Tanıdığım Əli Kərim

Əlinin xeyirxahları da elə ədəbi ictimaiyyətin içərisində çox idi. Heç yadımdan çıxmır, günlərin birində yolum "Azərnəşr"ə düşdü. Bədii ədəbiyyat şöbəsində oldum, öz işlərimlə bağlı məsələ ilə maraqlandım. Xudahafizləşib getmək istəyəndə şöbə müdiri Həsən Mehdiyev xahiş elədi ki, koridorda onu gözləyim. Gözlədim, bir-iki dəqiqədən sonra çıxdı və təxminən bunları dedi:

– Mənim sizdən ilk baxışda qəribə görünə bilən bir xahişim olacaq. Biz hamımız Əli Kərimi çox istəyirik, onun bizim nəşriyyatın müəllifləri sırasına daxil olması da çox sevindirir. Təzə kitabını plana daxil etmişik – Həsənin dedikləri, əlbəttə, məni çox sevindirirdi, ancaq ediləcək xahişin nədən ibarət olacağını heç cür təsəvvürümə gətirə bilmirdim.

– Məsələ burasındadır ki, Əli nəşriyyata yaxın gəlmir, neçə dəfə sifariş göndərmişik, bir neçə dostundan xahiş etmişik, gəlmir ki, gəlmir. Qorxuram gələn ilə keçə kitab. Bilirəm ki Əli ilə yaxınsınız, sizi eşidər. Ona görə sizə müraciət eləməyi münasib bildim, əgər mümkündürsə…

Yaxşı xəbər üçün təşəkkür edib birbaşa Əligilə getdim. Çətinliklə yola gətirdim. Deyirdi ki, "bir özgə vaxt gedərəm, hələ otur bir söhbət edək". İş söhbətlik deyildi, təkid etdim və birtəhər razı saldım. Elə ki, çatdıq "Azərnəşr"ə, Həsən Mehdiyev sevindiyindən bilmədi neyləsin.

– İndi gedim Qılman müəllimin yanına, – gülə-gülə əlavə elədi, – kişini muştuluqlayım.

İş yenə dolaşdı, Əli mənə dedi:

– Qılman müəllimin yanına bərabər gedək.

– Nəyə görə, mənlik heç bir iş yoxdur.

– Sənsiz getməyəcəm.

Öz-özümə bir "Allahü əkbər" dedim. Qılman İlkin Əlini çox yaxşı tanıyırdı. "Azərbaycan" jurnalının redaktoru olmuşdu, ona mehriban münasibət göstərmişdi, təbii ki, indi nəşriyyat planında olan kitabın səbəbkarlarından biri də baş redaktor kimi onun özü idi. Mən onun yanına Əli ilə bir yerdə getməyə heç bir səbəb və ehtiyac görmürdüm. Ürəyində də olsa deyə bilərdi ki, "sənlik nə iş var burada". Həsən Mehdiyev çağırdı bizi. Əli qolumdan buraxmadı. Düz qapının ağzınacan getdik, qapı açılan kimi Əlini içəri itələdim, qapını da tez çəkdim. "İlahi bu nə xasiyyətdir Əlidə? Utanırdımı? Axı nəyə görə, əla şeirlərinə görəmi? Axı bu qədər utancaqlıq, ürkəklik haradan idi belə bir zəmanədə Əlidə? Hələ bu harası imiş?". Təxminən yarım saatdan sonra Əli və Həsən baş redaktorun otağından çıxdılar. Görünür, uzun müddət görüşmədikləri üçün Qılman müəllimin əhvalpürsanlığı uzun çəkmişdi. Amma Əlinin sifətindəki bəxtiyarlığı təsvir etmək çox çətindir. Qucaqladı məni, "sən olmasan, gələsi deyildim bura, heç bilirsən nə oldu?"

– Nə oldu?

– Bir manat otuz qəpikdən bağladılar mənimlə müqaviləni, yaşıdlarımla hər saat belə olmur.

– Çox azdır, – dedim, – ən yüksək qiymətlə bağlanmalı idi səninlə müqavilə.

– Nə danışırsan, – dedi, – mən hələ o həddə çatmamışam. Çox sağ olsunlar, mən çox razıyam.

– Əli! – dedim.

– Hə, – dedi.

– Hən – de! Hən sözünü Əbülhəsənin leksikonundan götürmüşdük.

– Hən! – dedi.

– Sənin yaxandan tutub bərk-bərk silkələmək lazımdır.

– Xeyri yoxdur, – dedi.

Düz dedi. Bu biclər dünyasında onun axırı necə olacaqdı Allah.

Bu hadisəni xatırlayıram, yenə Həsən Mehdiyevin xeyirxahlığı ön plana keçir. Bəli, Əlinin xətrini istəyənlər də çox idi, dünya xali deyildi.

Bu qəm karvanı Göyçaya yürüdükcə olmuşlar-keçmişlər bir-bir yadıma düşürdü. Rəsul müəllim söhbətarası Əlinin "Daş" şeirinin də adını çəkdi, onu fəlsəfi poeziya nümunəsi adlandırdı. "Daş" şeiri mənə bir xeyirxahı da xatırlatdı. Əlini sevən və yaradıcılığını həssaslıqla izləyən sənətkarlardan biri də şair Qasım Qasımzadə idi. Qasım Qasımzadə ədəbiyyata öz gücü, öz istedadı və şəxsi insani keyfiyyətləri ilə gəlmişdi. Mətbuatın və kitab nəşrinin qıt olduğu bir vaxtda "Azərbaycan gəncləri" qəzetində bədii ədəbiyyat bölməsinə başçılıq edirdi. O zaman az-çox istedad işartısı olan cavanların yazılarının işıq üzü görməsində onun halal zəhməti böyükdü. Redaksiyaya sel kimi axan qafiyəli yazıların içindən ümidvericilərini arayıb-axtarıb üzə çıxarmaq müşkül iş idi. Və Qasım müəllim bu ağır zəhmətə qatlaşırdı, o zamanın gəncləri də Qasımın xətrini çox istəyirdilər. Günlərin bir günündə Qasım müəllimi "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinə redaktor təyin elədilər. Və bu gündən onun əzabı qat-qat artdı. Bu həmin dövr idi ki, çalpapaqlarla qalstuklular arasında ciddi mübarizə gedirdi. Aydındır ki, bu süni şəkildə yuxarıdan, AKP MK tərəfindən yaradılmışdı. Qalstuklular çalpapaqları yalançı xəlqilikdə, çalpapaqlar da onları xalqdan, millətdən uzaq düşməkdə ittihamlandırırdılar. Bu xəstəlik incəsənətin başqa növlərinə də sirayət etdirilirdi. Çalpapaqlar Qasımı ərklə özlərininki bilirdilər. Qasım isə o zaman sübut elədi ki, onun üçün əsas meyar gözəl sənət nümunəsidir, ümumi xalq mənafeyidir. O, Qara Qarayevə də, Fikrət Əmirova da eyni hörmət, eyni məhəbbətlə yanaşır, onların yaradıcılıqlarını da eyni ehtiramla təbliğ edirdi. Və onu "özününkü" hesab edən çalpapaqların rəyi xilafına Qasım Qasımzadə o zaman altından çətin çıxılası bir igidlik də edib – Rəsul Rzanın "Qızılgül olmayaydı…" poemasının çapına nail olub. O, "yenidənqurma" nı gözləmədən, ən çətin məqamda Dərbənd dərdinə dair yazı vermişdi və başı da çox bəlalar çəkmişdi. Qasım şairliyindən daha çox yazıçılara və bütün incəsənət adamlarına hava, su kimi gərək olan ictimai xadim idi. O çox hallarda öz şairlik sənətini bu ictimai xadimlikdən doğan vəzifələrə qurban da verirdi. Qasım müəllimin bütün yaşıdlarıma köməyi dəyib. Yol gedə-gedə bütün bunları Qasımın Əli haqqında dediyi bir neçə səmimi və qiymətli sözlər üçün xatırladım.

Bir gün səhər-səhər Yazıçılar İttifaqının qarşısında rastlaşdıq. Xəbər aldı:

– Əlinin təzə şeirini oxumusanmı, "Daş"ı deyirəm.

– Oxumuşam, – dedim.

– Əladır, – dedi. – Özün bilirsən bizdə şeir yazan çoxdur, yaxşı şeir də, yaxşı şair də az deyil, – gülümsündü, – mən özüm də hərdən yazıram. Amma bunu sənə deyirəm – həmişə bir adamın, bir şairin yolunu gözləyirəm, o da Əli Kərimdir. Onun təzə şeirini çap etməyi özüm üçün xoşbəxtlik hesab edirəm.

Bilirdim ki, Əlini ən çox sevən şairlərdən biri də Qabildir. Ancaq nə illah eləyirəmsə onunla bağlı bir xatirəni də yada sala bilmirəm, yəqin o özü yazar gələcəkdə…

Nədənsə mənə elə gəlirdi ki, Əlini müəyyən kəslərdən qorumaq lazımdır. Bu bəlkə də səbəbsiz deyildi. 1960-cı ilin sentyabrında teatrşünas İnqilab Kərimov Gəncəyə "Həmyerlilər" tamaşasını Mədəniyyət Nazirliyi adından qəbul etməyə gəlmişdi. O da Əli ilə yaxından tanışdı, yerli idi, həm də "azarkeşiydi" onun. Tənəffüsdə İnqilab məni bir tərəfə çəkib Əlidən salam söyləyərək dedi:

– Əli əmək haqqını alıb uşaqlar üçün bazarlıq etməyə gedərkən cavanlardan bir-ikisi ona ilişib, istiqamətini ayrı səmtə salıblar, onların dilini sən bilməzsən, necə içmişdilərsə Əlinin cibində uşaqlara meyvə almağa bir şey qalmamışdı, elə hey deyirdi: "Altay burada olsa, qoymazdı". Bu söz mənə çox təsir etdi, onu da dedim ki, tək mən nə edə bilərəm, özüm uzaqda, Əlini biz hamılıqla qorumalıyıq. Amma qoruya bilmədik.

İnqilabın sözləri elə bil mənə xüsusi səlahiyyət vermişdi. Mən Əli ilə ərklə danışa bilərmişəm.

İl də yadımdan çıxıb, ay da. "Azərbaycan" jurnalının redaksiyası İttifaqın üçüncü mərtəbəsində yerləşmişdi. Vestibüldə həyət tərəfdəki kiçik aynabənd kimi yerdə Əli ilə söhbət edirdik. İçəri iri gövdəli qarabəniz, qara bığlı bir oğlan daxil oldu, Əliyə yaxınlaşdı, birbaşa dedi:

– Üzr istəməyə gəlmişəm, həm öz adımdan, həm də qardaşımın adından. Zəhmət olmasa, bir bu tərəfə keçək.

Əli könülsüz də olsa durdu. "Ədəbiyyat və incəsənət" redaksiyasının aynabəndinə keçdilər. Kim idi o cavan indi də bilmirəm, yazıçılardan birinin arvad qohumlarından olduğunu eşitdim, adı da yadımda qalmayıb. Aralarındakı incikliyin harada baş verdiyini də bilmədim. Çox yaxşı və səliqəli geyinmişdi. Varlı-hallı ailədən olduğu da hiss edilirdi.

Nəhayət, qayıtdılar. Elə bil ki, Əlinin könlünü almağı bacarmışdı. Mən də ürəyimdə razı qalmışdım. İstərdim nə Əli kimsədən narazı olsun, nə də kimsə ondan…

Əli deyəndə ki, yeməyə gedək, dəvət eləyirlər, bərk əsəbiləşdim.

– Hələ saat on iki də yoxdur, – dedim.

– Biz ora çatanda on iki də olar, bir də, – oğlan dilləndi.

– Mənim burada işlərim çoxdur, gedəsi deyiləm.

Əli dedi:

– Onda mən də getmirəm.

Oğlan başladı xahişə, hətta yalvarmaq dərəcəsinə çatdı:

– Bu gün mənim üçün əziz gündür, xahişimi yerə salmayın.

Çox üzdən-gözdən salandan sonra, axır ki, razılaşdıq.

