքն:

Որ եւ զօրավարն նոցա զՔեօբրլու օղլին, ի նեղ արկին: Եւ մինչ կամէր իջանել ի քարափէն ի ձորն նեղ եւ դժար քարոտ ճանապարհաւ մի ոչ ժուժեաց ի վերա ձիոյն, այլ անկաւ ի ձիւոյն ի վերա քարանց, եւ կարի վիրաւորեցաւ գլուխն եւ մերձ էր ի մեռանիլ: Վասն որոյ գլխատեաց զնա անարգ պարսիկ մի եւ եբեր զգլուխն առաջի Խանին: Եւ յորժամ տեղեկացաւ Խանն ի կենդանի կալանաւորաց օսմանցւոց, թէ ճշմարիտ սէրասքէր Ապտուլահ փաշային գլուխն է, իսկոյն խիլաեաց զբերողն գլխոյն եւ խոստացաւ այլ եւս խիլայս, զի թէ եւ զմարմինն բերցէ: Որ եւ իսկոյն գնացեալ գտին եւ բերին եւ ետ տանել ի Կարբի: Եւ դիազարդեալ եդին ի դագաղն, եւ հասուցին ի Ղարս եւ անդ թաղեցին:

Այլ եւ, զտամաթ Մուստաֆայ փաշայն եւս սպանին ի պատերազմին: Եւ զնա ետ գտանել եւ դիազարդեալ յղեաց ի յԵրեւան, որ անդ թաղեցին ի մէջ նոր ջամուն:

Եւ այլ Բ (2) թուղով փաշայք կային. մէկն՝ առնաւուտ եւ միւսն՝ պօշնախ, զոր անկան եւ նոքա ի պատերազմին, որպէս պատմեցին մեզ:

Եւ այսպէս մեծ կոտորած առնելով հասուցին զմի ծայրն վերի կողմամբն ի Ախուր[ե]ան գետոյ, որ է Արփաչային: Եւ զմի ծայրն վայրի կողմամբն ստորոտով լերինն Արագածու՝ կրկին մինչեւ ի նոյն գետն:

Որ եւ յետ կոտորածին հանդէս արար եւ ետ ի թիւ արկանել զսպանեալսն: Եւ գտին ԽՌ (40000) դի ի յօսմանցոց: Իսկ ի պարսից թուի, թէ ԺԵ (15) կամ Ի (20) մարդ չպակասեցաւ, զի հիացումն էր կարկամիլն եւ կապիլն օսմանցոց առաջի պարսից: Որք եւ ձեռք անգամ ոչ կարէին վերացուցանել, որպէս թէ կապեալ էին առաջի սպանողաց:

[ԺԵ]

Իսկ յետ երից աւուրց օրն երեքշաբթի գնացի ես՝ տրուպ Աբրահամ հոգեւոր տէրս ի տեսութիւն Խանին ի կողմն Եղւարդու մերձ բլրոյն Մուրատ թէփէսի անուանելոյ: Եւ ի ճանապարհին հանդիպեցայ դիականցն՝ սկսեալ ի Աշտարակոյ հանդէն մինչեւ ցԵղւարդ՝ անթիւ բազմութեան սպանելոցն: Եւ դեռեւս կային ոմանք կենդանի, որ եւ խուզէին պարսիկք: Զայնպիսիսն եւս սպանէին: Որպէս եւ տեսայ աչօք իմովք, մինչ գնայի ի ճանապարհին:

Որ եւ վերա հասայ հայու մի կիսամեռի, մինչ կամէին մահացուցանել, եւ թափեցի ի ձեռաց նոցա: Եւ զիմ շաթիր Պօղոսն ի հետն եդի բառնալով ի վերա գրաստու եւ ետու տանել ի յԱշտարակ ի խուցն եկեղեցւոյն: Եւ պատուիրեցի, զի քահանայք հոգ տարեալ խնամք տարցեն: Որ եւ գտեալ զառողջութիւն եւ կատէպան մտեալ, որ է այգէպահող, եւ անդ ումեմն մնաց անդանօր:

Այլ եւ բազում վիրաւորեալք, որք զերծան ի պատերազմէն, եկին երկրորդ օրն ի յԷջմիածին՝ թուրք, հայ, հոռոմ, առնաւուտ: Եւ բազմաց դեղ առնել ետու: Եւ գիշերով զտաճկունսն յուղղոյ եդինք Երեւան: Եւ այլ ի մերայնոց եւ յունաց՝ ոմանք մեռան, եւ ոմանք առողջացեալ գնացին ուր եւ կամեցան:

[ԺԶ]

Եւ ապա այնուհետեւ հետեւեցաւ Խանն ելանել ի գագաթս լերանց ի կողմն Ղրխպուլախու՝ մերձ Գեղարդայ եւ Գօրատարայի: Որ եւ սփռեալ տարածեցան զօրք բանակին մինչեւ Ծաղկունաձորն եւ մինչեւ եզրն Գեղամայ ծովուն: Որ եւ մնաց ի զբօսանս մինչեւ ցյուլիսի վերջն: Եւ օգոստոսի սկիզբն սկսաւ ի լեռնեն նոյն ճանապարհաւ, ընդ որ գնաց, եւ եկեալ եհաս մերձ ի տեղի պատերազմին՝ ի բլուրն Մուպարաք թէփէսի ասացեալ: Զի սկիզբն բլրիս անունն Ախի թէփէսի էր, իսկ ի պատերազմին՝ որովհետեւ յաղթեաց Մուպարաք, թափայ կոչեցաւ, եւ մնաց անունն այսպէս:

Եւ յորժամ եկն մեծաբաղդ Խանս մերձ այսմ բլրիս, էի եւ ես ընդ նմա, քանզի խնդրեալ էր զիս: Եւ յառաւօտուն, երբ կամէր չուել, ել ի բլուրն այն. կոչեաց եւ զիս ընդ մեծամեծս՝ խաներօք եւ միրզօք հանդերձ, զքեալանթարն եւ զմէլիքն եւս, ի գագաթ բլրին՝ ի տեղին, որում հարեալ էր զվրանն իւր յաւուր պատերազմի, յորում զյաղթութիւն արար:

Եւ շատ երկար խօսեցաւ ընդ մեզ: Նախ՝ վասն գմբեթին, որում հրամայեաց շինել օրինակ վրանին իւրոյ, զի մնասցէ յիշատակ եւ յիշեսցի ապագայիցն: Եւ երկրորդ՝ խօսեցաւ պատրաստելոյ վասն զմեզ եւ պահպանելոյ ի նենգութենէ հագարացւոց՝ մերձասահման գոլոյն մեզ սահմանացն նոցին:

Եւ այսպէս ժամ մի խօսելով ընդ մեզ երբեմն ընդ խաներացն եւ մերթ՝ ընդ իս, մինչեւ իջաք ի բլրոյն ի դաշտն: Եւ ապա հրամայեաց մեզ ձիաւորիլ եւ գնալ զկնի նորա: Եւ այնմ գիշերի օթագայեցաւ ի Պաշ Ապարան անուանեալ տեղին: Եւ երեկոյան հացին հրաւիրեաց զիս ի սեղանն:

Եւ առաւօտուն դարձոյց զՊապա խանն, եւ զՍէրտար խանն, եւ զԵրեւանայ խանն եւ զՆախչուանայ խանն իւրեանց տեղիս: Որում պաշարեալ էին զԵրեւան. այս չորեքեան խաներս կրկին պաշարեալ ի Դ (4) դիմաց պահեսցեն, որ ոչ կարիցեն մուտ եւ ել առնել:

Իսկ զիս տարաւ ընդ իւր մինչեւ ցՃինլի գօլ կոչեցեալ վայրն եւ կրկին հրաւիրեաց զիս ի սեղանն: Եւ զի էր պահք փոխման սուրբ Աստուածածնին, վասն որոյ համարձակեալ ասացի «Խա՜նըմ, այս Ե (5) – Զ (6) անգամ է, յորմէ հրաւիրես զիս ի սեղան քո: Եւ յամենայն ժամ պահոց օր պատահեցաւ: Եւ ես կարօտ մնացի ի քո քաղցր կերակրոցդ յորմէ թուի ինձ, որպէս զմանանայն իջեալ ի բարձանց: Վասն որոյ խնդրեմ ի մեծութէնէդ, զի հրաման տայցես տուաճիյիդ քո, որ իմ առաջեւի կերակուրն տանիմ ընդ իս իմ օթեւանն: Յորմէ ծիծաղեցաւ ուրախութեամբ եւ ասաց. «Խալիֆա՜յ, ապա վաղն կուտե՞» Ասի. «Ոչ»: Որով խանդաղատեցաւ եւ ասաց. «Բարի է: Վաղիւն այլ եկ ընդ իս: Եւ կրկին հրաւիրեալ ես յիմ սեղանն, քանզի եւ ես զհաց քո շատ եմ կերեալ: Եւ ապա արձակեցից գնալ Ուչքիլիսէն»:

Եւ վասն այսմ պատճառի գնացի ընդ նմա եւ զմիւս օրն: Եւ այնմ երեկոյին եւս հրաւիրեաց ի սեղանն կրկին եւ ետ լցուցանել իւր առաջի եղեալ փլաւէն աման մի: Եւ հրամայեաց սպասաւորացն պահել զայն եւ հասուցանել ի վրանն իմ, որպէս եւ արարին իսկ:

Եւ յետ ուտելոյն մեր, իւրեանք՝ ի յուտեաց կերակրոցն եւ ես՝ ի մեղրէն եւ այլոց քաղցրեղինաց, աւարտեցաւ հացկերոյթն: Եւ լուացեալ զձեռն նոյնպէս եւ մեք յարուցեալ ես ի վերա ոտից շնորհակալեցայ եւ կանգնեցայ: Որ եւ ասաց. «Խալիֆայ, մուրախաս արարի զքեզ: Գնայ բարով ի քո մանաստուրն եւ աղօթեայ վասն մեր»:

Իսկ ես պաղատելով խնդրեցի գնալ ընդ նմա մինչեւ ցԱրփաչայն: Բայց երկրորդ Աղէկսանդրն ոչ կամեցաւ բնաւ եւ ոչ ետ թոյլ, այլ զայս ասաց, թէ՝ «Ըխտիար ես, խեղճ ես, ափսոս ես: Դարձիր, դարձիր ի տեղի քո եւ տուայ արա մեզ»:

[ԺԷ]

Եւ կանուխ վաղ քաջ դարձանք ի բանակէն: Եւ եկինք յԷջմիածին օրն շաբաթ նաւակատեաց սուրբ Աստուածածնին: Եւ ի գիշերի հասանք ի սուրբ գահն: Իսկ առաւօտն յետ պատարագին ի սեղանն վայելեցինք զկերակուրն, զոր շնորհեաց Խանն, ըմպելով զբաժակն յանուն նորա:

Եւ ապա փութացուցաք զգործաւորս ամարաթին, զոր պատուիրեաց Խանն շինել ի գլուխ բլրին ի տեղի վրանին իւրոյ: Եւ յանձնեաց ինձ եւ մէլիք Մկրտումին, զի վերակացու լիցուք, եւ մեր գիտութեամբն ծախքն լիցի: Եւ կամ՝ ի կողմանէ իմմէ գիտուն մարդ մի դիցեմ, զի եւ նա վերակացու լիցի ի վերա վարպետաց եւ շինուածոց: Այլ եւ՝ Բ (2) մոհթէմէտ, զոր նոքա սարգեար անուանեն, զի գրեսցեն նոքա եւ զխարճն եւ օգնութիւն արասցեն վերակացուացն՝ կրել տալու զքարն եւ զկիրն ի գիւղորէից: Որ եւ ես իմոյ կողմանէ եդի զՂալայճի օղլու Ստեփանոս վարդապետն Արզրումցի, որ էր ընդ մէլիք Մկրտումին ի բլուրն այն ի վերա շինուածոցն եւ աշխատեցաւ անդ Ի (20) աւուրն՝ մինչեւ ցաւարտումն նորին:

Եւ կատարեցաւ զշինուածն, զի էր վրանաձեւ գմբեթայարկ, եւ ի ներքոյ՝ խորափիտ. եւ՝ ի տեղի ժողովելոյ ջուրց, զոր ի անձրեւ գայր ի վերնոտէ այնմ բլրին հորդեալ ճանապարհաւ ինչ եւ ժողովէր այնմ խորափտի սարընճաձեւ, յորում վերա կայր շինուածն: Եւ յորժամ լնանի աւելորդն, ելեալ ի ճանապարհէ խողովականման եւ հոսի զառ ի վայր ի ձորն:

Եւ գիւղ կայր ի ստորոտ բլրին: Եւ էր աւերակ ի բազում ժամանակաց, որպէս պատմեն՝ Ճ (100) ամէն ի վեր: Զայն գիւղն քննեալ եւ գտեալ զգիւղականս ետ նոցա րախամ մի, զի մաֆ լիցին եւ ԸՃ (800) սօմարի ցան եւ վար արասցեն եւ պահրայ, որ է օշուր, մի տայցեն: Որ եւ վաղվաղակի շինեցին զգիւղն, եւ կան բնակեալ այժմ գիւղականքն:

Եւ ինքն Խանն անց գնաց ի վերա Ղարսայ եւ պաշարեաց զնա ամսօրեայ ժամանակ: Արգիլեաց զգետն որ առոգանէր եւ արբուցանէր զքաղաքն, կտրեաց զջուրն, որ ի վերուստ գայր խողովակով ի բերդն: Եւ յամենայն կողմանց նեղ էարկ զքաղաքն: Եւ պատեալ պաշարեցան յամենայն դիմաց:

Այլ եւ ասպատակս արձակեաց երկուց կողմանց, մինչ գնայր ի Ղարս՝ յաջ եւ յահեակ, զմի կողմն ի վերա Պայազիտու կրկին, եւ զմիւս կողմն ի վերա Կաղզուանայ եւ ինքն ի միջի: Յորում գնացեալ քանդեցին զերկիրն, այրեցին զշինուածսն, գերեցին զմարդիկք եւ զանասունս եւ բազում աւարաւ դարձան ի բուն բանակն՝ ի Ղարս: Եւ անտի կրկին արձակեաց ասպատակս, որ գնացեալ հասին մերձ Թէոդուպօլսոյ: Եւ գերեցին զՆարիմանու նահանգն, զՋաւախէթու, զՉլտրու եւ զՂայի Ղուլու, որք էին բովանդակ ի մեր ազգէ: Եւ քշեցին զայր եւ զկին, զծեր եւ զտղայ եւ տարան ի Խորասան՝ թուով ԶՌ (6000), որպէս եւ լսեմք:

Եւ ապա զիջան եւ հագարացիքն ի բարձրավզութենէ եւ ի գոռոզութենէ իւրեանց: Եւ ելեալ Արզրումայ արք ոմանք երեւելիք եւ եկին իբրեւ դեսպանս առ Խանն, որ դեռեւս նստեալ կայր ի վերա Ղարսայ: Եւ միաբանեալ ընդ ղարսեցւոց մեծամեծացն գնացին առ Խանն աղերս եւ աղաչանս, զի մի աւերեսցէ զերկիրն իսպառ: Եւ խոստացան տալ զԵրեւան, յորմէ բերկրեցաւ Խանն եւ պատուեաց զնոսա խիլայիւ: Եւ եդեալ ընդ նոսա խան մի, որոյ անուն խանի էր… սակաւ ձիաւորօք: Եւ յղեաց յԵրեւան: Որ եւ եկեալ նախ յանդիման եղեն Պապա խանին որ էր նստեալ ի քալարէն ունելով ընդ իւր զԵրեւանայ խանն եւ զՍարտար խանն:

Եւ առեալ ի նմանէ եւս մարդ եւ հրաման եւ ապա մտան ի յԵրեւան. համոզել զնոսա ի խաղաղութիւն եւ տալ զբերդն Խանին:

Եւ յետ Գ (3) – Դ (4) աւուր ել համբաւ, թէ՝ ահա տալու եղան զբերթն այնու պայմանաւ, որ զպատերազմական պատրաստութիւնս, որ է հրահանելիքն եւ ճապխանայն, կիսիցեն. զկէսն տարցեն ընդ ինքեանս եւ զկէսն թողցեն ի բերդին: Եւ այնպէս ուխտ եւ դաշինք հաստատեցին: Եւ խնդրեցին սայլ, զի բարձցեն զինչս իւրեանց: Որ եւ ետուն զՃ (100) սայլ երկրաւ, որում բարձեալ զկահն եւ զկարասինս իւրեանց ելին ի բերդէն սեպտեմբերի ԻԲ (22) օրն երկուշաբթի, Վարագայ սուրբ խաչի պահոցն: Եւ տարեալ հասուցին մինչեւ եզրն Ախուր[ե]ան գետոյն, որ է Արփայչային՝ գնալ անտի ի Ղարս: Եւ սայլավարքն հանդերձ սայլիւք դարձան իւրաքանչիւր ի տեղիս իւրեանց:

Իսկ Խանն դարձ արարեալ ի Ղարսայ գնաց ի Թիֆլիզ: Բայց մինչ կամէր չուել, հրամանագիր յղեաց Երեւանայ խանին, թէ՝ «Առցես ընդ քեզ զԽալիֆայն եւ զքալանթարն, մէլիքն եւ զԵրեւանայ աղայներն եւ զքէտխուտէքն եւ գայցէք առ իս ի յեզրն Ախուր[ե]ան գետոյսե: Բայց որովհետեւ դանդաղեցանք ի գնալն եւ ինքն աճապարեաց ի Տփխիզ, վասն որոյ ոչ կարացաք հասանել նմա ի ճանապարհին, այլ հետեւեցանք նմա եւ գնացինք ի Տփխիս օր մի յետոյ, քան զինքն, զի հոկտեմբերի Ա (1) չուեցինք յԷջմիածնայ եւ Երեւանու քաղաքն եւ ԻԷ (27) հասանք ի Թիֆլիզ քաղաքն:

[ԺԸ]

Եւ յորժամ յանդիման եղաք Խանին, յոյժ ուրախացաւ եւ բազում բանս մխիթարականս խօսեցաւ ընդ մեզ եւ՝ պատուէրս շահեկանս եւ յանձնարարականս: Եւ քաղաքական օրինադրութիւն եւ սահմանադրութիւն ասաց ի լսելիս ամենեցուն: Մանաւանդ երկար բանիւք եւ սաստիկ պատուիրանադրութեամբ յանձնարարեալ զսուրբ գահն եւ զիս յԵրեւանայ խանին եւ մեծամեծացն երկրին թէ «Չլինի նեղացնէք կամ տրտմացնէք զԽալիֆայն, զի աղօթող է եւ տըւաճի վասն մեր: Այլ եւ աղար չտայք այն թէքէին՝ Ուչքիլիսային: Եւ մի պահանջէք ժամու տարաժամու զենուլ վասն ձեր ոչխար գառ կամ հաւ այլ եւ զոր ինչ պատրաստի ունի եւ գտանիցի այնու բաւականասջիք»:

Այլ եւ ազգիս մերոյ գոհ եւ շնորհակալութիւն եբեր, թէ՝ «Ինձ լաւ ծառայութիւն արարին մտերմաբար եւ միամիտ սպասաւորեցին յամենայն զօրութենէ եւ յամենայն յանձնէ յամենայն դիմօք: Եւ չի՜ լինի թէ նեղացնէք զազգս հայոց կամ վնասէք, զի զայնպիսին պատուհասակոծ առնեմ: Եւ բաց ճիզիյէյէն զամենայն հարկս դիւանին հաւասար տայցեն, զինչ եւ պատահիցի. զկէսն՝ հայք եւ զկէսն՝ ղզլպաշք»:

Եւ այլ բազում բանս օգտակարս պիտանացուս խօսեցաւ ընդ մեզ: Եւ յետ ամենեցուն ասաց, թէ «Գնացէք եւ զոր ինչ խնդիրք ունիք, գրեցէք արզաներն եւ բերէք որ հրամայեմե: Որ եւ գնացեալ նստանք ի խորհուրդ եւ ի մտածմունս: Եւ զոր ինչ պատշաճ եւ հարկաւոր համարեցաք, զայն րախամներն խնդրեցաք: Որ եւ շնորհեաց աւելի քան զԺԵ (15) րախամ: Եւ այսպէս ուրախութեամբ դարձոյց անդրէն ի կրունկն ի յԱրարատ եւ յԵրեւան:

[ԺԹ]

Իսկ յետ չուելոյն նոցա ես մնացի ի Թիֆլիզ Գ (3) օր եւս, վասն զի մեծազօր Խանն հրաման էր արարեալ, թէ՝ ի քաղաքէն ԳՃ (300) տուն հանեալ տարցեն ի Խորասան, որպէս եւ՝ Արարատու ետուր: Հրաման ետուր խանին Երեւանայ այլեւ քալանթարի մէլիքի, որ գնացեալ ԳՃ (300) տուն գրեցին եւ յակամա կամօք բռնութեամբ հանեալ ի բնակութենէ իւրեանց քշեցին ի Խորասան, այսպէս եւ ի Տփխիսու առնել: Որ եւ գրեցին ի քաղաքէն Յ (300) տուն եւ սկսան ժողովել եւ լցուցանել յեկեղեցի մի: Եւ բազումք, որ լսէին զգնալն եւ զգրուիլն իւրեանց, գային եկեղեցին, յորում ակաստանեալ էի, եւ կական բարձեալ ողբային, եւ աղաղակն յերկինս ելանէր: Լային գոռային, գոչէին, երկիր անկեալ թաւալէին եւ աղերսէին, զի խնդրիցեմ ի խանէն ազատել զնոսա եւ մի վարել ի յօտար երկիր:

Իսկ ես՝ տառապեալս, տեսանելով զաղէտս ժողովրդեան՝ արանց եւ կանանց, փղձկեալ այրեցեալ սրտիկս եւ արեան արտասուս իջուցանէի, եւ դեգերեալ աստանդական ի դռունս մեծամեծաց պաղատէի, աղաչէի, հայցէյի եւ աղերսէի ազատիլ նոցա ի յայն վշտաց:

Որ եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ եւ ի պատճառէ իմեքէ քաղցրացաւ սիրտ Խանին, եւ եթող զնոսա: Բայց ԳՌ (3000) թուման եւ ԳՌ (3000) սօմար ցորեան, որ եւ ժողովեալ հասուցին եւ զերծան:

Նոյնպէս եւ վասն Արարատու երկրին Յ (300) տանն շատ եւ անխոնջ տանջեցայ եւ տառապեցայ, եւ ոչ եղեւ հնար: Այլ տան գլուխ Բ (2) գօմեշ հրամայեաց տալ ի յարքունուստ, զի բարձեալ տարցեն, զինչ եւ կամեսցեն: Այլեւ իւրաքանչիւրոցն մնացողքն երկրիս Գ (3) եզն, Գ (3) կով, Գ (3) լիտր պղինձեղեն, Գ (3) կարպետ, Գ (3) լհեպ, ալիւր եւ ցորեան եւ Ա (1) Ա (1) թուման փող ետուն գնացողաց տան գլուխ եւ ճանապարհորդեցին:

[Ի]

Յետ այսորիկ մտածեցի վասն երկրին ազատութեան եւ տառապանաց, զի փողն կարի յոյժ նուազեցաւ եւ քարշեցաւ եւ գրէ թէ իսպառ հատաւ: Վասն որոյ խնդրեցի ի մեծազօր Խանէն տալ հրաման վասն զառապխանային բանալու ի յԵրեւան եւ արզ արարի վասն մէլիք Յակոբջանին: Որ եւ վաղվաղակի շնորհեաց, վասն զի յոյժ ուրախացաւ ընդ այս եւ առաջի մեծամեծաց գովեաց ասելով. «Ինտի պու Խալիֆանի գօրուփսզ: Պիր եախշի փիր քիշի տուր: Մուպարաք քիշի տուր: Չօխ եախշի տուր: Բախ քի համ ռահաթի ղայիրուր համ դիւան սալինայ վայտայ օլուր: Տէ թէզ ինտի րախամի եախշի եազսնլար ու վէրսինլէր»: Որ եւ առժամայն կատարեցին եւ ետուն:

Այլ եւ վասն մէլիք քալանթարի խնդրեցի՝ որ առանց իմ գիտութեան, զոր ինչ թէւճի որ հանդիպե[ս]ցի արքունուստ եւ կամիցեն ձգել ի վերա երկրին, առանց իմ գիտութեան մի արասցեն:

Նաեւ Է (7) գիւղորայսն, որք են այսոքիկ՝ Էջմիածնայ գեղն, Մաստարայ, Ֆռանկանոց, Յուշական, Քիրաշլուն, Տիպաքլուն, Չէլէպի Ղշլաղն, զոր երբեմն ունէր մուլք սուրբ աթոռս, այժմ նոր նորոգեցաւ: Եւ կրկին րախամ առի եւ մեծազօր Խանէն եւ հաստատեցի մուլքն ի վերա սուրբ աթոռոյս ըստ առաջի սահմանին:

Այլ եւս խնդրեցի զրախամ մի, զի մի ոք եկեալ նեղացուսցէ զնոսա գիւղական գոլով, նաեւ՝ առանց իմ գիտութեան գիւղորայից քէտխուտայք թէւճիհ մի ձգեսցեն ի վերա աղքատաց, զի չար սովորութիւն ունէին, որ զբեռս իւրեանց ի վերա աղքատաց շրջէին: Որ եւ զնա եւս շնորհեաց: Եւ այլ րախամք, զոր ինչ եւ խնդրեցի, շնորհեաց զամենայն անյապաղ: Որ եւ առեալ եմ մինչեւ ցայսօր աւելի քան զԼԵ (35) րախամ:

Եւ ապա չուեցի Թիֆլիզու ի վերա Սանահինու եւ Հաղպատու հռչակաւոր վանորէից, եւ ապա՝ Աղարծնու վանքն: Եւ եկեալ հասի ի սուրբ Էջմիածին:

Եւ ըստ պատուիրելոյ մեծի Խանին ես եւ Երեւանայ խանն գրեցաք ի Ղարս, յԱրզրում եւ յայլ տեղիս. ես՝ իմ ազգին, եւ նա եւ ես՝ յատուկ յատուկ Ղարսայ փաշային, եթէ՝ «Հրաման եղեւ մեզ ի մեծ Խանէն ծանուցանել երկրին եւ արզ առնել մեծի տէրութեան ձերում. որովհետեւ խաղաղութիւն եւ հաշտութիւն եղեւ, յայսմ հետէ անկասկած գայցեն սեւտակարքն, եւ ամենայն ոք անկասկած եւ աներկիւղ վաճառեսցեն եւ գնեսցեն: Զոր ինչ կամեսցեն, եւ արասցենե: Եւ այնպէս կոնդակաւ ծանուցի ի Ղարս, յԱրզրում, Թօխաթ, ի Պայազիտ, ի Վան եւ ի Բաղեշ: