Պատմութիւն

[ԽԹ]

Յետ այսորիկ, յորժամ եկն Իպրահիմ խանն ի Թարվէզ սպասալար անուամբ եւ որպեւէս երկրորդ թագաւորի, քանզի եւ եղբայր է Վէլինամաթ թագաւորին, եւ նստաւ ի տեղի իւր եւ խաղաղացաւ:

Ապա հրաւիրեաց զԵրեւանայ զապիթներն մալիդիւանին, այլեւ՝ զաղայներն եւ զքալանթարներն, զմէլիքներն եւ զքէտխուտայք: Յորմէ տեսեալ զպատրաստութիւն իւրեանց ճանապարհին եւ ընծայից աճապարեցին գնալ ի Թարվէզ:

Հրաւիրեցին եւ զիս: Եւ վասն զի տկար եւ աշխատեալ գոլով ի ճանապարհէ ոչ գնացի, այլ ի տեղի իմ յղեցի զագուլեցի Թումայ վարդապետն եւ ես պատշաճաւոր ընծայիւք եւ աղերսական գրով, այլ եւ խնդրելով ի նմանէ զրախամս պատեհաւորս վասն վանորէից, եւ վասն շինութեան եւ նորոգութեան եկեղեցեացն եւ վասն երկրին:

Որ եւ իսկոյն շնորհեալ էր եւ կատարեալ զամենայն խնդիրս իմ, եւ Բ (2) րախամ՝ աւելի՝ քան զոր խնդրեալ էի:

Ա (1)՝ սերէֆրազութեան, որպէս թէ իփխայ առնելով զկաթողիկոսական իշխանութիւն, եւ երկրորդ՝ յանձնարարական ի վերա Երեւանայ խանին կամ՝ փոխանորդի նորին:

Այլ եւ խիլայ մի առաքեաց ինձ՝որ էր շուրջառ մի: Եւ վասն ոչ գտանելոյն առժամայն առ վաճառականսն ազնիւ ղումաշ մի զիւր Բ (2) կապայն, որ էր ի մի ճոթէ ձեւեալ եւ հագեալ, զայն Բ (2) կապայն ետուր քակել, եւ շուրջառ ձեւել եւ կարել: Զայն առաքեաց ինձ:

Խիլայեաց եւ զԹումայ վարդապետն, զոր յղեալ էի՝ տալով նմա եւ զկապայ մի զարլու եւ զպատուական գօտի մի:

Խիլայեաց եւ զմիրզէն, որ էր իբր պաշտաւթէրտէր, այլեւ՝ զքալանթարս, եւ զմէլիքս եւ զայլ պատշաճաւոր մարդիկք, զոր գնացեալ էին:

Եւ ումուտվար արարեալ մեծաւ ուրախութեամբ արձակեաց երեսացն: Յորում վաղվաղակի յետ սակաւ աւուր եկին Երեւան շքեղ փառօք եւ մեծաւ ուրախութեամբ:

[Ծ]

Իսկ յամսեանն սեպտեմբերի՝ յորժամ կայի ի Յոհանավանքն՝ ի վերա շինութեան սուրբ Կարապետին, հրաւէր եւ հրաման եկն Իպրահիմ խանէն: Եւ մեծ ոմն հաւատարիմ իւր չափար, ունելով զրախամն ի ձեռին իւր, եւ հասեալ Երեւան ետուր ընթեռնուլ զրախամն վասն գնացողաց:

Նոյնպէս եւ զիմ րախամն՝ յատուկ վասն իմ գրեալ, առաքեաց ինձ: Վասն զի յոյժ խօթացեալ կայի վասն չարաչար տենտիս ի Յոհանավանքն՝ ի վերա շինութեան, յորմէ ընթեռնուլն եւ վերահասու լինելն իմ գնացի Երեւան, զի կարացից իմանալ զպատճառն:

Որ եւ նոքա կային շիւարեալ, մանաւանդ՝ միրզայ Քազումն, զի յոյժ երկնչէր. մի գուցէ գանգատաւորք գնացեալ իցեն Իպրահիմ խանին վասն իւր:

Եւ սկսաւ միջնորդ ձգել ինձ, եւ պատգամն առաքէր Աղեկսանդր վարդապետաւ իմով եւ խոստանայր բազում բարերարութիւնս առնել սուրբ Էջմիածնայ եւ ինձ, զի թէ բարկասցի Իպրահիմ խանն ի վերա իւրն եւ կամեսցի մահացուցանել, թափեցից զնա:

Այլ եւ աղերսեաց վասն չափարին, որ առեալ տանիմ Էջմիածին եւ մի քանի օր արգելեմ, մինչեւ շինեսցէ զտօմար թագաւորական հասից՝ յամենայն իրաց Արարատեանս երկրի: Որ եւ առեալ իմ զչափարն դարձայ Էջմիածին, քանզի եւ Իպրահիմ խանն պատուէր տուե[ալ] էր չափարին, թէ՝ «Մի գուցէ նեղացուսցես զխալիֆայն կամ վշտացուցանես, զի այր ծեր է, այլ՝ որպէս կամի ինքն, այնպէս գայցէե:

Վասն որոյ յետ քանի մի աւուր դարձաւ Երեւան վասն ստիպելոյ զնոսա առ ի գնալ:

Որ եւ կրկին աղաչեցի զչափարն, մինչ կամէր գնալ Երեւան, զի քանի մի օր համբերեսցէ: Եւ յետ անցանելոյ Ե (5) – Զ (6) աւուր տեսեալ իմ զպատրաստութիւն ճանապարհին, հիւանդ գոլով, գնացի Երեւան եւ ասացի իւրեանց՝ չափարին եւ միրզին. «Ահա ես կամաց կամաց գնամ մինչ ի Աստապատ եւ մնամ ձեզե:

Եւ յուղի անկեալ գնացի: Եկին եւ քալանթարք ընդ իս՝ հայոց եւ այլազգեաց: Որում սակաւ սակաւ գնալով հասանք յԱստապատ: Եւ յետ Գ (3) օր մնալոյն մեր անդ չուեցաք ընդ Նախչուանայ իշխանաց՝ ընդ պարոն Աստուածատրին եւ պարոն Խարիսիմոսին: Եւ գնացինք ի ճանապարհն Թարվիզու:

Եւ յորժամ հասանք ի Մարանդ գիւղաքաղաքն, որ է Թարվիզու մերձ ԺԲ (12) ժամու հասին եւ նոքա մեզ, այսինքն՝ միրզէն, եւ չափարն եւ իւզպաշիքն:

Որ եւ զմի օր անդրէն մնացեալ եւ ապա չուեալ գնացինք ի Սոֆիան եւ անտի ի Թարվէզ:

Եւ երկրորդ օրն գնացինք յանդիման լինիլ սպասալարին հանդերձ ընծայիւք մերովք. իւրաքանչիւր՝ ըստ լայեխին: Որ եւ մեծաւ սիրով ընկալեալ զմեզ եւ քաղցրութեամբ յոյժ, յոյժ մխիթարեաց:

Մանաւանդ ձայնեաց զիս մերձ առ ինքն եւ բազում բանս մխիթարականս եւ յուսադրականս ասաց ինձ:

Այլ եւ, յորժամ ետես զգոյն երեսացս որպէս մեռելոյ ի բազմօրեայ տենտէն նեղացաւ ի վերա չափարին ասելով. «Վասն էր բերիր զխալիֆայն, որովհետեւ հիւանդ էրե:

Որ եւ ես պատասխանեցի. «Խանում, եթէ մերձ ի մահ լինէի, կամէի, զի դագաղով բերիցէին զիս վասն կարօտոյս, զոր ունէի առ քեզ, զի ի տեսանելն իմ զքեզ զՎէլինամաթն ի քեզ եւ ի դէմս կերպարանացդ տեսեալ գիտեմ եւ զովանամ եւ ապա մեռանէիե:

Եւ կրկին յուսադրեաց եւ յոյժ ուրախացաւ: Եւ ետ հրաման առանձնանալ ի տեղի մի ինձ, եւ քալանթարին եւ հայոց իշխանաց միայն, յորս էր եւ Ագուլեաց պարոն Ստեփանն, զի քանի մի օր յառաջ էին գնացեալ ի Թարվէզ, քան զմեզ՝ առ ի տեսանել զրախամն, զոր եկեալ էր ի Վալինամաթէն:

Յորմէ գնացեալ նստաք ի տեղի մի ի տան միում, ի մէջ պարսպին իւրոյ: Եւ ընթերցան զրախամն առաջի մեր եւ վերամեկնեցին զբանն ի լսելիս մեր: Յորմէ լուեալ յոյժ ուրախացաք, զի վասն Բ (2) իրաց էր պատուէրն. մինն՝ վասն երկրին յանձնարարութեան եւ վասն եղբօրն իւրոյ՝ եւ միւսն՝ յատուկ վասն իմ՝ ի վերա եղբօրն իւրոյ գրեալ պատուէր, զի քաղցր աչօք հայեսցի եւ քաղցրութեամբ լիցի միշտ ընդ իս եւ, զոր ինչ ասեմ, լսիցէ եւ զխնդիրսն կատարեսցէ: (Փա¯ռք Աստուծոյ ամենակալին: Աստանօր հիացումն առնէ զմիտս իմ, թէ՝ վասն է՞ր եւ ո՞յր աղագաւ այսչափ խնամք, եւ սէր եւ հոգաբարձութիւն ընծայի ի սիրտ առն հզօրի եւ աշխարհակալի այնորիկ: Գոհանամ զքէն Տէր վասն անճառելի մարդասիրութեան քոյ):

Եւ յետ տեղեկեանալոյն մեր զհրաման թագաւորին՝ եղբօր իւրոյ, կրկին տարան զմեզ ի դէմ իւր: Եւ յետ բազում զրուցատրութեան ընդ ամենեսեանսն կրկին ձայնեաց զիս մերձ իւր եւ բանս բազումս եւ հանագս ծիծաղականս խօսեցաւ ընդ իս եւ ընդ միրզէն իւրոյ՝ որ էր միրզայ Րազի անուն:

[ԾԱ]

Քանզի, մինչ գնայի ի Մուղան, այս միրզէս զապութ էր եւ իշխօղ Նախչուանայ՝ յոյժ գոռոզ, եւ տմարդի եւ ատեցող քրիստոնէից:

Այլեւ յետ գնալոյն մերոյ մի ոմն ի սպասաւորաց իւրոց՝ Դաւիթ անուն, ումեմն քրիստոնէի զդուստր յափշտակեալ ուրացուցեալ էր եւ քէպին արարեալ եբեր ի Մուղան: Եւ զկնի նորին հայրն աղջկան եւս լալով եւ աստապատցւոց մահսարով եկաւ ի Մուղան: Վասն որոյ գանգատ արարի վասն միրզէին:

Որ եւ շատ մաքառեցանք առաջի Վելինամաթին, մինչ զի ասացի, թէ՝ «Դու Նախչուանայ երկիրն քանդեցիր, րահաթին մալ չի թողիր: Մինչ զի եւ քո նօքարներդ յայտնի նաճախով հարին զմէլիքն Աստապատու եւ սպանին: Զքրիստոնէի դուստրն ի տանէ իւրմէ ի մէջ գիշերի թրով յափշտակեցին եւ ակամայ ուրացուցեալ բռնութեամբ քէպին արարին: Եւ այժմ դու աւելի քան զՌ (1000) թուման աւելի կաշառք կերեալ ես ի Նախչուանայ երկրէն: Զոր եթէ հրաման տայ թագաւորն, հիսապ քաշեմ զքեզ, զի րահաթի փողն կամ իւրեանց մօտն պիտի, կամ՝ թագաւորին: Դու վասն է՞ր ուտեսե: Առժամայն հրամայեաց մեծախելք Վէլինամաթն, եւ պրկեցին զնա ի վերա երեսաց իւրոց երկիր եւ սկսան հարկանել զնա արք Զ (6)՝ ի պարանոցէ մինչեւ զջիլս ոտիցն: Եւ յետ բազում հարկանելոյն գոչեաց. «Բան ինչ ունիմ ասելե: Եւ կանգնեցուցեալ ածին առաջի: Եւ ետուր խօսել: Խօսեցանք եւ մեք, զի առընթեր կային ընդ իս եւ իշխանքն Նախչուանայ՝ պարոն Աստուածատուրն, եւ Խարիսիմոսն եւ Ագուլեաց Ստեփաննոսն:

Որ եւ կրկին անգամ պրկեցին ի վերա երեսաց եւ հարին ուժգին, մինչեւ զի երկիցս եւ երիցս ուշաթափեցաւ եւ կրկին յուշաբերեաց: Եւ կրկին անգամ գոչեաց. «Ասել ինչ ունիմ: Խօսեցուցէք զիսե: Եւ կանգնեցուցեալ հրամանաւ մեծին բերին առաջի իւր: Եւ խօսեցուցեալ եգիտ սուտ ինքն ըստ ինքեան, զի մենք այլ ոչ խօսեցանք այնուհետեւ:

Եւ հրամայեաց դնել ի ֆալախայն եւ բարձրացուցեալ զգարշապարն հարկանել: Եւ եդեալ ի ֆալախայ հարին եւ զներբանս ոտից, մինչ զի իսպառ յուշաթափեցաւ:

Վասն որոյ զղջացայ զգանգատիլս, յորժամ տեսի զչարչարանս առնս այնորիկ: Եւ սկսայ կերպիւ ինչ աղերսել. ոչ բերանով, այլ՝ ձեռս տարածելով ի խոնարհ եւ հեղլով զարտօսր ի յաչացս, բեկեալ սրտիւ եւ թեքեալ պարանոցաւ, մինչ զի ետես եւ իմացաւ, զի կամիմ աղաչել վասն ազատութեան առն այնորիկ եի տանջանաց եւ երկնչիմ: Եւ առժամայն հրամայեաց ի բաց կալ հարկանողացն եւ վերացուցեալ ետ տանել առաջի իւր: Զի արք Բ (2) մտեալ ի անթատակն քարշեցին առաջի Վէլինամաթին եւ հազիւ կանգնեցուցին:

Որում պատուիրեաց տալ զհամար տնտեսութեան իւրոյ ի մեզ եւ զոր ինչ առեալ է, սիյահի արարեալ տարցեն նմա: Եւ կրկին անգամ առաջի Վալինամաթին յուշաթափեալ, եւ քարշեալ զնա տարան արտաքս: Եւ եդիր ի վերա իւր էլիաղաչլի մի մուպաշիր:

Եւ զմեզ կրկին յորդարեաց եւ յուսադրեաց, եթէ՝ «Զայն յափշտակեալ աղջիկն առէք եւ տուէք Խալիֆայինե:

Յորմէ վաղվաղակի կատարելով զհրամանն առին զաղջիկն ի յառնէ իւրմէ: Եւ ես խստագոյն վարեցայ ընդ յափշտակող աղջկանն, եթէ՝ «Գիր ապահարզանի կամիմ, զի տացես, եւ վկայիւք հաստատիցես եւ գրով արձանացուցես, որ այսմ հետէ արձակեալ է ի քէն աղջիկն, եւ այլ դաւի չունենաս ընդ նայ եւ ոչ ընդ ծնօղս նորաե: Եւ թէպէտ բազում պատճառս յօդելով հնարէր զերծանիլ, զի սիրահարեալ էր ի վերա աղջկանն, այլ ոչ կարաց զերծանիլ: Այլ զոր ինչ գիր խնդրեցի, առժամայն ետուն գրել եւ նոր կնիք փորել, զի չունէր ի պատրաստի կնիք: Եւ կնքեալ եւ հաստատեալ բազում վկայիւք ետուր ցիս, եւ ապա զերծաւ յինէն:

Եւ այն էր զարմանք զի ի առաւել տապելոյ եւ տառապելոյ եւ լալոյ պղծին եկեալ մեծամեծք ոմանք՝ մինչ զի եւ խանք եւս, յոյժ փաղաքշանօք եւ շողոքորթութեամբ աղերսէին, զի շնորհեցից աղջիկն նմա եւ մի բաժանեցից ի միմեանց, զի մեծ մեղք եւ խեղջ կառնես, ասելով պաղատէին: Որ եւ ես անճարացեալ ասացի. «Ապա ուրեմն տուք եւ դուք զթուրքի աղջիկ մի ի տեղի նորա, զի պսակեցից ընդ քրիստոնեայ երիտասարդի մի եւ ապա շնորհեմ զայն ձեզե: Եւ ապա անճարացեալ ի բաց գնացին յինէն:

Որ եւ կրկին վասն աղջկանն րախամ խնդրեցի՝ մնալ ի հաւատս իւր եւ ամուսնացուցանել ընդ առն քրիստոնէի, եւ յափշտակողն այն այլ մի իշխեսցէ դաւի անել եւ կամ երկրի զապիթներն՝ վասն հաւատոցն դախլ անել, զի ի Նախչուան առաջի շէյխիսլամին եւ ղազուն էին ուրացեալ: Որ եւ ետուր զրախամն ըստ խնդրոյ իմոյ:

Եւ տուեալ ի ձեռս հօրն զաղջիկն եւ զրախամն փութացուցի ի յԱստապատ, զի ընդ հասանելն ամուսնացուսցէ ընդ առն միում: Որ եւ արար վաղվաղակի եւ ամուսնացոյց ընդ երիտասարդի մի, որ կան այժմ եւ փառաւորեն զսքանչելագործն Աստուած:

Եւ ապա նստեալ ընդ միրզին՝ յետ փաթաթելոյ զնա ի մորթի ոչխարի ջերմաջերմ, զի քաղիցի զցաւս իւր. եւ ողջացեալ նստաւ ընդ մեզ ի հաշիւ:

Որ եւ ՁԲ (82) կտոր գիւղ գոլով Նախչուանայ երկիրն՝ ԼԲ (32) կտոր գիւղի հաշուէն ԷՃ (700) թուման կայացաւ ի վերան կաշառք, զոր առեալ էր: Որ եւ յետ բազում աղաչանաց ԲՃ (200) թուման շնորհեցաք եւ զԵՃ (500) թուման, որ է Ի (20) քէսէ, ծանուցաք Վէլինամաթին եւ ընծայեցաք իւրն:

Եւ ոչ էառ յանձն, այլ առժամայն կրկին պատուիրեաց մուպաշիրին, որ թասիլ արասցէ մինչեւ Գ (3) օրն: Եւ տուեալ զերծաւ ի սպառնալեաց Վէլինամաթին:

Այլ եւ կտրեաց զմիրզութիւն եւ զզապիթութիւնն Նախչուանայ ի նմանէ, եւ ընկեց երեսացն եւ արտաքսեաց: Բայց որովհետեւ բազում ժամանակաց եւ ի հեռուն հետէ երախտաւոր գոլով հօրն միրզին առ Վալինամաթն եւ առ Իպրահիմ խանն, վասն որոյ եղբայր Վէլինամաթին Իպրահիմ խանն արար զնա միրզէ եւ ունի ընդ ինքն ի սպասու, եւ է այժմ ի մօտն ի Թարվէզ: Եւ զոր ինչ պատահի ի դուռն խանին, ամենայն բան սորա ձեռօքն կարէ լինիլ, եւ առանց սորա ոչինչ լինի:

Վասն որոյ, զայս ամենայն գիտելով խանին, սկսաւ ծիծաղիլ եւ հետս հանագ անել: Եւ զի ի հիւանդութենէս դեղնացեալ եւ թառամեալ էի, նորա այսպէս թուէր, թէ՝ կասկածանացս կամ ամաչելոյս: Վասն որոյ ստէպ ստէպ ասէր. «Խալիֆայ դու իմ աթաս ես եւ ես՝ քո որդին Ա¯յն երդում, ա¯յս երդում: Չի լինի¯, թէ սիրտդ երկիւղ կամ կասկած բերես. վասն միրզէ Րազուն կողմանէ: Զի թէ կամիս, նոյնքան եւ ես այժմ չարչարեմ եւ՝ առաւել եւս եւ թէ կամիս, սպանանեմե:

Իսկ ես հառաչելով ասացի. «Ոչ, այսպէս խա¯նըմ, զի դա եւ հայր իւր ձեր օճաղին ղատիմինին են: Եւ թէպէտ ի Մուղան բան մի պատահեցաւ, պատճառն իւր նոքարներն եղան՝ զի շատ էր երես տուել եւ չէր սանձեր:

Այլ եւ մենք վասն Բ (2) իրաց ձեզ ծառայութիւն կանենք: Մին՝ վասն հաւատոց մերոց՝ զի յայտնի պաշտեսցուք զհաւատս եւ զքրիստոնէութիւնս, եւ միւս՝ զի պահսցուք անարատ զսիրաթս ընտանեաց մերոց:

Վասն որոյ գիտէ եւ դա, զի թէ թամամին քշեր էինք զդաւին, ի մահ էր գնալոց: Այլ եւ աւուր չարչարանաց իւրոց կրկին ես իշարաթով աղերսեցի, որ դա ազատեցաւ: Ապա թէ ոչ երկիւղ կայր մեռանելոյ:

Բայց այժմ հաշտ ենք: Քո տէվլէթով եւ քո կենդանութեան յետ Աստուծոյ ի մարդկանէ բնաւ երկիւղ չունիմ, զի ոչ վայել է ճշմարտութեամբ ձեզ սպասաւորել եւ [յ]այլոց երկնչէլ:

Այլ պարտ է այլոց երկնչել յինէնե:

Եւ յոյժ ուրախացեալ մեծաւ սիրով արձակեաց զմեզ՝ գնալ յօթեւանս մեր:

[ԾԲ]

Եւ յետ երկուց աւուրց կրկին հրաւիրեաց զմեզ ի պատիւ: Եւ զի սովորութիւն է պարսից, որ զպատուեալ մարդն կէս աւուր ի ճաշ հրաւիրեն եւ ինքեանք եւս չաշտ ասեն եւ երեկոյն ի ընթրիս: Եւ այսպէս ճաշ եւ ընթրիս պատուելով զմեզ եւ ընդ իւր նստուցանելով ի սեղանն ուրախացոյց: Էին եւ ընթրիս ի միասին Երեւանայ միրզէ Քէազումն, քալանթար Մէլիքճանն Նախչուանայ այաններն, որք են՝ պարոն Աստուածատուրն, Խարիսիմոսն եւ պարոն Ստեփանն: Եւ ի գիշերի Բ (2) ժամին արձակեալ գնացինք ի մետաղս մեր մեծաւ ուրախութեամբ:

Եւ ի միւսում օրն կրկին հրաւիրեաց եւ խիլայեաց զմեզ՝ ինձ՝ վերարկու մի զարպաֆ այլանդակ գրապանաւ, զոր ոմանք ասացին եւ հաստատեցին, եթէ՝ «Շահն միայն կամ վալին կարէ զայդ ձեւդ ունելե:

Եւ միրզին եւ քալանթարին եւ երից իշխանաց՝ զար կապայ, քէմէրպէնտ գօտի եւ քեաթիպի, մի զոր ի տան միրզին ագուցին:

Եւ ապա գնացինք ի մօտն ի սէլամ:

Որ եւ կրկին բանս բազումս խօսեցաւ ընդ մեզ եւ՝ պատուէրս յուսադրութիւնս: Եւ կրկին ընդ իս՝ սէր եւ հանաք, զոր ընդ գրով ոչ կարեմ արկանել: Եւ ապա ասացի. «Խանըմ, ինձ հարկաւոր քանի մի րախամ պիտի շնորհես, որպէս եւ հարազատն քո Վալինամաթնե:

Որ եւ իսկոյն պատուէր տուեալ միրզին, թէ՝ «Խալիֆայն զոր ինչ մաթլապ ունի, ըստ խնդրոյ եւ հաճոյից իւրոց եւ փութով կատարեա՛, զի երթիցենե:

Որ եւ հրաւիրեաց զիս միրզէն ի պատիւ: Եւ կատարեալ զհայցուածս նոցա գնացինք ի ճաշ եւ ընթրիս:

Եւ խօսք եւ զրոյց եղեւ ի միջի մերում վասն անցիցն Մուղանու: Վասն որոյ ինքն սկսաւ աղաչել եւ հայցել, թէ՝ «Մեղքն իմ էր, որ ես զքեզ ոչ կարացի ճանաչել: Եւ մանաւանդ իմ նօքարներն զիմ տունն աւերեցինե:

Որ եւ նոր եկեալ որդին ԵԺ (15) – ան ամեայ ի Խորասանու մերձ իւր նստեալ էր, եդիր զձեռն ի վերա գլխոյն եւ մեծաւ երդմամբ ի վերա միամօրի իւրոյ, թէ՝ «Ամենեւիմբ իմ սիրտն եւ միտքս վասն քո ատելութիւն եւ նախանձ ոչ գոյ: Եւ խնդրեմ, որ դու եւս ի մտացդ հանես, եւ վասն իմ աղօթս անես Իպրահիմ խանի մօտն եւ թէ՝ Վէլինամաթին գիր գրես, եւ խօշնադրութիւն բերես եւ բարեխօսեսե:

Եւ այսպէս հաց կտրեալ հաշտեցանք, ի զվերջն յԱստուած յանձին: «Զի թէ թշնամին աղաչիցէ զքեզ, մի հաւատար նմա՝ զի է (7) չարիք գոն ի սիրտս նորաե ասի ի Սողոմոնէ:

Եւ յետ այնորիկ ԺԳ (13) րախամ արզայ ետու գրել, զոմանս՝ Վէլինամաթի տուած րախամի ոճովն, եւ զոմանս՝ նոր՝ ինչ խնդիրք վասն վանորէից, եւ կարգաւորաց, եւ վասն երկրի եւ ռահաթի:

Եւ մնացեալ աւուրս ԺԶ (16) ի Թարվէզ, եւ ապա մուրախաս արարեալ զմեզ արձակեաց:

Որ եւ ընդ իս եկողքն ստիպով գնացին, եւ ես մնացի Գ (3) – Դ (4) օր ավելի եւ ապա չուեցի եւ ես ի Թարվիզու:

[ԾԳ]

Եւ յորժամ չուեցի ի Թարվիզու եւ հասայ առ եզրն եւ ի անցս Երասխայ, որ եւ նայիպն Նախչուանայ Աղայ Հասանն Խորասանցի՝ այր բարեբարոյ, խելօք, խոնարհ եւ բարեմիտ, գիր սիրոյ եւ մարդ եդեալ ի կեչուտն, որ հրաւիրեսցէ զիս գնալ ի Նախչուան՝ հիւր լինել նմա:

Յորմէ պատասխանեցի, թէ այր ծեր եւ հիւանդ եմ. գնամ ի յԱստապատու վանքն, եւ հանգչիմ քանի մի օր եւ ապա գնալն իմ ի յԵրեւան հանդիպիմ Նախչուան, եւ մնամ առ նմա գիշեր մի հիւր եւ անցեալ գնամ: Որպէս եւ եղեւ իսկ, զի անցեալ գնացի ի Հին Ջուղայ եւ մնացի անդ գիշեր մի:

Եւ առաւօտն գնացի ի վանքն Աստապատու մնալով եւ ի վանքն ԺԲ (12) օր:

Եւ ապա ընդ պարոն Աստուածատուրին գնացինք ի Նախչուան, որ է մերձ Աստապատու ժամու կիսու ճանապարհաւ, որ էր նոյեմբերի Ի (20) եւ օրն շաբաթ: Յորմէ դէմ ելեալ Նախչուանայ նայիպն, որ է Աղայ Հասանն, որ հրաւիրեաց զմեզ հիւր: Այլ եւ միւս միրզէքն, եւ Վէլիղուլի Նախչուանայ խանն, եւ այլ իւզպաշիք եւ երեւելիք՝ աւելի քան զԲՃ (200) ձիաւոր, եւ առեալ զմեզ մտին ի քաղաքն Նախչուան:

Եւ յորժամ հասանք ի մէջ քաղաքին՝ ի թեատրոնանման տեղի մի, որոյ եւ Դ (4) կողմն էին կրպակք եւ անթիւ մարդիկք թամաշաճիք, հրաւիրեաց զմեզ խանն գնալ իւր ամարաթն ի պատիւ: Իսկ Աղայ Հասանն ոչ տայր թոյլ: Եւ ի շատ մաքառելն իջան ի ձիոցն: Խանն քաշէր իւր կողմն, եւ միրզէն քաշէր իւր կողմն:

Եւ յորժամ տեսի, թէ աճի կռիւն, եւ կամին զմիմեանս յանդիմանել, զի մինն խան է, եւ միւսն՝ թագ (աւո)րի վաքիլ՝ կարգեալ ի վերա արքունական դպրութեան եւ կէլուրին, վասն որոյ վաղվաղակի իջայ ի ձիոյն, եւ մտեալ երկոցունց մէջ աղաչէի եւ համբուրելով զմօրուսս նոցա հազիւ կարացի դադարեցուցանել ի վիճմանց:

Եւ բանս եդի ընդ Աղայ Հասանին, եթէ՝ «Դուք եղբարք էք, եւ ոչ է պարտ վասն իմ զիրերաց խաթրն ձգել: Ես քեզ եմ հիւր: Թող նորա կամքն լինի: Գնամք ի տունն նորա՝ ճաշ առնեմք եւ ապա ի քո տէվլեթխանէդ, եթէ կամիս, ամիս մի կենամե:

Եւ այսպէս համոզեցի ի խաղաղութիւն: Եւ գնացինք նախ՝ ուր խանն հրաւիրեաց: Եւ ապա եկինք ի տուն նայիպին: Եւ մնացինք մինչեւ երեքշաբթի՝ Լ (30) մարդ. եթէ վարդապետք եթէ նօքար եւ ԼԲ (32) ձի եւ ջորի:

Եւ ապա յաւուր երեքշաբթի կրկին մեծաւ փառօք եւ թափօրական պատրաստութեամբ, խաչալամներով յուղղոյ եդին զմեզ: Որ եկեալ խաղաղութեամբ Շարուրով ի Արտաշատ եւ ի վանքն Վիրապ, եւ անտի՝ ի Նորագաւիթ եւ շաբաթ, որ է հոկտեմբերի ԻԷ (27), հասանք ի սուրբ գահն Էջմիածին:

Որ եւ ընդառաջ ելեալ ամենայն միաբանքն եւ գիւղականքն մեծ պայծառութեամբ: Էին անդ ի գեղն եւ ի օսմանցոց բազումք, որք տեսեալ զպայծառութիւն հաւատոյս եւ արարողութեանց մերոց, հիացեալ ապշեալ զարմանային:

Որ եւ մտեալ մեր ի սուրբ տաճարն մեծի ընդհանրական կաթողիկէի եւ աշխարհաբոյծ քաւարանի, անկեալ առաջի սրբոյ իջման տեղւոյն, զանչափական օրհնութիւնս, եւ զփառաբանութիւնս եւ զերկրպագութիւնս մատուցանելով, ուրախութեամբ եւ արտասուօք ծանուցաք բոլոր միաբանից եւ պատրաստ եղելոց, յորմէ իսպառ լցեալ էր եկեղեցին մարդկամբք՝ ի մերազգեաց եւ այլազգեաց, զպատճառ խնդրելոյն զմեզ եւ մեր գնալոյն, զպատիւն եւ զյուսադրութիւնն, զոր արար մեզ: Յորմէ լսողք հիացեալ զարմանային եւ փառս տային Աստուծոյ: Եւ ապա աղօթս արարեալ եւ օրհնութիւնս տուեալ արձակեցաք ի խաղաղութիւն:

Այլեւ պատուական շուրջառ շիպ խիլայ ետուր ինձ Նախչուանայ Աղայ Հասանն, որ էր ասպնջականն իմ:

Որոյ լիցի օրհնեալ եւ Աստուծոյ վարձատրեալ, զի հիացումն ունի միտս իմ վասն քաղցրութեան, եւ խոնարհութեան եւ հնազանդութեան առնս այսորիկ: Եւ ոչ եթէ՝ կեղծաւոր դիմօք, այլ ճշմարտութեամբ էր սէրն, զի եւ զկեղծաւորսն, զոր կան բազումք, Աստուծով ճանաչեմք:

Բայց այրս այս մեծահաւատ, եւ համարձակիմ ասել եւս զսա՝ ծածուկ աստուածապաշտ եւ հաւատացեալ, հիացոյց զիս եւ զամենեսեան խոնարհութեամբն, եւ հնազանդութեամբն եւ քաղցրութեամբն իւրով: Զոր Տէր Աստուած հատուսցէ զվարձս ըստ հաւատոց եւ աշխատանաց իւրոց, նմանապէս եւ՝ ամենայն բարեկամաց եւ բարերարաց սուրբ աթոռոյս:

Նախ՝ Վէլինամաթին եւ եղբօրն՝ Իպրահիմ խանին, եւ համայն խաներաց, եւ կողմնապետաց, եւ կուսակալաց, եւ սուլթաներաց, եւ միրզոց եւ մեծամեծաց՝ առհասարակ ամենեցուն, որք ցաւին ի վերա իմ, եւ ի վերա միաբանից, եւ ազգիս իմոյ, մանաւանդ՝ ի վերա սուրբ աթոռոյս խնամք, եւ գութ եւ սէր ունին: Տայցէ տէր Աստուած այնպիսեաց կեանս երկարս եւ յաջողս եւ վարձս բարեաց՝ աստ եւ ի հանդերձելումն. ամէն:

Աւարտ պատմութեանս: Խնդրի ի ընթերցողաց՝ սիրելի որդւոց իմոց, զի վասն երկարաբանութեան եւ պարզաբան լինելոյն անմեղադրելի ունել զմեզ. զի, որքան իմ կարն էր, ջանացի, որ կարճ, համառօտ եւ պարզ լիցի՝ առ ի հասկանալ ամենայն ումէք: Զի եթէ ամենայն անցս մի ըստ միոջէ գրեալ լինէի ոչ քարտէզ եւ ոչ մելան բաւական լինէր: Այլ այսքան գրեցաւ զի ցանկացողք՝ առ ի յիմանալ զանցս եւ զորպիսութիւնս սուրբ աթոռոյս եւ զիմ, ահա այս ճշմարիտ պատմութենէս վերահասու լիցի եւ զովասցի:

Եւ եթէ ըստ հաճոյից ձերոց իցէ Տեառն է շնորհ: Ապա թէ ոչ՝ ներեցէք իմում դանդաղութեանս, զի ի մէջ տառապանաց եւ բազում զբաղմանց վշտաց եւ չարչարանաց եւ նեղութեանց գրեցի՝ հիւանդ եւ խօթացեալ, անզօր անձամբ: Ողջ լերուք:

[ԾԴ]

Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Տէր Աբրահամ՝ կաթողիկոս ամենայն հայոց եւ պատրիարգ Վաղարշապատու լուսակիր եւ հրեշտակաբնակ, սրօբէապար եւ քրօբէագումար, ընդհանրածաւալ եւ ադինասարաս, գերահռչակ եւ գերապայծառ (յ)երկնահանգէտ մեծի եւ անյաղթ աթոռոյս սուրբ Էջմիածնի, յորմէ զսիրալիրական սէրն եւ զանցուկ կարօտն, զիղձն եւ զհեղձ(ա)մաղձուկ փափագն կուսածնուծդ ողջունիւ եւ Աստուածեան Քրիստոսաէջ սուրբ գահիս շնորհիւ եւ պարգեւօք ընծայեալ նուիրեմ սիրելեացդ իմոց եւ հոգւոյս հատորացն՝ մահտեսի Յարութիւնին, մահտեսի Սեղբոսին, մահտեսի Աստուածատուրին, եւ մահտեսի Պաղտասարին եւ ընդ ձեզ եղելոցն ամենեցուն՝ միշտ խնդալ ի Տէր հաւէտ բերկրանօք ի փառս Աստուծոյ եւ սուրբ եկեղեցւոյս:

Արդ զեկ լիցի սիրելութեան ձերում, ո¯ ցանկալի հոգւոյս, զի առաջին անձս մինչեւ ցհոկտեմբերի եւ նոյեմբերի ամիսն կրկին եւ երեքկին, թվի թէ՝ այլ աւելի, գրեալ ծանուցի համառօտապէս որդ[ւ]ոյս իմոյ Կոստանդնու պատրիարգին: Եւ զի յետին գիրն եւ «Պատմութեանե տետրակն ընդ Արմաշցի Տեր Նիկողայոս քահանային յղեցի եւ Աստուծով հաւատամ, թէ հասեալ իցէ:

Իսկ ի դեկտեմբերի չորսն չուեցի ի սուրբ գահէս եւ եկի մինչ յԱգուլիս: Եւ յետ Գ (3) – Դ (4) աւուր եւ Երեւանայ խանն ընդ իւզպաշոցն իւր, եւ ընդ քէտթխուտայսն եւ աղաներն՝ հայոց եւ տաճկաց, այլ եւ՝ քալանթար եւ մէլիք ընդ նմա: Եւ ի յԱգուլեաց ի միասին ելեալ գնացաք եւ ի յունվարի Գ (3) – ն հազիւ հասաք իբր շիկացեալ դաշտն Մուղանու՝ անդ, ուր խառնի Երասխն ընդ Գիւռ գետոյն՝ մերձ ի Շամախու, որ է աւուր միոյ ճանապարհ:

Զծնունդն եւ զջրօրհնէքն անդ արարաք ի հիւղս եղեգնեայս՝ եզերն Երասխայ՝ առանց եկեղեցւոյ եւ պատարագի, խեղճ եւ ողորմելի, զրկեալք յամենայն հոգեւոր ուրախութեանց:

Իսկ մեծազօր Խանն ի Թիֆլիզու գնացեալ էր ի լեառնակողմն ի վերա լեկզաց եւ յաղթութեամբ եկեալ եհաս յունվարի ԺԱ (11) ի բանակատեղն:

Եւ գնացաք առաջի իւր ի միւսում օրն շնորհաւորելով զգալուստն եւ մատուցաք զընծայս մեր՝ ձիանք եւ ջորիք եւ զոր ինչ առձեռն պատրաստի ունէաք: Եւ յետ սփոփելոյ եւ մխիթարելոյ զմեզ, այսինքն՝ «Բարօվ եկիքե եւ թէ «Քանի օրն եկիքե եւ թէ՝ «Քանի՞ օր է, որ աստ էքե՝ ասելոյն յետ, պատուիրեաց տիվանպէկուն, որ է իւր հաւատարիմն եւ հարազատն, եթէ՝ «Խալիֆայ պապայիս լաւ տեղ տուէք, որ նստիե, եւ ինձ ասել թէ՝ «Մուրախաս ես, Խալիֆայե, իբրու թէ՝ ընդարձակ ես, գնայ ի քո վրանն եւ հանգստացիր, անհոգ լեր ամենայն զբաղմանց։

Եւ ապա սկսան յամենայն կողմանց գալ օր ըստ օրէ. ի խորին Խորասանայ, ի Հերաթու, ի Մազանդարանու, ի Մաշատու եւ ի կողմանց քանանացւոց, ի Պաքու, յԱրտաւիլու, Ատրպատականու, Վրաստանու, եւ Թավրէզու եւ այլոց տեղեաց՝ գումարեալ ժողովեցաց, կուտեցան եւ եկեղեցացան մինչեւ ցՊայրամն իւրեանց:

Եւ սահմանեալ մեծախելք Խանն, որ ամենայն օր կարգաւ ի սէլամ գնալ առաջի իւր երրորդ ժամու: Եւ մերձ ի բնակութիւնն իր սահմանեցին եղեգնեայ հովանոցս երկարագոյն՝ Ժ (10) գիրկ, Ժե (15) գիրկ եւ Ի (20) գիրկ երկայնութիւնն եւ Բ (2) գրկով լայն: Որ իւրաքանչիւր քաղաքէ ի մէկ-մէկ հովանոցս նստէին քաղաքակցօքն հանդերձ: Եւ ամենեքեան վաղ քաչ գնային ի սահման (ադր)եալ տեղն, եւ Գ (3) երորդ ժամուն ելանէր մեծազօր Խանն: Եւ չաւուշք տուայ արարեալ, ապա ընթանային ամենեքեան կարգ կարգ եւ անցանէին առաջի իւր, խոնարհմամբ գլխոյ անմռունչ բարեւ տուեալ անցանէին:

Եւ զի էր նստած տեղն Խանին ամարաթ շինեալ փայտաշէն, եւ տանիսն՝ տախտակամած, իսկ շրջապատն՝ եղեգնեայ, եւ իւր ուհեացն տեղն, եղեգնեայ պարիսպն եւ բնակութիւնքն: Էին եւ վրանք բազումք, նոյնպէս եւ մերս բնակութիւն ի բացեայ բանակէն՝ իբր կէս ժամու հեռի ճանապարհ: Աւելի քան զԵՃ (500) խուղս շինեալ, զի կամէին, եթէ զեկեալ խաներաց զոմանս անդ իջուցանէին: Այլ վասն հեռու գոլոյն ի յոթաղէ Խանին ոչ ետուն թոյլ, այլ ի շրջակայս Խանին ապաստանացուցին:

Եւ Մուղանու դաշտն է լայն եւ արձակ դաշտ մի հիանալի, որ Լ (30) օրն լաւ ձիւոր մի կարէ շրջագայիլ՝ զբոլորն տափարակ:

Որ թէ խնձոր մի դիցէ ոք ի գետնի, կարելի է ի հեռաւոր տեղաց տեսանել: Եւ ամենեւիմբ քար եւ նշմարանք քարի ոչ երեւի ի յայս անհուն դաշտիս: Ի դեկտեմբերի եւ յունվարի իբրեւ զգարնան եղանակի կանաչախիտ եւ խոտաւէտ՝ խոտ գտանէր ի դաշտին: Եւ գառինք ծնեալք էին, եւ բազումք՝ մեծացեալք, որպէս են առ ձեզ՝ ի խտրէլէզին: Բայց ցուրտն եւս սաստիկ եղեւ: Եւ յոյժ վշտացաք ի ցրտոյն: Եւ թէ ոչ էր լեալ Երասխայ եզերաց փայտն, իսպառ խօթացեալ եւ մահացեալ լինէաք:

Եւ արիֆէի օրն հարին մեծ վրան մի եղեգնաեայ պարսպին մէջն՝ կից Խանի ամարաթին: Որ էր հոգացեալ եւ բերեալ ի Ղազպինու: Որոյ էր երկայնութիւնն ՃԺ (110) արշուն, եւ լայնութիւնն՝ Ծ (50) հալէպի եւ բարձրութիւնն՝ ԺԸ (18) հալէպի՝ սագաշէն: Եւ ի միջի ԲԺ (20) – ան սիւնք էին, եւ ի գլուխ սեանցն՝ արծաթեայ կողակ, որպէս միջակ ձմերուկ: Եւ ի գլուխ կողակացն՝ այսմ !(սլաք) նշանով: Եւ ի ի արտաքոյ բոսոր խորագոյն գունով, եւ շրջապատն՝ երկտակ. մինն՝ համակ կտաւ, եւ մի տակն՝ մահաճար ղաֆաս օյմայ, եւ մէջն Կիլանու ղանէվէզ ղումաշ: Որ եւ հրաման ետուր ամենեցուն՝ գնալ եւ թամաշայ առնել: Եւ գնացեալ ի մէջ չատրին զբօսանայաք:

Եւ իւրեանց Պայրամի օրն մէճլիս արարի ի մէջ չատրին մեծամեծացն իւրոց:

Որ եւ էր ի միջի բանակի անդ օսմանցոց Կէնճ-Ալի փաշայն որ էր դեսպան Սարակինացւոց, նա եւս՝ ըռուսաց Էլչին, որ է Մօսկի դեսպանն՝ ի վրանի անդ: Հրաւիրեցին եւ զիս ի միջի իւրեանց: Եւ խոսեցան, զոր ինչ խորհեցան:

Եւ ապա վարդէջուրն բաժանեցին: Եւ ապա՝ քաղցրեղէնք. շարպաթք ոսկեղէն բաժակաւ արբուցին Եւ Բ (2) ոսկեղէն բուռվառ եւ Բ (2) արծաթեաց միշտ ի շրջագայելն ի բուրումն անուշահոտութեան: Եւ գուսանք ազգի-ազգի եւ պարաւորք ի միջի, որք են մանկունք պարկեշտագունք, խաղալով ժամ մի: Եւ ապա ելեալ գնացաք իւրաքանչիւր օթեւանս:

Իսկ ի միւսում օրն գնացաք կրկին ի սէլամ ըստ սովորութեան մերում: Եւ ոչ տարան զմեզ առաջի իւր այլ պատուիրեցին, թէ՝ «Ի դաշտի յատուկ յատուկ քաղաքակցօք նստարուք, զի ունիմք ձեզ բան ինչ պատուիրելոյե: Եւ յետ սակաւուց եկին արք Է (7)՝ մեծամեծք Խանին եւ ձայնեցին <զ>քաղաքացիքն՝ մէն մի քաղաքի եկօղքն կարգաւ, եւ ասացին, եթէ «Հրաման է մեծի Խանին, որ դուք գնացեալ ի միջի ձերում խորհեսջիք եւ գտանջիք զոմն, որ կարիցէ զձեզ եւ զերկիրն ձեր կառավարել, զի ես նքօղեալ եմ եւ ձանցրացեալ, եւ այլ ոչ կարեմ տեւել ի յաշխատութիւնս պատերազմաց: Այլ գնացեալ նստայց ի դղեակն իմ եւ աղօթեցից վասն իմ եւ վասն ձեր: Ահա ձեզ Գ (3) ժամ պայման, խորհեցարուք եւ ի իններորդ ժամու եկեալ պատասխանեցէքե:

Եւ այսպէս արձակեալ գնացաք ի բնակութիւնս մեր: Եւ իններորդ ժամու եւ յայլ առաջ վասն երկիւղի մերում, փութով հասաք ի տեղին եւ կրկին նստաք երախանս երախանս, մինչ եկին այն առաջին Է (7) – ն արքն: Եւ հարցուցին կարգաւ քաղաք քաղաք, թէ՝ «Զո՞վ գտիքե, կամ՝ «Զո՞վ ընտրեցիքե: Իսկ ամենեքեան պատասխանեցին, եթէ՝ «Մեք, քան զԽանն, լաւագոյն, եւ բախտաւոր եւ շնորհաւոր ոչ զոք գտաք եւ ոչ եւս կարեմք գտանել: Եւ թէ նա մեզանէ ձեռն յետ քաշէ, մեք զմեր ձեռն ի յոտից եւ ի ստորոտէ նորին ոչ քարշեմք: Այլ մեզ նա է տէր եւ տիրութիւն պարտի առնել, որովհետեւ զմեզ ի ձեռաց թշնամեաց զերծոյց եւ ազատեաց, եւ զերկիրս սրբեաց ի վնասակարաց եւ զմեզ ընտանեօք մերովք թափեաց ի ձեռաց գերչաց: Անհնարին է, եթէ անց[ա]նեմք ի նմանէ: Այլ թէ կամի զմեզ ի զերկիրս ի բաց ձգել եւ գնալ, կամ զմեզ ի հետ իւր տարցէ ի Խորասան, եւ կամ՝ իսպառ կոտորեսցէ:

Եւ արձակեալ գնացաք ի տեղիս մեր:

Իսկ երկրորդում օրն կրկին գնացաք ի նոյն տեղի խորհրդոյ: Եւ եկին կրկին այն Է (7) – ն արքն: Եւ ըստ [ա]ռաջնոյն օրինակի տարան կարգաւ զքաղաքացիքն յառաջի իւրեանց:

Եւ ասացին, թէ՝«Հրաման է մեծի Խանի. որովհետեւ չի թողիք զիս ի կամս իմ եւ կամեցայք զիս տիրել ձեզ, զայս երիս իրս խնդրեմ ի ձէնջ:

Նախ՝ բառնալ զնզօվքն, զոր տայք Օմարա[յ] եւ Օսմանին: Եւ նզովիւք փակէք եւ արձանագրով հաստատէք, որ ամենեւիմբ զայն նզովքն չի յիշէք եւ այլում ժամանակի չի հաստատէք կրկին:

Զի պատճառ խռովութեան մերոյ երկուց ազգացս՝ օսմանցոց եւ պարսից, այս նզովք կարդալն է: Եւ ոչ է գրեալ ի ղուրանն մեր, եւ ոչ է հրաման մարգարէին մերոյ, եւ ոչ օրէնք ի միջի մերում, այլ՝ ինքնագիւտ ի յարանց յոմանց՝ սօֆտայից լօթոց: Որ ի պատճառէ (ս) յայսմանէ այսքան արեան հեզմունք եղեն, եւ գերութիւնք եւ երկրի աւերութիւնք:

Եւ երկրորդ՝ որ ուխտեցէք եւ արձանագրով հաւատարմացուցէք, որ շահին, կամ որդ[ւ]ոցն՝ եթէ յա[յ]տնեսցին, քամակ չանէք եւ չի պահէք ի միջի ձերում: Եւ թէ գտանիք ի յանցանս յայն, ի սուր մատնեսշիք, եւ ինչքն եւ ընտանիքն ձեր աւարի լիցին:

Եւ երրորդ՝ զի ընդ իս եւ յետ իմոյ անցման ընդ որդ[ւ]ոցս եւ ընդ օճախիս իմոյ միամտութեամբ եւ հնազանդութեամբ վարեսջիք եւ մի ապստամբիջիք:

Եւ թէ ստիցէք ուխտին ձերոյ, մահու արժանի լիջիք:

Եւ երդմամբ եւս պարտիք հաստատելե:

Եւ ամենեքեան խոստացան ի մի բերան եւ յանձն առին կատարել զհրամայեալսն:

Եւ արձակեալ գնացաք ի բնակութիւնս մեր:

Եւ ապա այնուհետեւ գրեցին զդաշնադրութեան գիրն եւ սրբագրեցին կրկին, մինչ որ հաճոյացաւ բանն Մեծազօր Խանին:

Եւ (ը)սկսան կնքել ամենայն եկելոց մեծամեծքն իւրաքանչիւր քաղաքաց. ոմանց՝ Ծ (50), ոմանց՝ Լ (30), ոմանց՝ Ի (20) եւ Ժ (10) – ն, եւ ոմանց՝ աւելի եւ պակաս: Եւ կատարեցին եւ առեալ զպայմանագիրն ամփոփեցին առ ինքեանս:

Եւ ահա կատարեցաւ ամենայն, եւ եղեւ լրումն ամենայնի: Եւ մինչեւ ցտասն օրն ինքնակալելոց է եւ լինելոց է ճուլուսն: Զի վասն սիքքէյին եւ կնքոյն՝ որ չէր պատրաստած ձեռն, մնան եւ սպասեն աւարտման:

Եւ զրոյց գոյ, որ ոչ կամի զի անուանեսցեն զնա «Շահե, այլ «Շահե անունն ամենեւիմբ եբարձ, եւ ոչ ոք կարէ յիշել եւ ասել՝ «Շահե ոչ՝ սորա, եւ ոչ՝ առաջնոյն: Այլ զանուն իւր պատուիրե[ա]լ է ասել՝ «Վալինամէթե:

Եւ ի զարպն դրամին մի կողմն թուրայ (ի) նման ֆնտխ ոսկոյն, եւ ի միջի՝ «Նատրե անուն եւ ի միւս երեսին քաղաքին, ուր կտրի դրամն:

Եւ թուի, թէ այսօր կամ վաղն զելջի փաշայն, որ է Կէնճ-Ալի փաշայն ընդ Ապտուլ-Բաղի խանին պիտիր ուղարկեն այդր՝ մօտ թագաւորին: Որոյ տէր Աստուած զեզրակացութիւն բանիս եւ զվերջն ի բարին յանկ հանցէ: Ամէն:

Եւ ապա սկսաւ խիլայել զեկեալ խաներն՝ սկսեալ ի Խորասանայ խանէն կարգաւ, մինչ յԱտրպատական, եւ ապա՝ Երեւանայ նահանգն:

Որ եւ թէպէտ յառաջ քան զամիս մի յղեալ էր ինձ Բ (2) եմիփորոնս եւ զմի կոնքեռ, որ թվի, թէ ի Վրաստանու ունէին զայն, եւ մի եմիփորոնն էր յոյժ պատուական եւ արժէր Ծ (50) թուման եւ այլ աւելի, եւ զմիւսն զերրորդ մասն նորին, եւ կրկին տեառնընդառաջի օրն, յորժամ կարգն հասաւ Երեւանցւոց, ի ձեռն պաշտօնէից իւրոց առաքեաց եւ ինձ խալաթ: Որ էր. մանտիլ սեւագոյն, բայց՝ պատուական, եւ զարլու եւ ծանր կապայ մի եւ ծանր չերքէզի մի: Որ եւ բերին հասուցին ինձ՝ ի բնակարանն իմ: Եւ այսպէս խիլայեցան բազումք: Որպէս թուի ինձ, աւելի քան զՌ (1000) խալաթ բաժանեցին:

Որում ագանէին խիլայեալքն գոնե Գ (3) օր եւ գնային առաջի իւր ի սէլամն:

Որ եւ խանդաղատեցաւ ի վերա իմ եւ ասաց մեծամեծացն իւրոց, եթէ՝ «Տարակոյս էր ինձ, թէ զարդ կարէ Խալիֆայն ի գլուխն փաթաթել զմանտիլն, զի նա զսեւն իւր ի բաց ոչ դնէե: Եւ յորժամ ետես ի վերա վեղարին փաթաթեալ, յոյժ բերկրեցաւ եւ ասացեր է թէ՝ «Զիարդ վայելուչ երեւի եւ սեւ գոլով պատշաճաւորեցաւ ի գլխոյնե:

Եւ յետ երից աւուրց մուրախաս արար զմեզ եւ զամենեսեան գնալ՝ իւրաքանչիւր տեղիս:

Եւ ցրուեցան ամենքեան սքանչանալով հիյացմամբ մեծաւ:

Զոր Տէր Աստուած զաւարտ բանին ի բարին կատարեսցէ: Ամէն:

Գրեցաւ թվին ՌՃՁԵ (1736) փետրվարի Ի (20) ի ի Մուղան:

Եւ ահա լուսնոյս ԻԴ (24) – ին բարձրանալոց է ի գահն, զի կատարեցաւ կնիքն եւ տիպն դրամին, որոյ զօրինակն եդի ի մէջ գրին, զի մի տարակոյս մնասցէ: Բաւ է:

Սիքքէինն է

Սիքքէ պէրզար քեարթ Նա՛ մի սալթանաթռա տէր Ճիհան, Շահի տին, Նա՛տիրղուլի, Ըսկէնտէրի սահիպղռան:

Մօհրին է