"Liman" restoranının bufetinə gedəsi olduq. Yarım litr araq sifariş verdi, yüngülvari qəlyanaltı. Mən tanımadığım adamla çörək yeməkdən daim çəkinmişəm, xüsusilə içki olan yerdə. Gəlməyimə də peşmandım. Məclisin müxtəsər olub tez qurtarmasını istəyirdim. Oğlan arağı üç qalın çay stəkanına əndərdi. Sonra dostluqdan, insaniyyətdən, sədaqətdən yorulmadan uzun-uzadı danışmağa başladı. Bu məqamda o, tamadaya daha çox oxşayırdı. Bircə onu fikirləşirdim ki, tez duraq ayağa. Stəkanlardakı araq qurtarmaqda idi. Birdən qalxıb ikinci şüşəni gətirdi. Hər ikimiz etiraz etdik, mümkün olmadı, "hara tələsirik ki?" – dedi. Eyni qaydada şüşədəki arağı üç yerə böldü. Nə ədəbiyyatdan, nə incəsənətdən, nə mədəniyyətdən bir kəlmə söhbət getmirdi. Əsəblərim hədsiz gərilmişdi. Nə isə bir sağlıq dedi, hərəsi bir az içdi, məndən xəbər aldı:

– Siz nə üçün içmirsiniz?

– Ürəyim istəmir.

– Əşi ürək nəçidir, tullayın getsin.

Mən araq stəkanını götürüb acıqla sement döşəməyə çilədim.

– Neylədiniz? – dedi.

– Tulla dediniz, xahişinizə əməl elədim.

Əli ayağa durdu.

– Daha bəsdir, gedəyin, – dedi.

Oğlan nə qədər təkid etdisə çıxdıq. Arxamızca gəldi, "heç yaxşı olmadı", – dedi.

– Bəlkə də lap yaxşı oldu, indi gedib işimizin davamını görə bilərik.

Bir təhər aralandıq. Xoşbəxtlikdən Əli razı qalmışdı.

Əli iç dünyasına tez-tez qapılırdı. Bu onun yaradıcılığı ilə bağlı təbiətinə məxsus bir keyfiyyət olmalı idi. Elə bil bir sıra məqamlarda ətraf mühitlə əlaqəsi tamam kəsilirdi. Qabaq-qabağa əyləşib çay içdiyin məqamda birdən-birə sənə elə gəlirdi ki, Əli yanından yoxa çıxıb, heç həniri də gəlmir. Gözləri məchul bir nöqtəyə zillənirdi, ətrafında heç kəsi görmür, heç kəsin səsini eşitmirdi. Bu məqamda amansız ilham pərisi görəsən onu haralara dartıb aparmış olurdu? Əli həm yaxında, lap yaxında idi, həm də məkan və zaman baxımından lap uzaqlarda. Onun ruhi dünyası varlığından qopub getmiş olurdu. Hara? Bəlkə əzaları hissə-hissə doğranan, qolları kəsilən Babəkin, yaxud da dərisi soyula-soyula can verən Nəsiminin yanına…

İllər keçəndən sonra bu "yoxaçıxmaların" səbəbini dərk etməyə başlayırsan. Ancaq bilirsən ki, Əlinin poetik xəyalı getdiyi yerdən boş qayıtmayacaq, bizlərə nə isə yeni bir şedevr gətirəcək. Mən şairlərlə də müsahib olmuşam nasirlərlə də, bəstəkarlarla da, rəssamlarla da, heç birində belə "yoxaçıxma" əlaməti müşahidə eləməmişəm. Əlidə belə məqam bəzən hətta bir neçə dəqiqə çəkirdi.

İlk dəfə hətta, deyəsən, inciyəntəhər də oldum, yəni "məni burada qoyub haralara getmisən?" Lakin o ilk "qayıdışı" zamanı olduqca yazıq bir görkəm aldı, az qala yalvarışla "bağışla" deyə üzr istədi. Sonralar mən onun bu "yoxaçıxmalarını" maraqla seyr edirdim. Bu prosesdə onun siması tam aydınlığı ilə görünürdü, elə bil onun sifətini əhatə edən şəffaf zənn etdiyimiz hava da yoxa çıxırdı.

Əli gerçək dünyadan daha çox şeir dünyasında olub orada əlləşməkdə idi. Elə bil onun həyatında tarazlıq pozulmuş, şeir – zəhmət, özü də ağır zəhmət, insanı gilə-gilə əridən (günlərini yandırıb kül edən) zəhmət dünyası Əlini çəkib aparmışdı. Əlinin çox işləməyi çox yazmaq kimi qəbul edilməməlidir. Gerçək normal yaşayışından belə ölçüyə gəlməz dərəcədə uzaqlaşmaq Əliyə sonsuz zövq və ləzzət verməklə, bəlkə bizim gücümüzün, dözümümüzün tab gətirə bilməyəcəyi bir əzab, əziyyət də verirdi. Mənə belə gəlir ki, Əlinin daxili dünyasında daim gərgin, çətin və ağır poetik iş gedirdi. Başqa sənətkarlarda müəyyən fasilələrlə gedən bu proses Əlidən bir anlığa belə əl çəkmirdi (Bəlkə Əli özü də ondan əl çəkmək istəmirdi, bunu bir Allah bilər). Elə bil sonsuz dərəcədə gözəl və eyni zamanda amansız olan ilham pərisi öz nəştərlərini Əlinin ruhuna, damarlarına keçirib varlığındakı bütün həyat şirələrini fasiləsiz sorurdu. Buna qatlaşma hədsiz dərəcədə çətin idi.

Bəlkə mən səhv eləyirəm, bəlkə bu mənim Əliyə olan münasibətimdən doğur, bəlkə mən onun bəzi zəifliklərinə bəraət qazandırmaq istəyirəm, bəlkə mən Əlini hələ o illərdə dərk etməyə çalışanda bu qənaətə gəlirdim ki, bəlkə içki Əlini ilhamın sevinc və əzablarına artıq dözmək mümkün olmayanda, onu müvəqqəti də olsa "normal", adi həyata qayıtmaq vasitəsinə çevrilirdi.

Əli səndən ayrılanda, uzaqlaşanda bilirdin ki, daxilində nə isə bir təlatüm var. Əli sənin yanında əriyirdi, gilə-gilə əriyib şeirə çevrilirdi.

Əlinin daima yaradıcı əmək prosesində olması elə proses idi ki, onu real gerçək aləmdən gözəgörünməz məsafədə aralayırdı, gündəlik həyat, məişət problemlərindən uzaqlarda saxlayırdı.

Əli onunla təmasda olanların hamısının təmizliyinə, səmimiliyinə inanırdı, bunları sınağa çəkməyə onun nə vaxtı vardı, nə də həvəsi.

Əli ilə yaxınlıq etmək istəyənlərin sayı çoxdu. Təbii ki, o da öz xasiyyətinə uyğun, estetik baxışları yaxın olan adamlarla təmasa daha çox meyilli idi.

Əli Kərimin yaxın həmsöhbət olduğu şəxslərdən biri tənqidçi-ədəbiyyatşünas İslam İbrahimov idi. O, uzun müddət Moskva ədəbi mühitində dolaşmış, müasir ədəbi prosesdən yaxşı baş çıxaran, Qərb ədəbiyyatının ən yeni nailiyyətləri ilə tanış bir ədib idi. Hətta İttifaq ierarxiyasına daxil olan "qolçomaq" ədiblər də ondan ehtiyatlanırdılar.

İslam İbrahimov yaranmış vəziyyətdən istifadə etməyi də bacaran idi. Bir də gördüm həmin yazıçılardan birini xoşhallandırmaq üçün onun yazılarını Avropada dəbdə olan müasir cərəyanlardan biri ilə müqayisə etdi. Bu, rəsmi yazıda yox, adi söhbət, danışıq əsnasında olduğu üçün xatasız idi və yazıçı həqiqətən də ləzzət ala bilirdi. Onlar günlərin bir günü İslamın Moskva mətbuatında yaradıcılıqları barədə xeyirxah bir məqalə ilə çıxış edəcəyinə də ümid bəsləyirdilər. İslam cəncəl gündəlikli iclaslarda rəhbərliyin xeyrinə hökmlə replikalar da atırdı, bu, onun ovqatı ilə bağlı idi, lazım gələndə rəhbərliyə xoş gəlməyən sözlər də deyə bilərdi.

Belə yadıma gəlir ki, onu nə vaxtsa "Azərbaycan" jurnalı redaksiyasına tənqid və ədəbiyyatşünaslıq şöbəsinə işə qəbul etdilər. Burada onun söhbəti, belə anlayıram ki, Əli ilə daha çox tuturdu. Hər ikisi Moskvada olmuşdular, ədəbi diskussiyalarda iştirak etmişdilər, olsun ki, zövqlərində, baxışlarında da müəyyən yaxınlıq vardı. Nə olar, əvvəllər mən bunu müsbət əlamət kimi, qəbul elədim. Hər ikisi səviyyəli idi, dünya ədəbiyyatında baş vermiş ən yeni hadisələri təhlil edə bilirdilər. Lakin sonralar hiss etdim ki, mən məsələnin yalnız bir tərəfini görə bilmişəm. Onlar işdən sonra çox zaman bir çıxırdılar, yolları da qəlyanaltıxanaların yanından keçirdi. Bir dəfə işdən sonra "Cənub" restoranına getdik. Yemək əsnasında söhbət nasirlərimizdən düşdü. Mən Əbülhəsəni təriflədim. İslam nədənsə Əliyə göz vurub dedi:

– Sən deyən deyil, yanılmısan, yaxşı tanımamısan.

Mən Əbülhəsəni güman edirəm ki, yaxşı tanıyırdım, sadə həyat tərzi keçirən, iddiasız bir insandı. Yaşıdlarının hərəsi özünə ədəbiyyat qarşısında bir xidmət göstərəndə onu da ilk Azərbaycan sovet romanının banisi adlandırmışdılar (Deyəsən, sonralar peşman olmuşdular. Çünki Əbülhəsən heç bir dəstəyə qoşulmaq istəmirdi, başını salamat saxlamaq istəyirdi, ona görə də hər tərəfdən zərbə alırdı. Əllinci illərdə ədəbiyyata gələn gənclərə ən real kömək edən də o idi. Gənclər müşavirələri keçiriləndə çoxbilmişlər proqramlarda öz adlarını bölmə rəhbəri kimi qeyd etdirir, gerçək iş başlayanda, yəni gənclərin yazılarını dinləyib məsləhət vermək gələndə özlərini xəstəliyə vururdular. Onlar öz işlərini artıq görmüş olurdular, adlarını MK nümayəndələri proqramda oxumuş olurdular. Bu zaman üzüyola Əbülhəsən müəllimin yaxası ələ keçirdi. O, nəsr bölməsində cavanların gətirdikləri bütün hekayələrin hamısının oxunuşunu təşkil edir, özü həvəslə qulaq asır, xoşuna gələn cəhətləri vurğulayır, iradlarını da deyirdi. Sonda isə ümumi yekun iclasında bölmənin hesabatını verirdi. Cavanların əksəri ondan çox razı idi. Belə olan halda İslamın onu bəyənməməyinin səbəbi mənə aydın deyildi). Mən Əbülhəsənin həm maraqlı sənətkar, həm də gözəl insan olduğunu təkidlə təkrar etdim. "O deyil, yanılmısan," – dedi İslam. Məni ən çox təəccübləndirən Əlinin ona tərəf çıxması oldu.

– Əli, axı Əbülhəsən müəllimin xüsusi insani tərəflərini mənə ən çox tərifləyən sən olmusan, sən.

– Yanılmışam, səhv etmişəm, – çox müxtəsər dedi Əli – hansı dahininsə sözlərini kinayə ilə əlavə etdi – yalnız ölülər səhv eləmir. Əlini tanıya bilmirdim. Ciddi, həlim, səmimi Əlidən qətiyyən gözləmirdim bunu. Onların baxışdıqları, him-cimləri nədənsə gözümdən yayınmışdı, axı Əli heç him-cim adamı da deyildi. Proses davam elədikcə başa düşdüm ki, burada obyekt heç də Əbülhəsən deyil, bəlkə də mənəm. Görünür, Əbülhəsən haqqında həvəs, bəlkə də vəcdlə danışmağım mənimlə zarafat etmək, məni cırnatmaq üçün İslama fürsət verib. Əvvəllər aramızda zarafat olmuşdu. İslam tablamadığına görə kəsilmişdi. Bir dəfə Əlinin (deyəsən, jurnalın başqa işçiləri də vardı) yanında məndən xəbər aldı ki, zənnincə mənim arzum, idealım nə ola bilər? Dedim: Sənin ən böyük arzun o olar ki, kranlardan şollar əvəzinə "Moskovski" araq axsın, göydən də yağış əvəzinə pivə yağsın. cavab verə bilməmişdi. Bəlkə də indi onun əvəzini çıxmaq istəyirdi. Lakin mən belə zarafatı xoşlamırdım. Əvvəla, zarafat birbaşa mənimlə bağlı olmalı idi, Əbülhəsənin bu zarafata nə dəxli? İkincisi, Əlinin bu zarafata daxil edilməsi də heç məni açmırdı.

Zaman keçdikcə İslamın Əlini öz təsiri altına almağının şahidi olurdum. Bu mənəvi bir amil olsa idi qətiyyən təsirlənməz, həyəcan keçirməzdim. Yəni onlar bilik cəhətdən qoy bir-birilərini zənginləşdirsinlər.

Lakin görürdüm ki, məsələ heç də bu cür deyil. Birgə naharlar heç də adi nahara oxşamır, tamamilə ayrı rəng kəsb edirdi. İslam sanki Moskvadan özü ilə yeni yemək- içmək qaydaları gətirmişdi. Günlərin birində üçlükdə restorana gedəsi olduq. Həmin bir dolu stəkan arağı sement döşəməyə çilədiyim "Liman" restoranına, bu dəfə salonda əyləşmişdik. Zənn edirəm ki, normal yeyib-içdik. Gümanıma görə, tam vaxtında da durduq. Çox sevinirdim. Hərə vaxtında öz mənzilinə gedəcəkdi. Bulvarla üzüaşağı (bəlkə üzüyuxarı, mən Bakıda düzgün orientir götürə bilmirdim) hərəkət etdik Azneftə tərəf. Fikrim belə idi ki, müəyyən bir nöqtədə taksi tutam. Təxminən iki yüz addım gedəndən sonra İslam o zaman bulvar boyu sıralanmış qəlyanaltıxanalardan birinin qarşısında dayandı. Başı ilə Əliyə işarə elədi, yəni içəri keçək. Mənə isə yarırəsmi "bu dəfə mən qonaq edirəm, – dedi, – üstünü düzəldək".

– Üstü düppədüzdür, – dedim, – qaranlıq da düşüb, bundan sonra nə mənası var.

– Rayonnusan ki, rayonnusan.

– Belə şəhərli olmaqdansa, yenə rayonnu olmaq yaxşıdır.

– Əli, arxamca!

Əli acizanə üzümə baxdı. Başımı buladım. "Əgər meyliniz vardı, tərtəmiz restoranda əyləşmişdik, bir yarım saat da oturardıq," – dedim.

– Buranın ləzzəti başqadır, – dedi İslam.

– Nədir buranın arağı ayrı sortdur?

– Bəli!

Necə oldusa, heç özüm də bilmədən onların arxasınca içəri keçdim. İslam bufetçi ilə min ilin dostu-tanışı kimi əhvallaşdı. Söhbətdən bəlli oldu ki, kişinin əvvəlki bufetlərindən tanışdılar, üstəlik o da aydınlaşdı ki, İslamın ona keçən dəfələrdən borcu da qalıb. Nə isə, yetmiş qramlıq stəkanlara yüz-yüz süzdü araqdan, mən yaxın qoymadım. İndi içib-çıxsalar nə var ki? Başlandı rəngarəng söhbətlər. Quba meydanından tutmuş Heminqueyə qədər. Daha anlamaq istəmədiyim mövzular… Nəhayət, bir təhərlə bayıra çıxdıq, restoranda yeyib-içdiklərim də burnumdan gəldi. Fikirləşdim ki, deyəsən, daha qurtardıq, kərəminə şükür ilahi… Yüz əlli addım gedəndən sonra təxminən əvvəlkinin eyni olan başqa bir qəlyanaltıxananın qarşısında dayandı.

– Əli, bu kişiyə salam verməsək inciyər bizdən, elə eşikdəncə əhvallaşmağa başladı, gəlirik dedi.

Mən hədsiz incik halda aralanıb Neftçilər prospektinə çıxdım. Əli arxamca gəldi. Əsəbi halda "belə olmaz, Əli" dedim. İncəvara Əli bir kəlmə də söz demədi. Hannan-hana İslam da gəlib çıxdı "prinsipini yeritdin," – dedi, rayonnu prinsipini.

Dinmədim. O, artıq kefli idi. Nədənsə boş taksilər saxlamırdı. Nəhayət ki, köhnə, şoqqax bir "Pobeda" bizə yan aldı. İslamı bir təhər arxa oturacağa əyləşdirdik. İndi bircə qalmışdı adresini öyrənmək, onu da demirdi, tamam başqa mətləblər ətrafında danışırdı, mənsə rayonlu-luğuma salıb adresini öyrənmək istəyirdim. Nəhayət, sürücü əsəbi halda dilləndi:

– Atam, qərdəşim, burda maşın saxlamaq qadağandır, pislik elədim mən, bəgəm, aftoinspektor yaxalasa sizin verəcəyinizdən beş qat artıq alacaq məndən.

Dedim:

– Əmi oğlu, imkan ver adresini öyrənim, biləsən ki, hara aparacaqsan.

– Qədəş, birinci dəfə deyil bu əmioğlunu aparmağım, yaxçi tanıyıram evini.

Mən Əlinin üzünə baxdım, güman edirəm çox söz dedim bu baxmaqla.

Mən Əli – İslam münasibətlərini ona görə unuda bilmirəm ki, burada Əlinin həyatı ilə bağlı bəzi mətləblərin olduğunu zənn edirəm. İslam Əlinin ətrafında olan şəxslərin ən yaşlısı, bəlkə ən savadlısı, dünyagörüşü ən geniş olanı idi. O, bu keyfiyyətləri ilə Əlinin həyatında görkəmli bir rol oynaya bilərdi. Lakin belə olmadı. İslam öz "tavanına" çatmışdı, deyə biləcəyi nə varsa demişdi. Bəlkə də çox söz qalmışdı içində, onları üzə çıxarmağa lüzüm görmürdü. Elə bil ki, həyatda, yaradıcılıqda bir məna görmürdü artıq. Həyatı laübə ilə başa vurmağı qərarlaşdırmışdı. Rus dilini əla bilirdi, əla da tərcüməçi idi. Avtoreferatlar tərcümə edirdi, lazım gələndə bəzi tanışlarına dissertasiya da yazırdı – hətta doktorluq dissertasiyası da. Dərin, hərtərəfli savadı, mətbuat işində səriştəsi də vardı. Gündəlik ruzisini də çıxarda bilirdi. Elə bil özünün heç bir yaradıcılıq məqsədi qalmamışdı. Əlidən də azı on yaş böyük olardı. Üstəlik ailəsi də yoxdu, qayğıdan azaddı. Buna görə də o, istədiyi kimi yaşamaq hüququna tam malik idi. Əslində hətta ondan Əliyə xüsusi qayğı da ummaq olardı, hər halda yüksək zövqü də vardı. Lakin qayğısı özünə qalsın… O, çox gözəl bilirdi ki, Əlinin poetik imkanları çoxdur, güclüdür, ona təkan, kömək, qayğı gərəkdi. Kömək özünə qalsın, heç olmasa özünə tay-tuş tapıb Əlidən aralana idi gərək. Nədənsə o belə etmədi, hələ üstəlik tale onu Əliyə mənzil qonşusu da elədi. Əlinin xalqına veriləsi çoxlu şedevr şeirləri, ailəsi, üç körpəsi vardı. Hər hansı bir dost, hər hansı bir yoldaş, hətta hər hansı bir qonşu belə bunu nəzərə almalı idi. Bəlkə bu fikirlər mənim beynimə müəllim, ya moralist olmağımdan gəlirdi? Yox, əlbəttə! Adi vətəndaş belə bu cür düşünməli idi. Əlinin ətrafında olanlardan tək İslamın adını bu qədər çəkməyim əlbəttə, təsadüfi deyil. Əlinin ona xüsusi münasibəti vardı. Yoxsa onunla bu qədər oturub-durmazdı. Günlərin birində Bakıda olanda Əli mənə təzə şeirini oxudu, əl yazmasında; belə bəxtiyarlıq hər saat qismət olan deyildi. Bəlkə Bakıda yaşasaydım, onun şeirlərinin əksərini əlyazmasından dinləmiş olar, qəlbimə yüzlərlə xatirələr toplanardı. Şeirin adı "Dəniz" di. Onu da birbaşa Əlinin xrestomatik şeirləri silsiləsinə daxil etmək olardı. Şair böhtanlar yağdırılan bir müqəddəsi dənizin vasitəsi ilə öz təmiz məqamına qaldırır. Qiyasın dəniz olması həmin şəxsiyyətin böyüklüyü haqqında əlavə bənzətmələr axtarmağa ehtiyac qoymur.